Vlaamsche Arbeid. Jaargang 11

[p. 347]

Kunst en Volkshuishouding

UITGAANDE van het begrip: kunst is doorvoelde waarheid, kan elke uitdrukking dezer waarheid, welke de menschenziel in beweging brengt, een kunstgevoel doen ontstaan. Daar die waarheid om esthetisch gevoel te verwekken de zenuwbanen moet beroeren langs den weg van zinnelijke waarneming, zoo biedt de volkshuishouding een geschikt middel om kunstgevoel te verwekken en door hoedanigheidsproductie het menschelijke leven te verrijken.

Alhoewel de waarheid dezelfde blijft, moeten de vormen harer uitdrukking, en dus de kunstvormen, aangepast zijn aan het sociaal-psychologisch milieu waaruit de kunstgedachte is ontstaan. Daarom kan de kunst niet in blijvende vormen worden vastgelegd. Menschelijk toch moet ze immer blijven en wat als diep menschelijke waarheid op treffende wijze werd uitgedrukt, zal immer het menschenhart raken.

Doch daaruit volgt niet, dat kunst bestaat in het zuiver nabootsen van klassieke schoonheid, evenmin als het fabriceeren van nieuwe gothiek, barok- en renaissancestijlen ons nieuwe bouwkunst kan geven.

Het gaat niet oude tijden weder levendig maken, al waren deze dan grooter dan de onze. Om op kunstgebied iets te scheppen, dat de gewrochten onzer voorvaderen kan evenaren, mogen wij niet nabootsen, maar hernieuwen, omdat het psychologische en het sociale milieu andere levensvormen eischen.

Kunst immers is waarheid, zij verkrijgt haar stijl door op vatbare wijze uit te drukken wat men in werkelijkheid is.

Menschelijke arbeid moet bezieling zijn der stof. Dan wordt iedere arbeid kunstarbeid. Arbeid en kunst zijn begrippen die door elkander vloeien. Want elke arbeidsprodukt, het weze een bloemenvaas of een kam, kan door de gedachte die er uit spreekt een ideaal doeleinde dienen en kunstprodukt wezen.

Zoo het lichaam door de ziel, zoo moet ook het economische leven door den geest worden beheerscht. De hoogste doelmatigheid van een voorwerp eischt de gepaste aanwending van het geschiktste materiaal in dienst van het te bereiken doel. Zulk werk bevredigt het schoonheidsverlangen door de logiek der samenstelling en door

[p. 348]

de esthetische inwerking van de gebruikte stof. Deze kunstproduktie openbaart niet alleen zedelijke orde, vakkennis, en kunsopvoeding der verbruikers, maar zij verrijkt het leven en sterkt de nationale nijverheid in de concurrentie der natiën. Door zijne kunstproductie had Duitschland de wereldmacht veroverd. Ook ons land kan op dat gebied en in die richting zijn productie inrichten om door hoedanigheid te winnen, wat wij aan hoeveelheid missen.

Er gaat door ons leven een zucht naar nationaliteitsbevestiging, naar ontplooing der volkskracht. En daar de kunst zoowel als de taal een sociale uiting is, zoo moet de nieuwe kunst een nationaal en raseigen karakter dragen, want kunst is waarheid en schoonheid. Daarom kan de kunst zich uitdrukken in alle levensvormen. En geen gebied is zoo geschikt om het zieleleven tot uiting te brengen en zelfs op te beuren, als het economisch leven. Want kunstproductie drukt niet alleen de schoonheid van het volksleven uit, maar vereenigt het nuttige met het schoone, verrijkt en verheft het gansche leven van den mensch. Kunstproducten en kunstwaren veronderstellen kunstwerk, gekwalificeerde arbeid, die in onzen machinestijd sterk in het gedrang werd gebracht.

Kunstarbeid en kunstenaar eischen eerlijkheid en kunstzin van den arbeider; eerlijkheid en kunstzin van den kooper welke schoonheid genieten wil; echtheid van de verwerkte stof, zòò dat hare hoedanigheden in de bewerking tot hun volle recht komen en dergelijke arbeîd veronderstelt eene geordende maatschappij. Gekwalifieerde arbeid en kunstwaar zijn produkten van welstand en orde, zorgeloos werk en levenlooze waar zijn een strijdprodukt, een produkt van wanorde.

Werd er daarom kunstwerk verricht in de periode der huishoudelijke bedrijvigheid, het was vooral in de periode der stedelijke bedrijvigheid dat het handwerk met die getrouwheid en eerlijkheid werd verricht welke kunstproducten voortbrengen.

De burgers onzer Middeleeuwsche steden waren vooral handwerkers. Deze hadden staatsburgerlijke plichten tegenover de algemeenheid. De meester moest degelijken arbeid leveren. Marktmeesters hadden toezicht over de kwaliteit der te verwerken stof. Voorschriften zegelden de arbeidsmethoden. Niet alleen inzichten en sociale verordeningen, maar ook de zelfeerbied van het ambacht waren oorzaak dat ten tijde der stadseconomie de arbeid kunstarbeid werd en bleef. Het heerschende begrip van gekwalificeerden

[p. 349]

arbeid beinvloedde de karaktervorming van het individu. De volkspsychologie en de eerbied in de levensopvatting bepaalden de voorwaarden van een economisch leven, waar kunst als een natuurlijk produkt alle waren bestempelde.

Doch, ‘les institutions périssent par leur victoire’, zegt ergens Montesquieu. Een nieuwe tijd kwam; tusschen het einde der xviii^e eeuw en het begin der xix^e eeuw voltrekt zich in Europa de verkondiging der economische vrijheid, welke de maatschappij op nieuwe banen sturen zou. Daaruit ontsproot economische wanorde. De heerschappij van gekwalifieerden arbeid wordt door eene grenzelooze voortbrengst van minderwaardige produkten verdrongen. Machinale voortbrengst, arbeidsverdeeling, scheiding van kapitaal en arbeid, een onvoldoende sociale wetgeving waren als zooveel oorzaken, welke den kunstarbeid der Middeleeuwen deden vervallen.

Kwaliteitsarbeid is de vrucht van eene geordende maatschappij. Alleen met het werkelijke streven naar geordende sociaal-economische toestanden, kunnen wij spreken van een propaganda voor moderne kunstproducten en kwaliteitsarbeid. Doch enkel dan kan men naar nieuwe kunstproduktie streven wanneer naar een woord van Ruskin work of kwaliteitsarbeid de hoeveelheid labour zal verminderen.

Deze economische productie, waarin de ziel van een volk moet leven en tot uitdrukking komen, kan enkel dan zijn kunstkarakter bereiken, wanneer bij arbeidnemers, bij arbeidgevers en verbruikers het sociaal-psychologische midden is geschapen, waarbij het recht op waardig leven, op eigen kultuur en harmonische ontwikkeling der krachten voor ieder lid der maatschappij wordt erkend.

Onze wereld nu is democratischer, kapitalistischer en mechanischer geworden.

Vooreerst dezen die kunstarbeid verrichten zijn andere menschen. Kerk, adel en vorsten zijn op den achtergrond getreden. Daarmede heeft de kunst hare grootschheid, hare traditie, haar dekoratieve doeleinden verloren. De kunst wordt met een ‘ticket’ betaald door mannen of vennootschappen die allen kunstzin hebben verloren, die in den arbeid niet het kunstige, maar alleen het nuttige beschouwen. Vroeger, ter oorzaak van eenheid van levensopvatting, hadden vorsten, kerk en adel alle belang, maar ook het recht de waarheid door kunstuiting te steunen en het leven van het volk te

[p. 350]

verrijken. Zij waren, in zekere mate, de opvoeders der kunst-arbeiders, wijl nu veelal juist het tegenovergestelde voorkomt. De tegenwoordige ondernemers, welke de voortbrengst leiden, vormen eene vennootschap; de bestellers zijn een schoolkomiteit, eene stedelijke commissie, een rijksorganisme, met een woord alle werken, waar de kunst een rol kan spelen, gaan uit van comissies. vereenigingen of komiteiten, waar het plan en de uitvoering maar al te vaak, zooals in politiek, de vrucht zijn van een compromis, welke de noodzakelijke eenheidsgedachte uitschakelt en de waarheid van het werk verloochent.

Nochtans door die collectieve productievormen wordt meer dan vroeger de uitvoering van groote werken aangedurfd. Geen tijd als de onze zag zulke groote bouwkundige opdrachten, bruggen, spoorhallen, woningen, sanatoria, reuzenscholen, reuzenkasernen, ministerieele huisvestingen. En nochtans al deze werken missen doorgaans een kunstkarakter, omdat er geen eenheidsgedachte uitstraalt, omdat de volksziel er niet in leeft. De gekwalificeerde arbeiders zelf hebben door innerlijke en technische invloeden van het moderne leven, het klare bewustzijn, de kunsttraditie verloren.

Vroeger immers waren de kunstenaars door het gilde verbonden en stonden onder hooge bescherming. Door de werking dezer factoren ontstonden scholen, een traditie. En zoo bij het bouwen van Kathedralen of Belforten de bouwmeesters sterven, anderen, in het zelfde midden opgegroeid, konden ongemerkt het begonnen werk voortzetten. Het werk zelf arbeidde voort. Denk maar eens aan de Vlaamsche schilderschool. Wie dit woord uitspreekt, weet welk kunsttype zich voor te stellen - Want gelijk men door de kennis van enkele knoken eene geologische laag onderscheiden kan, zoo kennen wij ook, door de kultuur-overblijfselen van enkele perioden, het karakter der tijden, waar sociale eenheid van gedachte heeft geheerscht.

De nieuwe tijd nu bracht in de plaats der collectieve vrijheid van het Middeleeuwsche leven een individualistische vrijheid, waarbij men uit oog verloor, dat alle vrijheid niet met waarheid en geluk overeenstemt. Het individualisme werd methode.

Het peil der kunst zinkt. Want zoolang de kunstenaars niet georganiseerd zijn, zoolang de concurrentie hen als vijanden tegenover elkander stelt, zoolang ook kan geen reine en groote kunst naar boven komen. Kunst immers is eene sociale verschijning, iets dat buiten

[p. 351]

katalogen en schouwvenster leeft, iets dat moet kunnen begrepen en onderzocht worden. Eene zuiver-individualistische behandeling dezer sociale verschijning kan slechts tot onverkwikkelijke uitslagen leiden.

De Engelsche kunstbeweging geleid door Ruskin en Morris wilde terug naar de tijden van het handwerk. Deze geestdrift kon min of meer gerechtvaardigd worden in de periode van opkomst van het machinisme. Het is nochtans verkeerd de moderne techniek en de arbeidsverdeeling te beschouwen als niet in staat om kunstvoorwerpen voort te brengen. Daar waar het handwerk in eere blijven kan, daar moet het ondersteund en door zijn kunstkarakter zelf behouden blijven.

Doch de machine- en arbeidsverdeeling staan geenszins het vervaardigen van kunstvoorwerpen in den weg. Kunst is toch niets anders dan het gebruiken van hulpmiddelen voor de verwezenlijking van een ideale gedachte.

Daarom moet vooral hier verstandhouding bestaan tusschen arbeiders en ondernemers in de kunstindustrie. De klassenstrijd op dat gebied beteekent den ondergang der kunst zelf. Verstandelijke samenwerking, gemeenschappelijk voelen zijn noodzakelijk. De kunstnijverheid immers eischt smaak, rhytme, schoonheidszin van alle medewerkers. Want zoo er geen kunstzin en liefde voor de zaak voorhanden zijn dan blijft er niets meer over dan doode waar.

De arbeiders mogen in de kunstnijverheid niet behandeld worden als gewone aardewerkers of straatvegers. Degelijke arbeid eischt niet alleen een menschwaardig loon maar ook degelijke vakkennis en eene zeker kunstopleiding. Veel kunstenaars zien maar al te vaak hun werk verknoeien, omdat de arbeider die het moet uitvoeren niet de genoegzame kunstliefde, gevoel en fijnheid bezit om het gevraagde stuk te vervaardigen of af te werken.

Daarom ook moet het midden waarin de toekomende kunst-arbeider leeft, opvoedend op hem inwerken. Iemand kan in een alledaagsche omgeving trouw en deugdzaam leven. Doch kunstzin wordt niet opgewekt bij dezen, die tusschen slechte planken, op wankele stoelen, met vormloos getuig zijn leven moet slijten.

Het arbeidsvolk moet door zijn syndikaten dat kunstbewustzijn opwekken en verlevendigen, ten einde hun eigen bestaan schooner en rijker te maken. De vakschool kan zeer veel. Nochtans het eerste opvoedingswerk zelf moest reeds in huis, in de lagere school aan-

[p. 352]

gepakt worden. Arbeidsgeest kweekt ook den kunstzin aan, welke, door de vakschool ontwikkeld, door handwerk of kunstnijverheid kunstenaars zal voortbrengen om zoo stoffelijk als zedelijk het volksbestaan te verheffen. Daaruit volgt in elk geval het groot belang der vakschool welk niet alleen eene economische, eene esthetische maar ook eene sociale beteekenis heeft.

Waar vakkennis en kunstzin voorhanden zijn, daar wordt beter en meer gezocht werk geleverd, dat ook beter betaald wordt en een hooger levensstandaard aan den arbeider verzekert.

Om dus het economische leven met kunstwaren te verrijken en daardoor het leven te verheffen ware het wenschelijk kunstenaars, ondernemers en arbeiders op het gebied van kunsthandwerk of kunstnijverheid te organiseeren ten einde door gemeenzame tentoonstellingen, gemeenzame boekerijen, gemeenzame onderzoeking en samenwerking bij het uitvoeren van belangrijke bestellingen, hun leven economisch te verbeteren, vooral de kunstenaars en de kunst-arbeiders of -arbeidsters niet te laten uitbuiten, en met hun ziel en lichaam ook hunne kunstvaardigheid te verknoeien.

Hoe rijk en opbeurend zou ons economisch leven niet zijn, wanneer, zooals in de Middeleeuwen, uit de menigvuldige stoffelijke voorwerpen welke dienen om onze behoeften te voldoen, er een ziel sprak, de waarheid van een gezond psychologisch midden. Doch waarheid is uitdrukking van orde en orde is schoonheid. Waar dus geen waarheid heerscht en leeft, kan ook geen schoonheid stralen.

De kunst nu, als sociale uiting moet steunen op sociale waarheid en die waarheid wordt jammerlijk al te zeer verdrongen door dwaling die het egoïsme kweekt en vernietigend inwerkt op orde en op schoonheid.

Onze maatschappij is nog al te zeer doordrongen van de invidualistische mentaliteit, welke niet alleen de sociale orde, maar daardoor zelfs de kunstorde schaadt.

Kunst zal enkel dan weer eene sociale beteekenis krijgen en het economisch leven verrijken, wanneer het volk zijn raseigen leven zal ontplooien en meer belang zal gaan hechten aan zijn ziel en de kracht der christene waarheid, de orde in het maatschappelijke leven zal herstellen. Dan zal eigen kultuur en zieleleven de kunst in de volkshuishouding doen bloeien!

D^r Berthold Missiaen, o. cap.