Vlaamsche Arbeid. Jaargang 11

Bibliographie

Geschiedenis der europeesche plastiek en schilderkunst, in middeleeuwen en nieuweren tijd, door Aug. Vermeylen, eerste deel, geillustreerd; Wereldbibliotheek, Amsterdam, 1921.

- Na jaren een woord dat het verstarrende zwijgen breekt. Van zijn wetenschappelijke aktiviteit aan een Fransche Universiteit heeft Vermeylen toch iets kunnen redden voor Vlaanderen. Nu de Vlaamsche hersenen precies aan den dooi toe zijn, komt dit ernstig vulgariseerend werk te gelegener ure. Het draagt een stempel van frisschen ernst dien we graag op de wetenschappelijke produktie van jong Vlaanderen zullen terug vinden.

Op deze sobere overzichtelijke schets van een ontwikkelingsgang die onder het vergrootglas der kritiek, naast tal van duistere hiaten, zeldzamer richtlijnen vertoont dan de synthetische kunstgeschiedenis wel wil gelooven, heeft de nieuwe conceptie die in in het werk van Aloïs Riegl doorbrak, minder invloed geoefend. Daar zal de vrees voor abstracties, die we reeds uit de ‘Kritiek der Vlaamsche beweging’ kennen, wel voor iets tusschen zitten. Vermeylen reageert nog steeds op de kunstphilosophie van Taine, die toch al lang van de baan is. Hij wil enkel allen nadruk op de kunstevolutie als uiting van Europeeschen gemeenschapsgeest gelegd zien. ‘In eenzelfde tijdperk: d.i. in eenzelfde stadium der kunstbeweging, is er minder verschil tusschen de problemen, waar verschillende volkeren voor staan, dan tusschen de problemen waar eenzelfde volk in verschillende tijdperken voor staat’. Het valt inderdaad niet zeer moeilijk te bewijzen dat er grootsch realisme te vinden is b.v. in het werk van Lorenzetti (1337) of in den ‘Triomf van den dood’ (± 1370) lang voor de Germanen mochten meepraten, maar Vermeylen zelf wordt telkens toch getroffen door het mysterieus aksent dat de donatoren-beelden van Naumburg en ook Sluter's profeten en rouwfiguren tot symbolen maakt van een

[p. 334]

bijzondere gevoeligheid die in het zuiden zelden begrepen wordt. In de tweede periode, als de unificeerende macht van het Kristendom verdwijnt, zal het hem nog moeilijker vallen de Europeesche kultuureenheid tegenover de nationale verbijzondering vast te houden. Alleen moet het eens duidelijk uitgemaakt worden dat het om dieper tegenstellingen dan idealisme-van-den vorm en kopieer-lust-des dagelijkschen-levens gaat. Naar mijn bescheiden meening is het ‘realistisch’ karakter der primitieve Vlaamsche kunst te verklaren door de verzwakking van religieus gemeenschapsgevoel op het oogenblik dat haar bloeiperiode inzet. De schilders ontsnappen aan de verveling van het heilig onderwerp der opdracht door er allerlei genre-bijwerk in te vlechten.

Vermeylen houdt zoowat het midden tusschen de theorie die in een stage evolutie naar een ideaal eindpunt geloofde en den absoluten ‘kunstwil’ van Riegl: een kunstenaar ‘kan’ wat hij ‘wil’. Er staan voortreffelijke dingen in zijn boekje om de ‘primitieve onhandigheid’ van middeleeuwsch werk te verdedigen tegen de verouderde opvatting, die de Renaissance-vorm als de eenige norm aanvaardde. Maar dat standpunt is niet konsekwent volgehouden. Want om de waarde van het nieuwe in het licht te stellen waagt hij zich soms aan vergelijkingen met werken uit een vroeger periode, die zeer ten nadeele van deze laatste moeten uitvallen bij niet vakkundige lezers. (Dat Giotto's Madonna boven die van Cimalue gaat, daar zijn we lastig van te overtuigen). De Rennaissance wordt uitstekend als een losbreken van het individualisme uit de banden der gemeenschap gekarakteriseerd. Maar kan men na Wölffin's ‘Kunstgeschichtliche Grundbegriffe’ nog beweren dat in de plastiek der Renaissance de figuren niet langer vlak gehouden, maar als vrijstaande van alle zijden kunnen bekeken worden? Van het aan een bouwsteen gebonden zijn der Gothische plastiek gaat men integendeel naar de willekeurige frontaliteit der Renaissance: het beeld wordt in het vlak gehouden van een ideëele nisomlijsting.

De mooiste bladzijden geeft de kristelijke gemeenschapskunst der xiii^e eeuw Vermeylen in de pen. De tragaedie van Van Nu en Straks: ‘Hier wordt het duidelijk dat de nauwe samenhang van beeldhouwkunst en bouwkunst de vrijheid van den kunstenaar niet beklemt, - als we althans nog een andere opvatting der vrijheid erkennen dan de romantische, die in vrijheid vooral afwezigheid van uiterlijken dwang zien wil: de kunstenaar zich voelend als afgezonderd individu, zijn verband met de maatschappelijke wereld niet aanvaardend, luisterend alleen naar zijn eigen ingeving, de persoonlijke, onbegrepen, eigenmachtige drijfkracht, die naar verwezenlijking van het innerlijk visioen dringt. Doch er is een stelliger vrijheid: de macht om te handelen, die voortkomt uit de harmonie tusschen den eenling en de omgeving, - de vrijheid van wat zich op zijn plaats gevoelt. Ik ben vrij in de omgeving die het best mijn daad bevordert. Welnu, die organische vrijheid, overeenstemmig tusschen de gemeenschappelijke omgeving en de persoonlijke daad, is die van de gothische beeldhouwkunst’.

De taal van Vermeylen evolueerde weinig. Overal voelt men de strakke, pijnlijke zelftucht die alle literaire franje schuwt. Met een enkel woord verraadt de woordkunstenaar zich soms in een karakterteekening. Zoo te Naumburg vóór het beeld van Uta: ‘In die hooge verschijning is al de fiere gratie van het koninklijk-vrouwelijke, waar men eerbiedig naar opziet, samen met het schuchtere van een binnenleven dat als een lamp in de stilte brandt...’.

Wij wenschen het boek, dat het ideaal van een moderne kunstgeschiedenis

[p. 335]

(waarin de volkomen vreugde om elke praestatie, in de atmosfeer van haar tijd begrepen, verglijdt in de vreugde om het nieuwe dat telkens doorbreekt), reeds benadert, vooral in Vlaanderen ruime verspreiding toe.

W. Meyboom.

Die neue Malerei in Holland, door Friedrich Markus Hübner. Van Loghum Slaterus, Arnhem, 1921.

- Een Baedeker. Als zoveel eklektici is het Hübner te doen om een inwijding. Hij behoort tot deze ergerlike kategorie van lui, die overal begrijpen willen. Ook is een kunstwerk onvoorwaardelik ‘modern’ als het op de markt komt onder motto: ‘Weg van de natuur!’ Zeer leuk, want het brengt koddig misverstand. Als hogere strijdroep voor generaalkenmerk van alle contemporaine kunst doorgaat, staan we voor eene angstige speelruimte, die, mits individueele fantaisie, makkelik is te vullen en net daarom gevaar oplevert. Immers op dit plan wordt bijv. Toorop tweelingsbroer van V. Doesburg, alhoewel ze aan pikturale tegenzijden stand nemen. Toorop, die in allegorie nog een stijlmiddel ontdekt (laattijdig) heeft geen enkele gestaltingswaarde van contemporaine herkomst bijderhand. Wat hij levert is symboliese pastiche, dit spijts betweters die hem tot grootmeester van het kristelik ekspressionism uitriepen. Als we de geesteshouding van Toorop ten overstaan der hedendaagse stromingen willen bepalen, leveren de Preraphalieten (sensualism en estheterij daargelaten) een treffende paraleel. Werkwijzen zijn analoog wat geen veelvormigheid van impulsen uitsluit, waarnaar deze werkwijzen aanwendbaar zijn. Hier zoals daar bemiddeling der idée door een symbolies, d.i. dekoratief medium. Dat Toorops heiligen nou konkave wangen hebben? Bewijs voor ekspressionism? Net zo goed komt dan le Fauconnier die eer toe. Vas y, mon p'tit!

Ik had van Hübner schiftingswerk verwacht. Het kaf lezen uit het koren om in de wan der dode dingen te smijten. Hübner is eilaas te reseptief. Alles wordt over dezelfde kam geschoren. Hübner wil op de hoogte zijn. Een tikje modieus. De bedoelingen van alle schilders krijgen een welwillend kommentaar. Ook hun kunsthistoriese rang wordt benaderd, en hij maakt zich een eko van hun inzichten. Enkel dilletanti (hoed af voor het veelzijdig assimilatievermogen!) zullen aan zijn werk wat hebben. Het staat evenwel graden hoger dan een tract Selection. Heeft daarvan niet het misselike reklaamkarakter noch het zeer lofwaardig volharden in de dwaling, waarvoor we deze esthetiese avonturiers dankzeggen; want ze helpen ons doel preciséren.

Hübner rubriceert en rangschikt ontwikkelingstheoreties, vermijdt stelselmatig alle stellingname. Dit is een goed preservatief om er nooit naast te slaan. Overzichtelik zijn, buiten eigen oordeel om. Zijn randnotas missen merg. Totaal gebrek aan waarde-oordeel. Hij toetst de hele bent aan de maatstaf: ontvankelikheid. Wie opslorpt moet verwerken. Het slotwoord met konkluzies is schuchter. Het had in de verhandeling de grootste ruimte moeten beslaan, net zoals de voetnotas bij schilders dienden ingekrompen.

Over de stand der hollandse ‘ultra's’ besluiten wij dat hij in het kaotiese verkeert en een kroes blijft met diverse onversmolten invloeden, waarbij op het eerste plan het duo Cézanne-Van Gogh, met hun onderscheid in tasten, hier naar monumentaliteit en ruimtewerkingen, daar naar kleurwaarden als equivalent voor een gevoels-moment, bij van Gogh de wereldschuwe tragiek van een desparado.

Hübner is een simptomen-apparaat voor tijdstromingen. Daarom in-verwant met onze landelike Sandwich-man uit Sélection. De Ridder belijdt naïef: Mijn vriend

[p. 336]

de Smedt en ik waren in de blijde verwachting voor de wending die het ekspressionism nemen zou. Hè! Weet je zelf niet baan te breken, mangelt het je aan orientatie? Dat kan geen sterveling je euvel duiden. Maar dan geldt het wachtwoord: Nuul! Ook voor Hübner. De verluchtingen in zijn encyclopedies werk zijn van zo divers en tegensprekelik allooi, dat een leek (die men inwijden wil in het geheim der goden) fataal duizelig wordt. Na de balans komt men tot een uitkomst dat feitelik in dit imbroglio niets ekspressionisties aanwezig is. Dit woord is natuurlik een gummiformuul. Rekbaar in alle richtingen. Maar het staat buiten betoog, dat Jakoba van Heemskerk bijv. of de gochelaaars met pikturaal begrippenspel, kleurlyriek inbegrepen, met ekspressionism niet de geringste verwantschap hebben.

Wil men de schilderkunstige tegenwaarde van theologiese stellingen voor ‘vergeesteliking’ aanvaarden? All right! Merk Apekool gedeponeerd.

Zeer komies is het referaat over Van Doesburg. De kunst is niet ons doelwit. Nee warempel niet. Zij is bijhorig. Wij wenden ons van haar af. Zij moet dienstig worden. Waaraan? Aan godsverlangen of aan grootverkoop? Het semitis ethos in aktie.

Als Hübner frazelt over ekspressionisme, staat hij schoorvoeteling op een glad terrein. Een talisman die tegen alles vrijwaart is hem kosmiek. Daarmee is, evenals met de psychoanalyse voor dadaïsm, alles bewijsbaar. Je herkent niet het natuurbeeld of doek. Vooruit de trits slagwoorden heb je maar voor 't grijpen: het ding niet empiries, maar in kwintessensvorm. Een fumist flanst impressies aan elkaar zonder kausale grondslag. Stop: hier manifesteren zich subconsciente invloeden, die het niet aangaat te beredeneeren.

J'en ai marre.

V.J. Brunclair.

De levensroeping der vrouw, door P. Berthold Missiaen.

- Een zeer geleerd en eenig handboek voor elke roomsche vrouw die ethisch en sociologisch haar eigen identiteit ervaren en opleiden wil; de Zuid-Nederlandsche vrouwenbeweging heeft stellig behoefte aan dit boek: een standaardwerk voor het modern christelijk feminisme; eigenlijk zou een katholiek meisje om wezenlijk voor God en de menschen ‘interessant’ te zijn naast haar ‘Liturgisch Misboek’ ook ‘De Levensroeping der Vrouw’ moeten bezitten. Om een andere reden nog: want ‘intuitisch’ geeft dit boek de maatschappelijke basis aan waarop ‘vlaamsch zelfbestuur’ als staatkundig middel om hooger cultuur, een zelfbeschermend element der Zuid-Nederlandsche vrouw uitmaakt; elke thesis in dit sociologisch boek is verder hardlogisch in het cement van roomsche wetenschap. Als de Nederlandsche vrouw in dezen spiegel kijkt komt zij met blij optimisme tot zelf-erkenning.

O.

De voorhof. Gedichten van Bernard Verhoeven. Het Nederlandsch Boekhuis. Tilburg.

- Bernard Verhoeven debuteerde met zijn eerste poezie in ‘Het Centrum’ en is nu met proza en gedichten regelmatig meêwerker aan ‘De Beiaard’. Deze dichtbundel van hem - en zijn collega Pieter Kemp lijdt ook aan dit euvel - is te veel reminescens aan poezie-van-vroeger-en-nu om oorspronkelijk te zijn. Het blijkt bij zoo een verzenbundel weer eens sterk dat de Nieuwe Gids langs de achterdeur het ‘Palais de Rhetorique’ binnen kwam, waar ze in '80 langs de hoofddeur uitging. Jammer bij Verhoeven: die dichterlijke gemeenplaats, dat makkelijk rijm en al dat overdadig gespoel-van-woorden. ‘Qui ne sut se borner...!’ Tusschen alles in is de cyclus ‘Voorhal’ nog van 't beste. Daar Verhoeven een jonge kracht is kan hij weten dat langs het eeuwig perspectief der roomsche ethiek zijn Muze meer bereiken kan dan ze nu geeft.

O.