Vlaamsche Arbeid. Jaargang 11

[p. t.o. 281]

P. Sérusier: Vrouw.

[p. 281]

Paul Sérusier

HOLLAND is een schildersland en wat daarvan de diepste oorzaak ook wezen moge: de eigenaardige schoonheid van het landschap of de inwendige gesteldheid van de menschen, - zeker is dat geen kunst er zoo welig tiert en zoo gretig wordt bewonderd als die van licht en kleuren.

In onze waardeering van het geschilderde zijn we tamelijk exclusief: werk van vreemden vindt hier moeielijk ingang en voor het bezoeken van buitenlandsche tentoonstellingen zal een rechtgeaard Hollander zelden een voet verzetten. Toen dezer dagen bij onzen uitgever Martinus Nyhoff, het mooie boek over Belgische schilderkunst van uwen hier hooggeschatten landgenoot Pol de Mont verscheen, bekende Frits Lapidoth, de criticus die een menschenleeftijd lang het artistiek leven van den Haag bijhield, hoe veel van wat daarin wordt afgebeeld en beschreven hem een verrassing was, omdat we zoo zelden iets te zien krijgen van de ons sinds eeuwen verwante kunst beneden de Schelde. Welke Hollandsche kunsthandelaar zal het dan ook wagen, zeker als hij is van weinig materieel succes, om hier te midden van een haast onrustbarenden overvloed van eigen kunstproductie, werk van buitenlanders binnen te halen? Daar behoort wat moed en ondernemingsgeest toe, voor Holland zeldzame eigenschappen, die bij ons nochtans verpersoonlijkt zijn in den intelligenten Haarlemschen kunsthandelaar De Bois. Hij was het die ons in kennis bracht met het werk van Paul Sérusier.

Er was hier juist eenige belangstelling voor Sérusier door het boek van Dom. Willibrord Verkade, die zijn leerling is geweest en uit de dagen van hun ‘nabi-schap’ zich den vriend herinnert als een ineengedrongen jong-mensch met lange blonde haren en rooden baard, meer Duitscher dan Franschman naar het uiterlijk en sprekend lijkend op den vroolijken jonggezel van Manet's bekend schilderij Le bon Bock. Nabi, profeet, noemden, half schertsend, half ernstig, de jongelui elkaar: musici, schrijvers, schilders de meesten die in het Parijsche atelier van een hunner de wekesamenkomsten hielden, waaruit, met de herinnering aan veel vaag en quasi-diepzinnig gepraat, hun de overtuiging bij zou blijven dat, gelijk Nabi Denis het later zeggen zou, l'art a quelque chose de faire avec l'idée de Dieu et de la révélation chrétienne.

[p. 282]

In den geest en in het boek van Verkade heeft na vele jaren van Benedictijnsche zucht ‘l'idée de Dieu’ een streng kerkelijk uitzicht gekregen; maar in de gewilde kinderlijkheid van Denis' bijbelsche tafereelen is de oude ‘Nabi’ niet heelemaal dood. En Sérusier, na in het verkeer met zijn monnik-geworden leerling het geloof zijner jeugd te hebben hervonden, bleef onbevangen genoeg om in een geschriftje, dat hij l'A.B.C. de la Peinture noemde, de vage divagaties uit zijn ‘Nabi’-jaren te vermengen met de strenge theorie der archaiseerende Benedictijnen.

Ik ontmoette zijn niet altijd even heldere bespiegelingen in de Mei-aflevering van een klein maandschrift La douce France, - nu misschien alweer verdwenen - dat als frontespice het portret vertoonde 't welk Redon van Sérusier heeft gemaakt. De nabi a la barbe rutilante, zooals de vrienden hem noemden, is thans de zachte grijsaard van Redon's litho: de lange haren en de glinsterende baard werden bleek en ijl, de wangen wat opgeblazen, en heel het wezen kreeg iets van dat weeke, zoetelijk-blijmoedige als van een oud-geworden kind.

In zijn geliefd Bretagne, waar hij met Jan Verkade heeft geteekend, gedweept en rondgezworven, leeft hij thans teruggetrokken en gelukkig. 't Is daar dat hij de figuurstukken, de landschappen en de stillevens maakte, die de heer De Bois heeft meegebracht - werk, dat menig rasschilder van Holland en Vlaanderen te litterair zal vinden, maar dat nochtans de persoonlijkheid van den maker op fijne en natuurlijke wijze belicht.

Sérusier heeft in zijn jonge jaren een wetenschappelijke opvoeding genoten aan een dier aanzienlijke geestelijke colleges, waar deftige Fransche ouders hun zonen heenzenden. Hij was voor de studie bestemd, maar hield van de kunst, verzeilde in den handel en liefhebberde zoo wat tot hij in 1888 op een vacantie-uitstapje naar Pont-Aven den schilder-schrijver Emile Bernard ontmoette, die hem in kennis bracht met Gauguin.

Spoedig wordt hij diens leerling, en, esprit cultivé, raisonneur, a la fois logique et paradoxal, - zooals vriend Denis hem schetst, - komt hij geheel onder den invloed van den theoretiseerenden meester en van diens groot talent. Later, op zijn vele reizen, leert hij de Vlaamsche, de Duitsche en de Italiaansche Primitieven kennen. Gauguin is dan weg naar Taiti; maar de herinneringen aan den arbeid en de vele gesprekken in het atelier werken na en vermengen zich met de indrukken uit de musea.

[p. 283]

Bretagne, dat de verbeelding bevruchtte van Redon, van De Groux, wordt Sérusier's lievelingsland, 't welk hij slechts verlaat om in de kloosters van Beuron en Montecassino zijn vriend Dom Willebrord te bezoeken. Bij een dier gelegenheden leert hij père Didier kennen, van wiens brochure over de aesthetiek der Beuroners hij eene vertaling maakt voor het tijdschrift l'Occident.

Thans schildert en schrijft hij in zijn beminde eenzaamheid. En al wat aan theorie en bespiegeling, aan geloof en droom, aan invloed en persoonlijkheid in deze fijne en ontvankelijke ziel door de jaren is bezonken, bloeit open in zijn bevallige werk, zoo vol van een zachte, bedeesde levensliefde en van kinderlijk blijmoedige vroomheid.

Na wat ik van Denis zag, lijken me de schilderijen van Sérusier simpeler en echter. Zeker is dat hij soms dingen maakt die ‘ernaast’ zijn: fijne, aarzelende naturen tasten vaak mis; maar als ze vinden en vasthouden is dit altijd iets van bezielde innigheid.

Zoo het groote schilderij La Conteuse: vrouwen in Bretonsche dracht waarvan er eene vertelt en de anderen, geboeid, luisteren. Er is in de uitdrukking der gelaten en in het evocatief gebaar der vertellende een aandacht, die de groep innerlijk bindt. Het geestelijke is hier bereikt zonder uiterlijke middelen en zonder geweld.

Alle figuurstukken van Sérusier stellen vrouwen voor, gezien te halver lijve en in Bretonsche kleedij, lezend, vertellend, luisterend, of zoo maar stil voor zich heen mediteerend, soms als spinsters met den garenspoel: symbool harer sparende zorgen. Men zou hem een modernen ‘meester der vrouwelijke halffiguren’ kunnen noemen, maar dan minder wereldsch en oneindig minder habiel dan de oude verfranschte Brabanter. Sérusier's vrouwenfiguren zijn geen genre-portretten; met de herinnering aan de madonna's en donatricen der Vlaamsche Primitieven, de edelvrouwen der vroege Italiaansche Renaissance is de werkelijkheid zijner Bretonsche modellen verweven, zoo liefelijk en ongewild, dat we in de uitdrukking van een biddend gebogen vrouwenhoofd de droefenis eener gothieke Lievevrouw, in de lijn van een luisterend geheven profiel het aarzelend verlangen van Botticelli's maagden meenen te zien, zonder een oogenblik het besef te verliezen hoe in deze archaiseerende vormen een modern mensch ons zijn eigen innigste verbeelding biecht.

De vorm bij Sérusier is nooit sterk: meer zielvolle benadering dan zekerheid. De gezichten hebben alle dezelfde lijn en expressie;

[p. 284]

de handen zijn vaak maar even aangeduid en gelaten daar waar kennis en kunnen ophield; maar het geheel, de houding, de compositie, de geest die de voorstelling vult is van een zuivere en innemende bevalligheid. Schoon en bekoorlijk is ook het kleurgeheel in deze tafereelen, die als verschoten tapijten zijn met hun kwijnende tinten: purper, zwart en mat-oranje, en een warm grijs, als van lichtend paars doorwasemd. De schildering is vlak en sierend; de wijze van verf-opbrengen droog en korrelig op het absorbeerende linnen. Dezelfde verzonkene kleuren keeren terug in de landschappen: heuvelende verschieten onder schemer-grijze lucht, met, dof-groen, paars, en purper, de stukken van het gezaaide die uitliggen naar de verre kim. Voor zoo een landschap, wijd in nevelen verloren, is peinzend een vrouw gezeten; we zien het stille en milde gezicht onder het warme zwart van de falie die prachtig kleurt tegen het paarse kleed. De weemoed van dit nobele portret behoort tot het mooiste wat ik van Sérusier ken.

Men beschouwe ook de afbeelding van het landschap dat den oogst voorstelt in een besloten hof omhuifd van zwaar geboomte; iets van het groote gebaar van den arbeid heeft Sérusier hier willen geven, en 't is een sprookje geworden, een liefelijk en romantisch verhaal, waarbij we maar aan het daverend natuurgeweld van Servaes' oogsten hoeven denken om de sfeer van teederheid te voelen waarin Sérusier' verbeelding bloeit.

Een nature-morte is hem ook een goed ding om lang en innig te bezien, wachtend welke zachtheid van leven het onder zijn oogen zal aannemen. Op een gewafeld tafelkleed borden met appels, een kommetje, een gordijn er achter, eenvoudig geschikt. Evenwicht van lijnen of lichtval schijnt niet berekend. Het luchtige kleurenspel ging in onze reproductie verloren, maar wel bleef er iets bewaard van het klare, weldadige licht waarin de dingen rusten. Sérusier is een meditatieve geest, die een mildheid over alle dingen zendt; een glimlach van zacht en wijs begrijpen.

Een religieus tafereel: de drie Maria's voorttredend naar het Heilig Graf; de Moeder, bleek en ontdaan als een Vlaamsche Mater dolorosa naast een jongensachtigen Sint Jan; Maria Salome naief en ingetogen; Magdalena met het reukvat gratieus in haar rouw. De figuren bewegen zedig op het rhytme eener schuchtere godsvrucht.

Ze is, in haar eenvoud, haar zuivere intentie, geheel van onzen

[p. t.o. 285]

P. Sérusier: Stilleven.

[p. 285]

tijd, deze meditatieve kunst, die toch zoo weinig weet van onze diepste religieuse behoeften. Ze is als het oude lied dat een geliefde stem zingt in den avondstond, als de glimlach van een geluk waaraan we niet meer gelooven.

De illuzies die ze wakker roept, de herinneringen die in haar zingen, zijn het geheim onzer liefde voor deze zachtmoedige schoonheid en voor den mensch die ze schiep.

Maria Viola.