Vlaamsche Arbeid. Jaargang 10

[p. 271]

Vreemde arbeid

Korte inleiding tot de jonge Duitsche letterkunde.

De Duitsch-sprekende landen kreunen onder den last, die voor hen het loon van den wereldoorlog werd. Zóó smadelijk werden sinds lang geen volkeren geslagen. Een orkaan van woede en verbitterden haat woei van buiten op hen aan en deed binnen hunne grenzen de vuren der vulkanen van toorn en wanhoop en wraaklust hooger en hooger uitlaaien. Te smadelijker was de nederlaag, omdat de aanvoerders van de Pruisische troepen zoo donderend-luid hun vreugde over de toekomstige overwinning hadden uitgebulderd. Te feller was de knak van den Germaanschen trots, omdat de kracht ervan tijdens den storm tot haar hoogste hoogtepunt was opgevoerd.

Nog siddert en schrikt daarginds alles, alles! Zetels hebben de tronen vervangen, maar geen zetel staat er vast. De heffe des volks heeft moord- en plunderpartijen aangericht, als een slotstuk-in-stijl van de gruwelijke wereldramp. De stille intellectueelen, de bescheidene schrijvers en dichters, die geen plaats in het politieke leven begeerden, hebben zich teruggetrokken in de schuilplaatsen hunner stoffelijke armoede. Tijdschriften en dabgladen zijn verdwenen of kwijnen zachtjes aan weg.

_**_*

Wat beteekenen de letteren van een land, van verschillende landen die dezelfde taal spreken, in een tijdperk van wereldworsteling als wij beleven? - Alles en niets.

Niets in den zin van Fr. Schlegel's uitspraak: ‘Vielleicht ist der Zeitpunkt überhaupt nicht mehr fern, wo es weniger auf die einzelnen Schriftsteller ankommen wird, als auf die Entwicklung der ganzen Nation selbst; der Zeitpunkt, wo nicht sowohl die Schriftsteller sich ein Publikum bilden dürfen, wie bisher, sondern vielmehr die Nation nach ihrem geistigen Bedürfnis und inneren Streben sich selbst ihre Schriftsteller zuziehen und anbilden soll.’

Maar álles beteekenen de letteren, de schrijvers voor degenen, die den wereldoorlog en zijn nasleep bezien als de ramp, waaraan ook de litteratuur medeschuldig is. Alles beteekenen de letteren voor degenen, die in de litteratuur meer erkennen dan een vreugdebrengster - pulchrum id est quod placet - degenen, die haar beschouwen als een der factoren van volksverval of volksverheffing.

Gelijk in alle Europeesche landen, begint ook in de Duitschsprekende de scheidingslijn voortdurend scherper te worden. Aan den eenen kant staat de litteratuur, die met God en gebod afgerekend heeft, - of zich tegen God en gebod uitspreekt, - en aan den anderen kant de litteratuur, die met schoonheid het goede en het ware tracht te verbinden, de christelijke, de katholieke litteratuur.

Zelfs de meest onversaagde veellezer staat bijna machteloos tegenover

[p. 272]

den berg van dicht- en prozawerken, door de Duitschers in de laatste halve eeuw opgestapeld. De productie is niet meer, - nu niet en nooit meer - door één mensch te overzien. Alleen door middel van de overzichten der tijdschriften kan de litterair-historicus trachten de groote lijnen in de ontwikkeling der litteratuur te ontdekken. Zelf kan hij tot de verscherping der ontwikkelingslijnen bijdragen door uit den vloed der boeken er enkele vast te houden, nader te bekijken en tot zijn vriendenkring te brengen. Zijn persoonlijke opvattingen zullen zijn greep bepalen.

_**_*

Hoe zullen wij een greep doen in de Duitsche letteren?

Vóór den wereldoorlog begon Berlijn de allures aan te nemen, die Parijs karakteriseeren in Frankrijk. Het Pruisische leven was in Berlijn geconcentreerd - de echte Pruissen, die meenden dat ook de Duitsche kunst behoefte had aan een centrum, wilden Berlijn proclameeren als de metropool der Duitsche letteren. Dit hebben zij gepoogd te doen, maar de feiten hebben zich niet laten wringen in een onnatuurlijk kader. Berlijn wilde den toon aangeven, maar het kon dit niet. De hoofdstad van het Duitsche keizerrijk kon alleen in politieken zin een middelpunt wezen. Zelfs op het gebied der tooneelkunst stond Berlijn niet boven de andere groote steden van Duitschland.

Uit de bergstreken der Duitschsprekende landen, uit Beieren, Oostenrijk, Zwitserland woei alleen een frissche wind. De litteratuur van Berlijn was muf, was decadent: Humbug behaalde er triomfen. Een volk met fijn-gecultiveerd gevoel zou nimmer een werk als Das Mirakel zóó hebben aanvaard, - de beteekenis ervan zóó hebben opgeschroefd als Berlijn dat deed. Kort vóór den wereldoorlog zag ik dit stuk in het circus Busch te Berlijn, onder leiding van Reinhardt, den beroemden, hevig-bewierookten, in de pers gelikten Reinhardt, - en nóg, nú nog, verbaas ik mij over de domme ophemeling van dit grove sensatiestuk, waaraan de Berlijnsche pers zich heeft schuldig gemaakt.

Plat realisme, plat materialisme en valsche mystiek hebben de Pruisische litteratuur ongenietbaar gemaakt voor ieder, die de waarachtige schoonheid zoekt.

De overdreven Goethe-vereering was ook een voortbrengsel van het Pruisisch litteraire leven. Alles wat Goethe geschreven en gedaan heeft, moest voor de buitenwereld ‘kolossaal’ gemaakt worden, zooals alles kolossaal en blinkend wezen moest.

Geheel buiten den Berlijnschen gezichtskring lag de erfenis van den romantieken, van den geweldigen Görres, die zijn landgenooten eene eeuw geleden zoo ongenadig de waarheid zeggen kon in een schitterenden vorm, - van den beminnelijken Eichendorff - van den genialen Brentano.

Die erfenis werd aanvaard door de kuststreken, door Rijnland en Westfalen, door de reeds genoemde landen.

Hunne schrijvers en dichters hebben er naar gestreefd, schoon en grootsch, blijmoedig en waarlijk-christelijk werk te leveren. Maar den

[p. 273]

invloed van Kant en Schopenhauer en Nietzsche hebben zij niet geheel kunnen overwinnen. Het zware, grove, drukkende Duitsche pessimisme kwam tot uiting in romans en gedichten, het ging als een kanker door de tooneellitteratuur. De fijne blijmoedigheid, de zachte weemoed der romantiek werden soms overstemd door al de troostelooze, materialistische menschhatende vertellers van het jonge Duitschland.

Hoe groot stond boven dezen een F.W. Weber met zijn episch-lyrisch werk Dreizehnlinden! Toen dit gedicht in 1878 verscheen, was het alsof een nieuwe schoonheid hare intrede deed in de Duitsche letteren. En meteen begonnen andere dichters uit hunne schuilhoeken te voorschijn te komen. Maar de poëzie van het einde der negentiende en het begin der twintigste eeuw wordt voornamelijk uitgesproken in den roman.

Pessimisten en optimisten hebben den romanvorm gebruikt, om hunne gevoelens te omkleeden met figuren van vleesch en bloed. De dagbladpers, de machtige schenkster en breekster van naam en faam, heeft gezorgd voor de verspreiding der Duitsche romans over de geheele wereld. Namen behoef ik hier niet te noemen: iedereen kent ze. Kent iedereen ook de namen, die hij kennen moet, om de ware schoonheid te waardeeren zooals het betaamt? Zijn b.v. de romans der fijne vertelster en vaak ontroerende dichteres M. Herbert genoeg bekend? En die van Federer en die van Handel-Mazetti? Die van Paul Keller en die van Peter Dörfler?

Oostenrijk bleef trouw aan de poëzie. Wonderlijk mooi is vaak het werk van den Praagschen dichter Rainer Maria Rilke (geb. 1875), een nachtegaal, wiens klanken wel ooit onbegrepen langs ons heenwaaien, maar toch ook vaak tot in het diepst onzer ziel treffen. Richard Schaukal (geb. 1874) leed een tijdlang aan de decadentie zijner eeuw, maar wist zich ten slotte te verheffen in reine pracht.

De veelzijdige Richard von Kralik (geb. 1852) verzamelde een groep dichters en schrijvers om zich heen en stichtte met den peinzenden Franz Eichert den Gral-bond, wiens letterkundig program den zegen van wijlen Paus Pius X ontving. Lorenz Krapp, Ernst Thrasolt, Eduard Klathy († 1913) behooren tot dezen kring.

De gelegenheid zal zich wel aanbieden, om op deze plaats de katholieke litteratuur der Duitsch-sprekende landen nader te beschouwen. Nog geen tien jaren geleden hebben de litteratoren in alle landen van Europa toegekeken naar den litteratuurstrijd, die door de Germaansche katholieken gestreden werd. Karl Muth met het tijdschrift Hochland stond tegenover Richard von Kralik met het tijdschrift Der Gral en de wereldwijze Cl. Baumgartner, de meesterlijke Goethe-biograaf en kenner der wereldletterkunde, koos in de Stimmen aus Maria-Laach de zijde der aangevallenen. Aller bedoeling was goed en groot, slechts de keuze van den weg naar het doel gaf aanleiding tot moeilijkheden. De wereldoorlog heeft den strijd over de litteratuur beëindigd. Met Kralik en Baumgartner († 1910) ziet Muth thans alleen heil in de volledige en onbekommerde uiting van het Christendom in de litteratuur.

Deze opvatting is die van velen.

[p. 274]

Zij komt laat, - maar nog niet te laat.

De volkeren zijn geneeslijk, volgens het woord der Schriftuur.

Ook de Duitsch-sprekende volkeren zijn geneeslijk.

Tot het herstel kunner levenskracht, waaraan Europa tijdens de middeleeuwen zooveel te danken had, zullen de dichters en schrijvers moeten medewerken, - want zij zijn altoos de herauten van een nieuwen tijd, de wegbereiders der toekomst, - zij, in schijn de naïeve kinderen, zijn de geestelijke vaders van de komende geslachten.

Vincent Cleerdin.