Vlaamsche Arbeid. Jaargang 8

[p. 468]

Enkele beschouwingen over Moderne Kunst
(2^e vervolg en slot)

Slaan we nu een terugblik op hetgene in de beide vorige artikels werd uiteengezet, dan bemerken we dat, bij al de kultuurvolkeren zonder uitzondering, een nieuw kunstbesef zich aan 't kristaliseeren is. Niet langer wordt uitsluitend met oude vormen gegoocheld; lengerhande groeit een nieuwere stijl omhoog.

In zijn verschijnen verschilt die van land tot land, omdat hij op de traditie's berust van elke natie; in wezen streeft hij, met meer oppervlakkige dan diepgaande afwijkingen, naar eenzelfde doel. Dit doel is: zich de hedendaagsche behoeften aan te passen.

Bij het begin der 20^e eeuw zijn het zakenleven - de arbeid dus, - en de stelselmatige inrichting daarvan, gansch de samenleving gaan overheerschen. Onze tijd ligt onder het teeken van de democratie, van het ideaal der gemeenschap, dat voor vele artiesten een ware religie is gaan worden; en het was misschien wel geen louter toeval dat de opkomst van een nieuweren stijl in Engeland samenviel met een begin van organisatie eener partij met socialistische strekkingen.

Hoe behoort nu die stijl te wezen, wil hij zich naar de moderne geestelijke en verstandelijke drijfveeren richten? ‘Zuiver zakelijk, zoowel in constructie als in versiering’, antwoordt daarop Berlage, en dit antwoord heeft hij in eene reeks merkwaardige opstellen toegelicht. ‘The art of our day must not be luxurious, nor its metaphysics idle’, schreef Ruskin, jaren geleden.

Wordt die waarheid den dag van heden genoeg ingezien en opgevolgd? Te onzent, helaas, nog zoo veel niet als bijvoorbeeld in Duitschland, Engeland en Oostenrijk. Want is het geen feit vol beteekenis dat Henry Van de Velde die, 15 jaar geleden, Brussel verliet om in den vreemde eene beweging te gaan bevorderen, welke hare eerste voorstanders in België had gevonden, het onlangs nog

[p. 469]

noodig achtte in de hoofdstad deze beteekenisvolle woorden te komen uitspreken: ‘In 1808 mocht Goethe getuigen dat men een nieuw hellenisme tegemoet ging. Die bewering bewees dat Goethe de zaken duidelijk inzag, want in den loop der XIX^e eeuw, dreigde de bouwkunst, waar zij allerlei niet bij elkaar hoorende elementen samenvoegde, heelemaal onlogisch te worden onder invloed der sentimentaliteit.

‘Wel kwam de Empire-stijl dien toestand wat verbeteren en de verkeerdheden van den heerschenden rococo-stijl eenigszins verhelpen, maar al spoedig sloeg het sentimenteele weer boven.

Laten de vijftigers maar even terugdenken aan hunne jeugd: toen was alles leelijk en onbeminnelijk. Men kopiëerde of volgde na; men leefde in een stikkende atmosfeer en verzuchtte naar redematigheid “die alles weer moest komen goedmaken.”

Ruskin en Morris - zóó zegde nog Van de Velde - waren baanbrekers, maar bleven onderwege, omdat zij nog te veel beroep deden op het hart en te weinig op het verstand.’

Daartegenover stelt Van de Velde een verstands-, een wetenschappelijke formule.

‘Slechts in de XIX^e eeuw kwamen we voor organische elementen van bouwkundigen aard te staan: zoo de Forth-brug, de Eiffeltoren, enz. En onmiddellijk ging men zich aan 't afvragen: “Is metaalbouwwerk schoon?” Wie zoo sprak haspelde stijl en schoonheid door elkaar; stijl is niet ondergeschikt aan schoonheid; hij bereidt die voor.

Alweer had sentimentaliteit schuld aan die verwarring. En toch, niettegenstaande dit aarzelen, dit tasten, deed de metaalconstructie groote vorderingen, wat wel bewijst dat onze hersens minder ontaard zijn dan ons hart. Zonder ons verstand hadden we nooit het leelijke opgemerkt.

Men hield zich dus tevreden met schijn. De stof werd verborgen, en de vorm miskend.

Wat al schoonheid heeft het hedendaagsche leven opgewekt; wat al verbetering is er, in eene spanne van een goede halve eeuw, tot stand gekomen!

Men make echter zorgvuldig onderscheid tusschen den modernen en den prae-modernen mensch, d.i. den mensch van vóór 50, 60 jaar. De mensch-van-heden wascht, noch baadt, noch kleedt zich meer als die van het midden der XIX^e eeuw; de eene reist zelfs niet meer op dezelfde wijze als de andere. De door beiden gebezigde voorwerpen zijn grondig van elkaar verschillend, wat vorm en

[p. 470]

grondstof aangaat; en moest het iemand van een vroegere generatie gegund worden een kijkje in onze moderne samenleving te komen doen, hij zou zich bezwaarlijk aan onze zeden kunnen gewennen.

In dezen strijd voor eene nieuwere kunst hebben wij allen eene rol te vervullen. Het leelijke moeten wij door ons verstand uit den weg ruimen. Het illogische der vormen moeten wij opmerken en bekampen in al de voortbrengselen der nijverheidskunst. En dat illogische, dat onredematige, wij vinden het in 't werk van den bouwmeester, die torentjes aanbrengt welke geen rede van bestaan hebben, doordien wij onze buren niet meer hoeven te bespieden, of die een licht balkoentje schraagt op zware kariatieden; bij den goudsmid die maar steeds lepels en vorken stempelt, alsof ze niet uit één stuk waren gegoten; ook nog bij den maker van lichttoestellen voor gas en electriciteit, die daaraan den vorm der voormalige olie- en petroleumlampen geeft!

Had zulke wijze van ornamenteeren vroegertijd de bediedenis van een symbool, thans mag het dwaze koppigheid heeten langer aan die sentimentaliteit te blijven toegeven. Wat van verstandelijkheid uitgaat, is niet leelijk: zulks is als een aangeworven waarheid te beschouwen!’

Laten wij die woorden maar eens zeer ernstig overwegen. Hoevelen zijn er immers nog niet die, uit kracht van slenter, nooit beseften hoe onlogisch zij te werk gaan. Politische, economische, sociale verhoudingen ondergingen een volkomen ommekeer. In handel en nijverheid, leefwijze en gewoonten zijn, in de verloopen eeuw, diepgaande wijzigingen voorgekomen, die op doelmatigheid, op werkelijkheid, op intellectualiteit berusten. Locomotieven, motortuigen, vliegtoestellen zijn onze oude vervoermiddelen komen vervangen en in de kleeding is de verandering evenzoo opmerkelijk, vooral in die van den man, en ook wel in die van de vrouw, waar het reform-kostuum en de tailleur den boventoon zijn gaan voeren. Slechts bij onze gebouwen, zoo publieke als particuliere, werd hardnekkig vastgehouden aan overgeleverde architectonische vormen. Het meubilair bleef, hetzij uit piëteit voor hetgene ons door geliefde wezens werd nagelaten, hetzij uit gebrek aan rationeel kunstinzicht, steeds dezelfde vormen en versiering van vroegere stijlen vertoonen. Heeren in gekleede jassen, en dames in hyper-moderne-toiletten vergaderden in zalen waar een geest nazweefde die aan lang vervlogen tijden herinnerde. Vaat- en tapijtwerk, luchters en behangpapier, alles oud en muffig, zooniet kunst- en stijlloos. Ten spot van alle ontdekkingen op het gebied van hygiëne en ziektenleer bleven licht en

[p. 471]

lucht door zware, stroeve voorhangsels, gordijnen en stores uit de kamer geweerd. Alle harmonie tusschen binnenhuis en bewoner was verbroken.

Gelukkig, en bepaald niets te vroeg, kwam de kentering.

Uit het gedrang der evolutie zien we thans de architectuur zich allengs omhoogwerken tot een hoofdkunst, waar schilder- en beeldhouwkunst weer den rang van nederige dienaressen innemen en teruggaan tot hare wezenlijke bestemming: d.i. verfraaiïng, aanvulling van de constructie. Zoo spreekt men dan ook, in onzen tijd, van monumentale schilderkunst, van bouwbeeldhouwkunst.

Wat publieke gebouwen, groote winkelhuizen, stations, bankhuizen, schouwburgen, kerken, enz. betreft, wordt door de moderne artiesten begrepen dat hoofddoel daarvan dient te wezen: massagroepeering en scheppen van ruimten, zoodat niet langer, als in verleden eeuw en ook vroeger, het innerlijke zich naar het uiterlijke, maar het uiterlijke zich redematig naar het innerlijke heeft te richten.

De particuliere woning is mede in die beweging betrokken. Kon het anders, of alles wat tot verfraaiïng strekt van het binnenhuis moest ook denzelfden weg op.

Wie nu een modern-ingericht vertrek van zuiveren stijl binnentreedt, voelt zich al dadelijk gunstig er tegenover gestemd. Men ademt er vrij; het is er helder en gezellig; geen wanklank neemt men er waar tusschen den mensch die van zijn tijd is, en zijne omgeving. Wanden en zoldering, vloer en meubilair, alle bijhoorigheden, 't strookt alles zoo wel met dat onbestemde, dat we vroeger verlangden zonder eigenlijk te weten wat er ontbrak.

Het aantal vakvereenigingen en beroepsscholen heeft snel toegenomen met het gevolg dat de oude technieken zijn heropgeleefd en andere merkelijke verbeteringen ondergingen.

Die studie en verbetering der technieken gaf aanleiding tot zuiverder samenstellen en eenvoudiger versieren; het streven naar zakelijkheid leidde tot meerder doelmatigheid van het gebruiksvoorwerp.

Daarin liggen de elementen van den nieuweren stijl besloten. Wat maakten wij dat gaarne, door eenige flinke, kenschetsende beelden aanschouwelijk. Maar helaas!...

En waarom, zal men ons vragen, gaat men nu weer de oude technieken uit den hoek zoeken? Waarom, nu voor een nieuwere kunst wordt geijverd, streeft men naar de heropbeuring der oude huisvlijt, staat men in bewondering voor bont- en blauw-versierde

[p. 472]

boerenschotels welke vroeger door den pottenbakker in allen eenvoud des harten en zonder kunstbedoelingen werden vervaardigd? Van waar die belangstelling in paneelkasten, oud kopergerief en tin? Waarom al die vereenigingen tot behoud van oude stadshoeken en vervallen gebouwen? Waarom... en nog honderden dergelijke vragen, klinken ons tegen!

Wij leggen de pen neer en verleenen het woord aan den Hollander, Jan Gratama, die o.m. het volgende zegde op de Tweede Heemschut-conferentie:

‘Zal de kunst in de Nederlanden weer bloeien, zal schoonheid weer overal en als vanzelf aanwezig zijn, dan moeten niet, zooals heden ten dage het geval is, enkelen kunstzinnig zijn, maar moet het volk, de massa, meer vrijuit zichzelf kunnen zijn en kunst scheppen, gelijk dit in de groote cultuurtijden het geval is geweest.

Het is treffend op te merken, welk een overwegende beteekenis de volkskunst in die perioden heeft gehad. Alle evolutie's in de wereldgeschiedenis zijn door het volk gedragen; steeds daar verjongt en vernieuwt de kunst zich door volksbloed. Hebt gij ooit vernomen, dat van de aristocraten een groote nieuwe beweging is uitgegaan en succes had? Dit zou strijdig zijn met de evolutie; het volk is het begin, de aristocraten zijn het einde eener periode, overeenkomstig de kunststadia: volbloedige, krachtige, onontwikkelde, maar vooruitstrevende begintijd; en: overontwikkelde, verfijnde en decadente eindtrijd.

Kunst is, in haar diepste en ruimste beteekenis, de weerspiegeling van een cultuur; de cultuur, welke niet een deel van het volk, maar de geheele samenleving op een hoog peil brengt, is de belangrijkste.

Daarom is groote, universeele kunst zonder volkskunst niet denkbaar.

... Holland's kunst was in haar beste uitingen volkskunst.

Het diepere en juistere kunstinzicht van tegenwoordig, dat ook de moderne bouw- en meubelkunst leidt, heeft ons geleerd dat men nooit oude kunst moet namaken, en zeker niet eene, die in haar tijd al decadent was. Wat men van de schoonheid van vroegere tijden leeren moet is, dat ieder tijd had zijn eigen behoeften en zijn eigen wijze, om deze behoeften in vormen en in schoonheid te realiseeren. Onze moderne tijd is er een van werkelijkheid, van onderzoeken, van wetenschap, van streven naar waarheid en karakteristieke uiting, wat dus voor de bouw- en meubelkunst wil zeggen: logische opbouw en constructie.

[p. 473]

Het is daarom dat de eenvoudige oud-Hollandsche kunst zoo dicht staat bij de moderne kunst, en dat deze oude meubelen zoo gewild zijn.

En hier komen wij tot het cardinale punt: de oude volkskunst is voor onze cultuurontwikkeling van grooter belang dan de oude aristocratische kunst; een zuiver geconstrueerde paneelkast achten wij schooner dan een kolomkast. De schilders zijn ons hierin voorgegaan; zij hebben reeds boerenkasten mooi gevonden, gekocht en op hun ateliers geplaatst, voordat den eigenlijken deskundigen de oogen waren geopend.

En wie kent en waardeert heden ten dage niet die oude renaissance boerenkisten, -kasten, -tafels, -stoelen en andere -meubelen, die treffen door hun stoerheid en constructieve eerlijkheid, hun wel vaak onbeholpen, maar naïef en meestal uitnemend decoratieve vlakversiering en hun leuke fantasie!

Ook de moderne bouwkunst is ten nauwste verwant aan de oude volkskunst, aan de eenvoudige logisch opgebouwde gevels, aan de sobere, constructieve architectuur, en niet aan de rijk ontwikkelde latere voorbeelden, waarbij het constructieve grootendeels achter het decoratieve verborgen is.

En zoo is het begrijpelijk dat deze, zoo lang voorbijgegane volkskunst, volop onze aandacht vestigt, te meer daar zij in de 19^e eeuw geleidelijk aan afstierf.’

Op deze interessante beschouwingen sluiten wij deze studie af, en achten ons genoegzaam voor onze moeite beloond, zoo wij maar aan enkelen de oogen voor de waarheid hebben geopend.

Mechelen.

H. Baccaert en Cam. Poupeye