Vlaamsche Arbeid. Jaargang 6

[p. 423]

Over het ritme in de Gregoriaansche zang

Gregoriaansche zang, van liturgische zijde aanschouwd, bestaat hoofdzakelijk in 't evenwicht tusschen melodie en tekst - onder artiestiek oogpunt echter is het ritme het onontbeerlijk vereischte ervan en het principieël bestanddeel. In dees twee elementen, afzonderlijk-gescheiden: één menschelijk d.i. ritmeerde melodie, - één geestelijk: liturgische tekst houdt nochtans de aesthetische waarde van 't Gregoriaansch niet recht, maar wel in beider innige samensmelting, in de dooreenwerking der objectief materieële schoonheid voor oog en oor bij middel van ritme, met de geestelijke schoonheid bereikt door de tekst. Wellicht nooit smolt een kunstvorm met zijn behandeld onderwerp tot dichter, steviger eenheid, wellicht nooit plooiden zich de artificiééle middelen leniger en gewilliger naar de eischen van 't bezielend gedacht dan in de gregoriaansche zangvorm. Deze eigenschap vloeit voort uit de aesthetiek der middeleeuwen, tijd van voldragen schoonheid en doelbewuste klare kunst-begrippen, welke niets méér leende aan stoffelijke afwerking dan aan geestelijke verfijning, d.w.z.: zóó ordende de middeleeuwsche artiest het plan van zijne opvatting, dat hij met rechte maten oog en oor eenerzijds, geest en hart anderzijds in deze verhouding bedeelde dat, mocht de stoffelijke kant te lijden hebben aan minderwaardigheid, deze rijkelijk werd hersteld op kost van het hoogere symbolisch-godsdienstige gedeelte. Maar in den bloeitijd van iedere éénzelfde denk-en-zeg-generatie heerschte volkomenlijk de harmonie tusschen beide elementen, en slechts uit de Renaissance-tijd werd tweedracht geboren.

Ritme is beweging, welke leven brengt. Ordeloos leven is onvolmaakt. Ritme anderzijds, op zichzelf beschouwd is volmaakt en ritme wordt zoo: geordend leven.

Gregoriaansche zang was het noodzakelijk gevolg der natuurlijke evolutie van den gesproken zin. - Van in den beginne begreep de katholieke kerk den drang harer geloovigen naar fijner uiting hunner

[p. 424]

godsdienstige overtuigingen, en de kristenen zelf, toen zij hun geloof zonder stoornis in de Basilica mochten belijden, voelden meer en meer de psychologische behoefte aan liturgische ceremoniën, heerlijker kerken en aan godsdienstige zang. Gedurende het romaansche tijdvak kwam de gregoriaansche melodie tot haar zuiverste en schoonste uitdrukking.

De grond waarop de katholieke componisten uit die periode hun hymnen en missen bouwden bleef de gesproken zin. Door de verfijning echter van hun eerste rein-kristelijke beschaving wierden zij ook het karakteristieke van een gesproken zin bewust: het ritme. Het ritme dat leven is, niet het mystieke maar het tastbaar, het stoffelijke leven van gesproken en gezongen zin, steeg desvervolgs onder de inspiratie des toondichters, tot onontbeerlijk bestanddeel en zoo tot een der twee aesthetische vereischten der gesproken of gezongen melodie.

De gregoriaansche melodie blijft gesproken: niet in deze beteekenis dat zij onveranderlijk op een paar toonlijnen voortdrijven moet met een lichte arsis bij aanvang, een mediante of iets dergelijks aan een rusthalte, een min of meer langere thesis bij het einde; maar wel onder dit oogpunt dat de gregoriaansche melodie evenwijdig met de gesproken rede zich vrij, onafhankelijk van maat of tijd, rekbaar, traag of snel beweegt naarmate de intieme bediedenis der gezongene woorden dit vereischen, d.i. niet volgens den muziekalen maar wel den liturgischen zin der melodie. En als een fuga van Bach, een simfonie van Beethoven, een scene uit Wagner, een Lyrisch stuk van Grieg, een impressie van Debussy met een zeker ‘rubato tempo’ moet voorgedragen worden, welk een groote fout is het dan niet, gregoriaansche zang op metrononisch gemeten slag uit te voeren, een esthetische doodzonde, die nochtans, en niet onraar, zelf in kathedrale kerken, tegen alle wetten en kunstsmaak bedreven wordt. -

Ritme is leven, ja, maar vrij, ongedwongen leven, ongebonden. Ritme is grillig en voert de melodie door hoogten en laagten, bergen en dalen.

Wie de physisch-anatomische ontleding aanvat van een gregoriaansch-grammaticale zin, zal in ieder zijns onderverdeelingen de kiem van ritme vinden. In één woord afzonderlijk beschouwd woont ritme en leven. Ieder zingedeelte van meer woorden draagt buiten het ritme van ieder woord, een ritme dat niéuw leven, niéuwe beweging aanbrengt en tot het opbouwen van het volledige ritmegebouw, d.i. de volzin, meehelpt.

De ritme-woorden, al zijn ze enkel één lettergreep groot, volstaan uit beide bestanddeelen van ritme, arsis, d.i.: opsprong, en the-

[p. 425]

sis, d.i. val. Eene zinsnede bezit dus boven de opsprong en val van elk harer vormende woorden, één haar-eigen arsis en thesis, en de volzin voelt zijne arsis klimmen tot het algemeene hoogtepunt aangegeven door de liturgische zin van den tekst, en in lange thesis dalen, in ritme-helling, naar dieper rust. - Merk echter dat ritme onafhankelijk der melodie op zich bestaat. De muziekale toon-woord-zin bestond. Ongetwijfeld voelde de zesde-eeuwer monnik-toondichter in zijn innigste verfijndheid én melodie én ritme oogenblikkelijk saam, dewijl deze, alhoewel theoretisch absoluut afscheidbaar, bij opvatting en uitvoering volstrekt eenheid vormen, en bijgevolg praktisch, om tot eene betamelijke voordracht te komen, 't gene men maar al te veel vergeet de gregoriaansche melodie, zonder ritme, stipt aangewend, niet kan bestaan. De zang zonder ritme is een dood lichaam, want ritme alleen brengt leven, beweging, kleur. Een gothieke kathedraal leeft, omdat zij, geordend, beweegt, omdat pijlers, tegenmuren, vensterbogen actieven arbeid uitoefenen, omdat er vlucht, ritme (niet stoffelijk maar figuurlijk) toch ritme in haar woont, omdat hare onderdeelen naar een hoogtepunt oprijzen, en na die ééne oogenblikkelijke duizelingwekkende emotie, voldaan in rustigen val nederdalen. - Ritme is dus geen geluid, maar, als werkelijk wezen beschouwd, bestaat ritme niet zonder geluid. Geluid wekt ritme, en ritme brengt bij 't geluid de afronding, de eindtoets, het volmaakte. Dwaling dusvolgens, bij 't verval van 't Gregoriaansch uit de Renaissance geboren, de ritmische arsis, wanneer deze met de melodische klemtoon saam valt, om die reden, in duurruimte te verlengen, te verzwaren, te verbreeden in lange steunhalte. Ritme is geen klankuiting, maar de gang, de vlucht, de kleur der melodie, niet de melodie-zelf, maar vereen-zelvigd met de melodie in zooverre het deze, aangaande regeling van woord-en-zin-ictus, bestuurt.

En juist in deze eigenschap ligt de aesthetische waarde van het ritme dat het aan de melodie de adaequate gang deelt, de bevredigende tint, het passende leven van melodie tot melodie in intensteit verschillend, want elke melodie eischt, volgens de liturgische beteekenis van den tekst, haar eigen, specifiek van ander ongelijke leven.

De middeleeuwsche artiest welke voor en boven al katholiek, diep-ernstig godsdienstig voelde, wist door 't simpele aanwenden van eenstemmig koor, dus zonder behulp der kunstmatige moderne toebehoorten tot de heerlijkste harmonie te klimmen tusschen tekstbeteekenis en ritme-melodie, zoo dat deze twee bestanddeelen praktisch onverdeelbaar zijn. Merk het aesthetische dezer saamsmelting, hoe

[p. 426]

ze altijd en ten hoogste in den bloeitijd van 't gregoriaansch, door een waar artiest bewerkt, verkregen werd.

Bewijzen daarvan liggen met volle hand te grijpen. Enkele aanhalingen volstaan. Zing: ‘Regina coeli laetare’, zing ‘Rorate coeli’ zing een Graduale, dat van Paschen b.v., zing de Requiem-mis, enz. Merk met aandacht hoe ieder dezer stukken van melodie en bijzonder van ritme, volgens de liturgische beteekenis der verzen, verschilt. Klankexpressie schijnt de componist niet speciaal te hebben beoogd, tenzij misschien bij de heerlijke Alleluja 's uit het Graduale. - Maar de éenheid, de vereenzelving van woord en ritme -. Hoort ge nu hoe ritme beweging, kleur, leven wordt? Regina coeli laetare! voelt ge dit vreugde-ritme, die hoog-optillende weltentrückte Blijheid, die bovenaardsche verrukking: Alleluja! - Heldere ritme kleuren -. En zonder hulp nochtans van gemengd choor, zonder de onkerkelijke violen en contrabassen, zonder heel dat wanordelijk vrede-storend geluidfeest. De jubileering van het Regina coeli klinkt hoog boven dit concertmuziek: omdat ze echt-kristelijk gebed is, zuiver in de ziel ontvangen en uit het hart geboren. En heel den Paaschtijd door de juichende Alleluja 's helderwit in hun ritmevlucht. Het ‘Haec Dies’ dit vers vol zielsvreugd, pure, onaangeraakte vreugd om de Opstanding, om de Dag ‘quam fecit Dominus’: Zòò stemt ritme en melodie hier weerom met de liturgische tekst in welke op zijne beurt van den ceremonieën-kring van dezen Dag deelmaakt dat men zelden tusschen tekst en ritme-melodie nauwer verband zou vinden. Aanhalingen kunnen onbeperkt blijven: ieder gregoriaansch stuk immers draagt zijn eigen karakter, zijn persoonlijke tint, zijn ongeleend ritme.

Het doel der middeleeuwsche kunst, inzonderheid der gregoriaansche muziek is, door artiestiek-geestelijke opleiding de ziel zoo dicht mogelijk nabij God brengen. Gothieke bouwtrant voert in één vlucht tot mystieke hoogten van ontastbaar, etherisch-rein genot, boven de aardsche zinnen-nachten in fel-zomerend Daglicht. Per visibilia ad invisibilia! Niet min hoog, met meer leven en voelbare beweging schiet het gregoriaansch choraal in één sprong boven de menschelijkheid. De ritmewoorden boren dóór de gothieke kerkvoûten: haar weerhoudt niets. En toch, hoe rein-bewust kalm, hoe eenvoudig, hoe kinderlijk naïef. Een VI^de eeuwsche muziekale schilderij schijnt de voorbode der primietieven-doeken: zoo vol kleur-en-lijn simpelte, zoo vol reinheid, zoo vol heiligheid. Geen overweldigende hartstocht, geen sentimenteele lyriek: maar rijpe, innigvrome liefde, sterkvaste hoop, ongeschonden geloof. Zuiver als

[p. 427]

gepuurd goud de ritme-tinten, en in de lichte verten rijzen de tinnen en torens van 't hemelsch Jerusalem. Dat is de stille en vaste vorming, het evolueeren naar immer stijgende oorbeelden, de betrachting om vereenzelving met Gods-wil: de drang naar het Unietieve Leven. In het Gregoriaansch en zijn ritme vindt die drang zijn oplossing en zijn berusting. Later, eilaas onder den noodlottigen invloed van ‘le siècle de Louis XIV’ welke nog steeds onhebbelijk voortwerkt, kwijnde met de innigvrome geloofsgeest de primietieve reinheid, de oorspronkelijke melodie van 't gregoriaansch. Ritme ging te loor. Het concertgenre drong in de kerk. Onder oogpunt van kerkmuziek was de postrenaissance een doodend element. Nu, God zij gedankt gaan we rustig zeker naar de wedergeboorte der liefdevereering van gothieke kathedralen en ware kerkmuziek. Nu is na driehonderdjaar buiten mystiek-katholieke kunst, de beweging naar de middeleeuwsche verfijndheid stil aan 't ontkiemen en gaat op naar een zekere bloei. Door het Motu Proprio van Z.H. Paus Pius X over gewijde muziek werd 't Gregoriaansch officieel in eere hersteld, zoo als 't behoorde. Merkwaardig blijven de woorden van Z.H.: ‘dat men vast moet overtuigd zijn dat eene kerkelijke plechtigheid niets van haren luister verliest alhoewel zij door geen andere muziek begeleid wordt dan de Gregoriaansche’. Betrekkelijk dit punt dwaalt men, och arme nog zoo vaak! Cantus planus wordt zoo als iets tweede-rangs aanzien: iets voor in de week; terwijl het juist tegenovergesteld zijn moest - die minachting wijst dan ook enkel op de onwetenheid en het onartiestiek-aangelegde in zake kerkmuziek van het criticeerend personnage. Gregoriaansch is artiestiek, is zuivergodsdienstig, is kerkelijk:

Het artiestieke: ritmeerde melodie.

Het diep-godsdienstige: adaequat getoonzette liturgische tekst.

Boven, maar niet buiten de artiestieke waarde van 't Gregoriaansch stellen wij zijn religieus doel:

Het gebed wars van alle aardschheid,

de vlucht der reine zielen naar God,

de zalige hemelvaart naar het mystieke leven!

Cantemus Domino!

L. van der Meeren