Vlaamsche Arbeid. Jaargang 6

[p. 407]

Novalis

De meeste schrijvers, die na eene eeuw nog den kritischen toets van het nageslacht kunnen doorstaan, zijn tot ons gekomen met gooter, en soms ook wel met schooner werk dan de vroeg gestorven jongeling, wiens gansche levensloop zelfs zoo lang niet was als het tijdstip dat zijn tijdgenoot Goethe verloopen zag tusschen het verschijnen van zijn Götz von Berlichingen en zijn Faust. Maar stellig geen schrijver is zoo uitsluitelijk dichter geweest als die arme Friedrich von Hardenberg die, onder de naam van Novalis, helaas niet veel meer dan grootsche fragmenten heeft nagelaten.

Dichter! het woord bij hem heeft een inniger beteekenis, een warmeren, dieperen klank! Er is iets zoo wondervol stralend in zijne gansche persoonlijkheid, iets dat ons zoo aandoenlijk bekoort; er is iets in gansch zijn werk dat het na eene eeuw nog even frisch, nog even jeugdig doet lijken als op den eersten dag. Het is de Poezie die voor hem alles, het eenige bestaande was. Hij was een dichter die zeggen dierf: eerst de Poezie, en dan de werkelijkheid. ‘Poezie, schrijft hij ergens, is de éénige werkelijkheid, de bron van alle wijsbegeerte.’ En die heerlijke levensopvatting straalt door in gansch zijn werk: bij geen ander schrijver, heeft Carlyle van hem gezegd, hangt het werk zoo innig samen met den mensch. Daarin geeft de dichter zich heel en al, het innigste van zich zelf, gansch zijne pure dichterlijke persoonlijkheid. Alles wat hij heeft aangeraakt, wetenschap of wijsbegeerte, heeft hij vervormd tot poezie; de roman zelf bij hem was een sprookjes-gedicht.

Over zijn korte leven valt er weinig te zeggen: Door een streng pietistisch vader, die aangesloten was bij de Herrenhutters of Moravische Broeders, werd hij groot gebracht in een oud romantisch slot. Hij groeide op, studeerde rechten en wetenschappen, leerde de

[p. 408]

gebroeders Schlegel kennen met wie hij het eerste geslacht romantiekers vormt, en Schiller wiens hoog idealistische persoonlijkheid diepen invloed op den jongen man moest uitoefenen. Hij werd verliefd, wellicht op een weinig beduidend meisje dat hem na eene lange pijnlijke ziekte ontrukt werd door eene vroege dood. Het is die liefde en dat lijden die in hem den innigsten dichter tot het bewustzijn hebben gewekt. Die liefde, gelouterd door het lijden, wekten in hem den mystieken dichter die zoo verre boven de aardsche werkelijkheid zal staan. En wanneer hij later op het punt is eene tweede maal lief te hebben, dan is het weer de dood die nu hem zelve wegrukt, nog geene negen-en-twintig jaar.

En dat is alles... een sprookje bijna.

O, ja! wij weten het wel, er is ook een Friedrich von Hardenberg geweest die student was, en die schulden maakte, en die misschien ook wel andere vrouwen heeft gekend. Zoo ten minste hebben het ons de professoren verteld die zorgvuldig zijn leven hebben nageplozen. Doch de eigenlijke, de echte Novalis is de droomerige jongeling die ‘Heinrich von Ofterdingen’ geschreven heeft, of neen, hij is Heinrich von Ofterdingen zelf, de dichter, de minnezanger die de wereld doorloopt op zoek naar de blauwe bloeme, zinnebeeld van het ideaal en de poezie.

Een figuur lijk het zijne is in geene levensbeschrijving te vatten. Meer en meer in de toekomst nog zal zijne persoonlijkheid gelden als het abstrakte figuur van den Dichter. Zoo verscheen hij in den beginne reeds aan zijne tijdgenooten; zoo aanziet hem nu nog de jongste duitsche letterkundige beweging die op zijn voorbeeld steunt, die in zijn naam den strijd is aangegaan tegen het naturalisme.

Al is met de duitsche neo-romantiekers Novalis weer eens te meer een schrijver van den dag geworden, zoo zeer zelfs dat Horst Stefan schreef ‘Heinrich von Ofterdingen bevat het programma der kunst die wij allen droomen’ zoo is zijn werk toch nimmer, zelfs niet door anders-denkenden miskend geworden. Tot het groote publiek is hij nimmer doorgedrongen: daartoe gaan zijne gedachten te diep en is zijne vlucht te hoog, maar kunstenaars en intellektueelen allen hebben hem lief gehad. Theodor Fontane, de vader van den naturalistischen roman bewonderde het ‘christendom’ van dien romantieker, en Carlyle zijne gedachtendiepte. Zelfs de spot van Heine, van den ongenadigen Heine uit de Romantische Schule, neemt een schier verteederden toon aan wanneer hij over Novalis spreekt.

Toch is dezes werk niet uitgebreid: niet veel meer dan wat

[p. 409]

fragmenten, een onvoltooide roman, een vijftigtal gedichten in drie cyclussen verdeeld: Hymnen an die Nacht, Maria-Lieder, Geistliche Lieder. Maar daarin is hij dan ook dichter in de verhevenste beteekenis van het woord: slechts het hoogste en het innigste heeft hij aangeroerd, het diepste dat er leeft in de menschelijke ziel; hij heeft het best de mystieke verlangens uitgedrukt van de ziel naar het eindelooze, naar de eeuwigheid. In zoo verre is hij dan ook een dichter der christelijke mystiek wiens werk rechtstreeks op dezelfde gronden berust als dat van een Thomas à Kempis en een Johannes Ruusbroeck. Hij is tevens de eenvoudig geloovige kristen, de idealist met nochtans een scherp en klaar oog voor de werkelijkheid, die zelfs den nietgeloovige begrijpt en geniet; hij is de dichter die de heerlijkste Jezus- en Maria-Liederen schreef, en tevens de denker die alle vragen van zijn veel-bewogen tijd vrij heeft aangedurfd, die allen kamp en twijfel en geestesstrijd heeft medegemaakt; hij vertoont zich in zijne fragmenten als een geleerde in de natuurwetenschappen wiens gedachten verre reeds zijn tijd vooruit vlogen en die sommige onzer meest moderne ontdekkingen heeft voorzien met eene scherpte die werkelijk aan de profetie komt grenzen; en immer in dat alles, zoowel als geleerde, als kristen, als denker is hij de reine zuivere dichter gebleven.

De Nacht Hymnen vormen tot in zekeren zin het hoogtepunt van Novalis' Kunst: Heinrich von Ofterdingen, het romantische sprookje waar ieder oogenblik het smalle paadje-verhaal verloren loopt onder den weelderigen groei van dichterlijke fantazij bleef onvoltooid; de grootsch aangelegde Fragmenten toonen hem meer als dichter dan als denker, het is slechts materiaal, ruw goud dat de kunstenaar niet meer tot een meesterwerk heeft kunnen smeden. Zelfs de Maria-Lieder en de Geistliche Lieder, ondanks hunne innige eenvoudige schoonheid, hebben niet dien gesloten vorm, dien volgehouden toon dezer Hymnen.

Zij verschenen voor het eerst in het tijdschrift Athenäum der gebroeders Schlegel, in prozavorm. Tot in 1901 waren zij alleen in dezen vorm bekend, wanneer dan de Novalis-kenner Heilborn het handschrift ontdekte dat den vorm aangeeft dien ook voor deze vertaling werd gebezigd: vrije verzen afgewisseld met rythmisch proza en met rijmende strofen. Het is dus hoogwaarschijnlijk dat dit de vorm is, dien de schrijver zelf oorspronkelijk heeft bedoeld. De vertaling, volgens mij de eenige manier om geen verraad te plegen tegenover den schrijver die zijn werk niet langer verdedigen kan

[p. 410]

tegen alle ‘vrije’ vertalers en bewerkers, geschiedde letterlijk en woord voor woord.

De dichter ziet in den nacht het symbool van het inwendige, diepere ziele-leven. De dag is de uiterlijke, oppervlakkige, objektieve werkelijkheid. Naarmate de dichter vordert verbreedt zich ook het symbool, het idee dat hij door de Nacht verstaat: het is het diepe zich-zelf-bewustzijn, de mystische grond der ziel, de bron der poezie: de nacht is de overwinning der ziel op het lichaam, de bevrijding van het aardsche, de terugkeer tot de eeuwigheid.

Op een ander terrein verplaatst is de dag het gulden tijdperk der heidensche goden, een wereld vol licht en vroolijkheid. Doch aan de deur van die wereld klopt de dood; het ijdele licht vermag het raadsel van de dood niet op te lossen en alles verdwijnt in den nacht. Uit die duisternis wordt de Redder geboren: Kristus de zoon van den echten Heiligen Nacht, die de oude, slechte dood verslaat waartegen het licht niet was bestand. En nu ontstaat de nieuwe, de echte dood die slechts eene golf is in het blauwe meer van den nacht, in de eindeloosheid.

Paul Kenis