Vlaamsche Arbeid. Jaargang 6

[p. 226]

Vlaamsche Arbeid

Muziekkroniek

Lodewijk Mortelmans als toondichter. - Het is reeds jaren geleden... Was het in 1895, in 1896 - juist kan ik het niet meer bepalen maar het was toch rond die jaren dat ik op een Zondagmorgen in de groote zaal van de Harmonie de laatste herhaling bijwoonde voor het festival Mortelmans. Ik kende toen Beethoven en Bach, Mendelssohn en Grieg. Tijdens uren van rust en stille droomerij bracht de herinnering mij soms nog een brok van de Van Rijswijcks-cantate die ik als kind had meegezongen, klankte de teedere, innige beurtzang mij door het hoofd:

Daar rijst van wien vader zoo dikwerf vertelde,

Daar rijst van wien moeder zoo menigmaal zong.

Die ééne cantate had mij al tot een overtuigd bewonderaar van Benoit gemaakt. Wagner kende ik van naam. Nu hoorde ik het werk van Mortelmans en zat als verbijsterd. Wat ik daar hoorde - het Ave-Maria voor koor-à-capella, de symphonische gedichten Helios en Lente-idylle, de Homerische symphonie - was alles nieuw voor mij, maar wat een kracht, wat een kleur, wat een leven! Het was mij soms of heel dat orkest straalde van licht, nu eens wild oplaaiend, dan weer stil wegflakkerend in kleurenschakeeringen zonder tal.

Toen de Homerische symphonie ten einde was ging plotseling een gemurmel door de zaal gevolgd door blij-kletterend handgeklap. Peter Benoit kwam den breeden trap afgewandeld die van de galerij in de zaal voert en met zijn eigenaardigen, zwaar-deinenden stap ging hij naar het podium om dàar, vóor het orkest, Mortelmans de hand te drukken en hem te zeggen gelukkig te zijn te hebben kunnen hooren dat er nog kunstenaars leefden in Vlaanderen.

Jaren zijn sedert dien merkwaardigen dag verloopen. Benoit is reeds lang dood maar ‘er leven nog kunstenaars in Vlaanderen’. Toch heeft het lang geduurd eer Benoit die woorden kon uitspreken met de beteekenis die hij er aan hechtte. Mortelmans is de eenigste leerling van beteekenis geweest die door Benoit gevormd is en eerst als de Meester aan het einde van zijn leven

[p. 227]

gekomen is zien wij de hoog-begaafde leerling zich een weg banen. Wonderlijk genoeg is daarbij echter aan het licht gekomen dat hij die een geestdriftige bewonderaar van Benoit is zoo diep de invloed van Wagner heeft ondergaan, dat bijna alles wat hij voor orkest geschreven heeft gedurende de eerste jaren nadat hij den prijs van Rome behaald heeft letterlijk wemelt van aanhalingen uit Rijngoud, Godendeemstering en Parsifal.

Hij heeft in den loop van dezen winter op de Symphonische Concerten drie zijner werken gedirigeerd (Helios, Gemoeds-idylle en Lente-idylle). Gemoeds-idylle was nog nooit uitgevoerd, wat niet verhinderde dat iedereen het kende want het was Wagner-muziek die wij te hooren kregen en bijna niets anders. Vaak is die navolging aan Mortelmans met bitterheid verweten, wat licht te begrijpen is. Het is soms pijnlijk de geweldige overmacht te moeten erkennen die Wagner heeft kunnen uitoefenen over een man die zoo buitengewoon begaafd is en dàt terwijl van invloed van Benoit slechts bij uitzondering sporen te vinden zijn. Laat ons echter niet vergeten dat schier geen enkele moderne toondichter zich aan dien overheersching heeft kunnen onttrekken. De groote Russische componisten van heden maken op dezen regel een uitzondering. Bij Borodine, die nog wel tot het huidige tijdperk kan worden gerekend, bij Liadow, Glazounow, Rimsky-Korsakow, Arinsky, Rachmaninow is in de ons bekende werken geen spoor van Wagner te vinden. Die hebben hun werk niet alleen vrij weten te houden van allen vreemden invloed maar zijn daarbij nog geheel nieuwe wegen ingeslagen. Na drie honderd jaar muziekgeschiedenis komt hen de eer toe een school te hebben gegrondvest waarvan de kunstwerken in vollen eigendom toebehooren aan hun land en aan hun ras. In de germaansche landen daarentegen is Wagner's invloed zoo algemeen en overheerschend dat ons dikwijls Nietsche's snerpend scheldwoord ‘de groote tooveraar’ in 't geheugen is geroepen. Het lijkt inderdaad wel wat op een betoovering.

Waar die invloed aan toe te schrijven is? Waarschijnlijk aan zijn weergalooze techniek. Onder dit opzicht kan Benoit, die toch ook een der grootste toondichters is geweest der negentiende eeuw, niet met hem vergeleken worden. Wagner heeft prachtige muzikale vormen gevonden voor dingen die niets met muziek te maken hebben. Hier worden door haar niet alleen gevoelens uitgedrukt maar ook gestalten gebeeldhouwd en karakters geteekend. Vlammengespeel, nymphen-gescherts, drakengang, vrouwelijke schuchterheid, gevoelens van angst en vertwijfeling, vreugde en spot, haat en zorgelooze rust, de majesteit van goden en het gekreupel van misvormde dwergen, die wondere muziek weet aan alles uiting te geven. Zij vervangt penseel, bijtel en graveernaald en weet de verzen met zulk een kracht en volheid in klank om te zetten dat zij ieder woord in zijn diepste beteekenis

[p. 228]

doet doorschouwen. Daarbij wordt een phantazie, zoo weelderig als maar denkbaar is, te saam gehouden door een vormheerschappij die alles overtreft wat tot dusver bereikt was. Wagner zet zijn motieven daar waar zij moeten staan met het karakter dat zij op het oogenblik moeten uitdrukken en is het noodig dat drie of vier motieven te samen klinken dan gebeurt dat. Zulk werk doet bij poozen meer denken aan de onfeilbaarheid van den wiskunstenaar dan aan de hartstochtvolle gevoelsuitingen van den toondichter. Er is soms meer van het hoofd dan van het hart in Wagner's werk te vinden maar hoofdwerk van dien aard vindt zijn weg wel naar het hart.

Bij Benoit daarentegen is van nadenken, van overleg of zorgvuldige samenstelling niet veel te bespeuren. Alles komt er uit gegutst zoo als het gevoeld wordt. Heel dikwijls (er zijn uitzonderingen van geweldigen omvang, sommige gedeelten van ‘de Oorlog’ b.v.) krijgen wij een melodie en een begeleiding. Dat is alles. Eenvoudiger kan het niet. Maar heeft een berg een paar hazen noodig om mooi te worden? Zonder geknutsel, zonder bijwerk of ingewikkelde, contra-puntische krachttoeren heeft Benoit werken neergeschreven die behooren tot het meest grootsche wat de menschheid heeft voortgebracht. Gedragen en bezield door een reuzenadem, wentelen zijn melodiën voorbij met de kracht en de macht van de golven der zee. Hij is een van de zuiverste lyrische naturen geweest die ooit geleefd hebben. Hij miste het geniale bouwvermogen van Wagner maar zijn warme, gezonde inspiratie bood hem daarvoor volledige vergoeding. Inspiratie is echter onmogelijk aan te leeren; vormheerschappij, samenstellingsvermogen echter wel tot op zekere hoogte. Dat is dan ook wel de rede waarom van Benoit zoo weinig, van Wagner zoo veel te vinden is in het jongelingswerk van Mortelmans. Dat is een groot gebrek, maar is zoo iets wel te vermijden? Wie ge ook zijn moogt, ge zijt altijd het kind van uwen vader. Wagner steekt vol van Schumann en wel op een wijze die nog door velen niet bevroed wordt. Hij heeft niet alleen verschillende melodiën van hem ‘geleend’, maar het is vaak de ongetemde hartstocht van Schumann die doorlaait in de opera's van Wagner. Het vuur van Bayreuth wordt heel dikwijls gestookt met hout en kolen van Zwickau.

De jonge Mortelmans heeft al evenmin zijn vader kunnen verloochenen. In zijn eerste werken is van zijn persoonlijkheid nog niet veel ten rechte gekomen. Toch zijn er prachtige gedeelten aan te wijzen die van hem zijn. Daarbij bezitten die werken alle een onloochenbare hoedanigheid - dat is vorm. Daardoor getuigen zij onmiddellijk van een groot talent. Vorm is voor alle jonge toondichters een ernstige moeilijkheid. Dat Mortelmans die zoo spoedig te boven kwam, is een belofte geweest van beteekenis die zich in zijn liederen ten volle heeft bevestigd. Daar heeft de kritiek geen vat meer op en voor zijn twee bundels Gezelle-liederen zullen wij hem nooit genoeg

[p. 229]

dankbaar kunnen blijven. Werken van dien aard verrijken een volk en maken het groot in den edelen zin van het woord. Het zijn maar liederen wordt er wel eens van gezegd. Maar ge moet een groot kunstenaar zijn om zoo veel diepte en poëzie in een enkele bladzijde te kunnen leggen en dat wij een liederendichter bezitten acht ik een groot geluk. Die kleine liederen zijn zoo'n schat. Neem bij voorbeeld eens een lied als ‘'t Avend’. Alles wat Gezelle daar heeft weten uit te beelden - de langzaam verstervende zon, de milde geuren die allentwege opstijgen van kruiden en heesters, heel de diep-ontroerende rust en innigheid van het avondlandschap waart rond in het zachte, deinende klankenspel van het lied. En die aangrijpende ‘Ouwmansklacht’. Hoe mooi niet waar - hoe is dat doorvoeld en doorleefd. Het is haast niet mogelijk zoo iets met woorden te benaderen. Maar ik kan hier alles niet neerschrijven wat de herinnering mij aanbrengt. Mortelmans heeft zoo veel liederen geschreven en ieder heeft zijn eigen karakter en zijn eigen schoon. Laat ons die allen eens te samen nemen en wij kunnen niet anders doen dan eindigen met een welgemeend woord van ontzag en bewondering.

Ruth Klop Jr.