Vlaamsche Arbeid. Jaargang 6

[p. 20]

Sociale Kunst

Niemand kan het nog gevoegzaam ontkennen; onze tijd gaat om een leuze: eene katholiek-sociale vooral. Voor ons land heeft zij op dit oogenblik hare meest-afgeronde uitdrukking in het centraal-democratische ‘Werk der Geloofsverdediging’ te Antwerpen, in het voornamer opgevatte ‘Geloofsonderricht’ te Brugge, ‘L'Action Catholique’ en ‘La Tribune Apologétique’ te Brussel; in Holland bloeien de locale Vereenigingen voor Geloof en Wetenschap, zooals de ‘Petrus Canisius-vereeniging’ en is de ‘Futura’ uitgave van Dr. Aalbertse gezaghebbend aan het woord; in Duitschland is de werking van het ‘Volksverein’ opzienbarend; Frankrijk hersteld zich methodisch en aanhoudend; de apologetische geschriften zijn er in overproductie; ‘Science et religion’ houdt voet bij den tijd en is merkwaardig.

Mijn lezer zal, met een schijn van juistheid, vermoeden dat in deze opsomming verwarring voorkomt tusschen géne zaken van zuiver-sociale cultuur en déze van een louter-confessionneele, met andere woorden dat ik een onderscheid verwaarloos tusschen de maatschappelijke beteekenis van het ‘Volksverein’ b.v. en eene per se religieuse, zooals de Petrus Canisius-Vereeniging.

Niettemin aan zulkdanig een onderscheid dat alle subtiele overgangen vermijdt, ieder wezentlijk verband opheft en slechts uit reden van vooropgezetheid der indeelingen de betrekkingen niet wil erkennen tusschen verscheidene zaken die in den grond malkander gemeenzaam, ja eigen-aardig zijn, zal iemand met een gezond inzicht op de kern der feiten, niet gaarne toegeven.

Sociale kultuur is voor hem toch wat geloofsonderricht er aan bij brengt en geloofscultuur is zonder sociale bedoeling een bijna zin-loos gebaar, een boom zonder wortelen, een huis zonder dak, eene lamp zonder olie, een landschap zonder hemel.

De apologie heeft hare oogenblikkelijke sociale actie en de sociale actie haar onmiddelijk religieus-apologetisch doel, wat zeggen wil dat het onderscheid tusschen de maatschappelijke strekking van het ‘Volksverein’ zoo

[p. 21]

volstrekt niet eene andere is als het ‘Werk der Geloofsverdediging’, ten minste als principieele waardebepaling; wie dan, op grond dezer opvatting, deze beide stroomingen in de ‘Futura-uitgave’ van Dr. Aalbertse ondereen zich vermengen ziet om de katholieke oplossing der sociologische vraagstukken te begunstigen, mag zich ook niet verwonderd voelen als hij na verder nadenken bekennen moet dat deze verhelderde strijdvorm der socio-katholieke kultuur langzaam meer een afschijn afwerpt over de europeesche samenleving, en bijzonderlijk op alle kunstuitingen der zelve, die daarvan den bijna onmerkbaren invloed ondergaan.

In de Nederlandsche Letterkunde is dit voor ons het best naspeurbaar. Niet dat zij altijd een gevolg is der sociale influentie van de katholieke sociologie, - och neen, daarvoor is de volksgrond nog niet genoeg van dezes actie doorgeworteld, - maar inzonderlijk waar in Holland vooral het materialistisch Socialisme door vergulde leugen er toe geraakt is sociale kunst-torentjes op te metsen tegenover de ‘burgerlijke’ kunst-vesting der Tachtigers, is deze strooming het zuiverst op te merken.

En onder dezes theoretische invloed eerstens zijn daar in Holland nu dichters aan het woord die op gronden van een gezag-buiten-hen-zelve om, namelijk het ‘Socialisme’, daaraan hunne individualiteit verkocht hebben - men mag het wel vermoeden - voor meer dan eene schotel linzensoep.

En het is slechts naar mate een minder of meerder groot gedeelte hunner individualiteit onder het gezag van den socialistischen kromstaf behouden bleef, dat een dezer - Henriette Roland Holst - ons tot nu toe meer waarachtige poëzie schonk dan een Herman Gorter van-latere-uitdrukking, die, met zwakker overgave van het gemoed, het socialistisch begrip niet altijd kon omzetten tot een wezentlijk levensgevoel.

Zoo is dan in Holland reeds, onder invloed der theorie van het historisch Marxisme, op systematische wijze, eene ‘socialistische’ kunst aan het woord, waarvan niet zoozeer de principieele ondergrond, noch het willekeurig systeem, mijne belangstelling opwekt dan het feit hoe zij onder invloed der maatschappelijke behoeften tot wording kwam.

Maar wat het Socialisme bij het intellectueeler Holland als een objectief resultaat in de letterkunde kon te weeg brengen is, bijzonderlijk om reden van den aard van het vlaamsch rasgevoel, bijna in feite niet altijd mogelijk voor Vlaanderen.

Nievers toch bij ons is tot nu toe een gelijkwaardig verschijnsel van socio-literaire strekking bevonden als deze talrijk-vertegenwoordigde in Holland, hoewel, uit noodzakelijkheid van het oogenblik, er nu reden is den natten vinger te zetten op het verzenboek ‘Toortsen’ van René De Clercq, dat blijken geeft in dezen aard eene eerste uitdrukking te willen zijn voor Vlaanderen.

[p. 22]

Mag de waarschijnlijkheid verondersteld worden dat deze verzen gedicht werden onder de occulte beinvloeding der katholiek-democratische grondredens der encycliek ‘Rerum novarum’ en der katholiek-sociale actie in België? En, in eene breedere opvatting, onder den algemeen-maatschappelijken drang van den katholiek-europeeschen volkswil?

Want de fijne quintessentie van ‘Toortsen’ doet me denken dat René de Clercq, onder het schrijven dezer sociale poëzie, daartoe aangedreven werd door den toestand van den katholiek-maatschappelijken tijd zooals hij door de ‘Rerum novarum’ opgelost en door instellingen - zooals hiervorenaan dit opstel aangeduid - betracht wordt; dat hij verder, onderworpen aan den dooden cultuurstand van het hedendaagsche vlaamsche volk en persoonlijk opgaande in den algemeenen drang naar maatschappelijke hervormingen, zijn levensgevoel gericht heeft op een sociaal-katholieke, vlaamsche toekomst. In zijnen aard dus wel iets gelijksoortigs met wat hollandsche letterkundigen ons in ‘socialistische’ woordkunst aanbieden, maar toch genoegzaam onderscheiden daarvan, eenvoudig omdat René de Clercq een katholiek Vlaming is. Dit schijnt mij voornaam en gewichtig.

Want laat mij zonder omwegen bekennen, op grond van dit zedelijk-religieus verschil is eene vergelijking met ‘socialistische’ kunstenaars eene oppervlakkigheid en een onzin. De kunst van René de Clercq is op dit oogenblik eerder eene sociale dan eene socialistische, welk onderscheid a priori de gedachte ingeeft dat Gorters poëzie b.v. langs systematische bedoelingen opgaat, terwijl integendeel de Clercq's laatste dichtkunst op een weg van algemeener-menschelijkheid voortbeweegt, welke bij uitstek eene katholieke is.

Bij géne in Holland zal de doorzichtige voorhang van het Partijprogramma de panoramische uitzichten over het volk ontvormen; bij déze Vlaming echter geen theoretisch vóórbegrip, geene marxistische abstractheid, geene zuiverdrooge verstandelijkheid dat hem de uitkijk over zijn volk zal belemmeren.

Een onmiddelijk gemeenschapsgevoel met het volk alleen, is voor hem aandrang tot het sociale gedicht. Het is de geest van Katholieke Broederschap der menschen uit de ‘Rerum Novarum’, onbepaald en overal; het is iets vlottends en ongrijpbaar; maar het is er over heel de aarde. Dit gevoel onzer Broederschap is latent en occult in alle standen der samenleving, in alle soliede uitdrukkingen van den menschelijken geest, in alle waarachtige kunst. Zooiets gebeurt buiten alle maatschappelijke theorie, buiten alle humanitarisme, buiten alle vooropgezet altruisme. Het is een mysterieus gevoelen van Kristus en de Kerk over ons uit; het is de concrete essentie der encycliek ‘Rerum novarum’, het is de algemeen-natuurlijke geest der katholiek-sociale instellingen.

[p. 23]

De katholieke Broederschap der menschen bestaat zonder woorden, zonder gebaren, zonder uiterlijke daad op-zich-zelve.

Niet dat deze drie uitwendigheden van het broederlijk gevoel geene reden hebben tot samengang met haar, maar omdat zij niet zoozeer volstrekte noodzaak zijn maar bijzaak die niets verminderd noch vermeerderd aan de eigentlijke waarde van het gevoel der Broederschap en slechts deze in de gevallen van actie en geestdrift zullen moeten helpen.

Zóó het esoterisch voordeel van De Clercq's ‘Toortsen’ op welkdanige socialistische ook, zóo de voorsprong zijner sociale Muze op de proletarische bedelaarsvrouw der Partij. En waar deze laatste met schijnbaar evenveel recht zich zal beroepen op evenveel gevoel der Broederschap, zullen wij ons wel wachten dit volkomen te ontkennen maar gedeeltelijk toegeven dat, waaruit zij leefbaarheid bezit, niet hare levenskracht is maar de onze, niet hare wijding maar déze der Katholieke Kerk, waarin zij niet wil erkennen dat ze gebakerd en opgevoed werd. Al het andere is bij haar uit den booze en heeft geene leefbaarheid op-zich-zelve.

Wanneer wij op deze wijze de waarheid aannemen, is er reden tot de natuurlijke mogelijkheid eener katholiek-sociale poëzie te besluiten omdat hoofdzakelijk het levensgevoel den voorrang zal blijven behouden op het verstandelijk begrip, welk laatste in eene ‘socialistische’ proletariërspoëzie ieder oogenblik voorhanden is.

Want de poëzie van het Katholicisme is boven alles levensgevoel; het dogmatisch Socialisme is boven alles nuchter begrip. Het eeuwenoude Katholicisme heeft zoo gestadig met den frisschen gulp van zijn levenswater onze boezems doorweekt, dat het van het eerste licht van den werelddag bij elken oprechten mensch een organisch leven voortbracht; het Katholicisme was natuurlijkerwijze in ons, gelijk ons hart natuurlijkerwijze onder de ribben...

Het jong-geboren Socialisme nu, eigentlijk eene negatieve reflectie van den Katholischen grondzin, heeft nooit dezes algemeen-menschelijke waarde gehad en bepaald zich niet verder dan tot den nuchteren inhoud van een Partijtractaat, in wiens systematisch optrekje een zwakke en onechte glimp van volksgevoel wordt vermoed...

In werkelijkheid heeft het Socialisme een belachelijk gebrek aan organische gevoelswaarde en eene overdaad aan theoretisch begrip, welk onevenwicht nooit oorzaak zal worden eener groote sociale kunst, daar alle kunst in hoofdzaak van gevoel leeft.

(Wordt vervolgd)

Karel van den Oever.