Vlaamsche Arbeid. Jaargang 5

[p. 410]

Vlaamsche Arbeid
Kunstkroniek

Over schoonheid, smaak en kunstgevoel.

- Als wij hier spreken over schoonheid, dan bedoelen wij nu met dat woord het uitzicht der dingen, hunne veropenbaring aan onze zinnen. Als wij spreken van smaak dan zinnen wij op de wijze van ontvangen der uiterlijkheden of liever huns aanschijns binnen ons, en hoe wij die uiterlijkheden proeven, genieten, of afkeuren en verwerpen.

Als wij ons zelf betrappen in het genieten van een schilderij, een zonsondergang, eene melodie, den geur van tuberozen, dan schijnen al de indrukken die wij ondergaan van zoo hoogen geestelijken aard, dat wij niet meer bewust zijn van de organische verrichtingen die hen tot grondslag dienen. Nochthans hebben al onze meest geestelijke impressies eenen organischen ondergrond: kleuren, klanken, reuken, verwonderen eerst of bedwelmen alvorens te behagen. Het behagen is de hooge geestelijke verrichting, het verwonderen is nog geestelijk maar staat al dadelijk in betrekking met den schok dien de zintuigen ontvangen.

Wij wandelen door de grijze straat: zwarte donkere rokken en frakken schuiven voorbij eentoonig... Plots: rood, steen-rood, vuur-rood. Wij zijn getroffen door de schelle kleur. Daarna eerst zien wij het kind, het jonge meisje, met rood kleed, zwart-zijden centuur, spannende kousen en verkennen het aangezicht in de schaduw van den zwarten Gainsborough. Wij ontvingen eerst den slag van het schelle rood, alvorens die kleur bij de gele gelaatstint te gaan aanpassen, of over de harmonische verhouding van rood en zwart te kunnen oordeelen, en de beweging van het wandelend meisje waar te nemen. De lof of de blaâm die wij bij ons zelven uitspreken komen eerst na de verwondering.

Alle verschijnselen die aldus op onze zinnen werken als warmte, reuk, smaak, klank, licht, kleur, beweging, en vorm, kunnen verschillende graden doorloopen; het licht is half-duister, helder, schitterend, verblindend; een geur is fleeuw, aangenaam, scherp, bedwelmend. De uitersten zoowel in het zwakke als in het geweldige zijn slecht, zij brengen gevaar: een bedwelmende

[p. 411]

reuk zal ons haast doen kwalijk vallen, een stikkende hitte, zal ons onpasselijk maken. Het is dat inwendig gevoel van gemak of ongemak, van goed of slecht, dat ons de zaken doet loven, of prijzen, of afkeuren en verstooten. Een tweede bewijs van den organischen ondergrond onzer geestelijke bevindingen.

Vermits dus alle dingen die onze zinnen kunnen aandoen verschillende graden kunnen doorloopen, is ons oordeel over goed of slecht, schoon of leelijk, maar betrekkelijk tot de graden van schoonheid of deugd, die wij reeds bij de verschijnselen hebben waargenomen.

Het absoluut schoone en goede bestaat alleen in God, en dat kunnen wij maar door abstractie benaderen. Hier zijn wij op het gebied der theodicee, dat ik op dit oogenblik niet durf betreden. Het positieve en het absolute bestaat niet in de hoedanigheden die wij aan de voorwerpen geven, zij zijn maar betrekkelijk. Onze meest bepaalde uitdrukkingen gebruiken wij maar bij manier van spreken, en de woorden zijn eigenlijk in vergelijkenden of overtreffenden trap gebruikt. De schoone hoed voor het boerenmeisje is de schoonste hoed dien zij in haar dorp of in het nabijgelegen provinciestadje gezien heeft. Het oordeel zal anders wezen voor de Parijsche mondaine, omdat haar vergelijkingsveld grooter is. Het schoon paard voor den paardenkoopman op de markt is het paard dat schooner is dan twintig, dertig reeds geziene paarden; het prachtige paard is het schoonste paard dat hij in zijn leven ontmoette. Als wij hier in Vlaanderen spreken van eenen zachten winter, dan bedoelen wij eenen winter die zacht is voor ons, vergeleken bij de winters die wij reeds verschillende achtereenvolgende jaren in ons land beleefd hebben. Die zelfde winter zou heel guur zijn voor de menschen uit Egypte, en hij zou waarschijnlijk een zomer gelijken voor de IJslanders.

Alle oordeel in kwestie van smaak veronderstelt dus vergelijking, bewust of onbewust. Een bloemenliefhebber hoeft geen twintig chrysantheemplanten nevens elkander te zetten om eene keurbloem te ontdekken. Een kenner kan een wijn beoordeelen zonder twintig verschillende wijnen achtereenvolgens te proeven.

Nochthans voor elk gevoel, voor elk begrip, voor elk oordeel, houden wij in onzen geest als eene onzichtbare weegschaal in hand, wij wikken en vergelijken alvorens te spreken.

Heeft dan de kunstsmaak ook volstrekt geen spontaan karakter?

De persoonlijke ondervinding van eenieder schijnt zulks te moeten tegenspreken. Wij weten te wel hoe wij voor een schilderij van Ménard of een vers van Verlaine, zoo dadelijk de liefde in ons hebben voelen komen en de bewondering stijgen. Het gebeurt dagelijks dat wij een kunstwerk, ‘stante pede’ juist of onjuist beoordeelen. Het schoone of leelijke voorwerp heeft seffens ons zuiver gevoel gewekt, buiten onze redeneervermogens om. Het is een axioma geworden dat verstand met gevoel niets te maken heeft.

[p. 412]

En nochthans zet een gevoelige mensch, zonder ontwikkeling, voor een moderneschilderij. Als hij niet de moderne techniek heeft doorgemaakt, zal hij niets voelen, en hoogst waarschijnlijk zelfs niets zien op het doek. De oningewijde voelt niets voor kunst waar de kenner in bewondering staat. Van eenen kant dus: volstrekte gevoelloosheid; van den anderen kant: de uiterste verfijning der kritiek. Eene vischvrouw of een straatkeerder voor de Nachtwacht van Rembrandt, naast Van Deyssel of Dr. Bredius. Het verschil tusschen beiden is maar uit te leggen door dat aan het smaken en liefhebben, juiste en klare kennis ten gronde ligt. Het verstand moet verlicht worden vóór dat het gevoel spreekt. Wij voelen maar hetgeen wij wel kennen. Dat is zoo waar dat het den onverschillige, om zijne koelheid te rechtvaardigen als van zelf over de lippen komt: ‘Ik begrijp dat niet’.

Daar bestaan geen zuivere liefhebbers of dilettanten. De emotie is maar spontaan, in schijn. Altijd is ons oordeel, ons liefhebben of verwerpen de uitkomst van een lang overwogen vraagstuk of de aaneenschakeling van gedachten. De groote scheppers hebben hun schoonheidstype maar gevonden na dagen en nachten van angstig zoeken, beminnen en dienen van het eenige Ideaal. Maar wij houden gewoonlijk geen rekening meer van het latent voorbereidend werk, van de onbewuste, duizendmaal misschien herhaalde oefening van opmerking, vergelijking, rangschikking der vormen.

Wij leeren voelen en smaken zooals wij leeren gaan en spreken, maar wij vergaten sinds lang wat al moeite het ons kostte en 't is of wij altijd hebben gegaan, gesproken, gedacht zooals wij 't nu doen.

In de plaats van het axioma, dat ons daar straks zoo waarschijnlijk scheen: het gevoel heeft met het verstand niets te maken, zouden wij thans kunnen stellen dit andere axioma: De smaak, het gevoel, is eene verrichting van den geest.

Als wij voor een kunstwerk komen, moeten wij niet enkel zien, maar bezien, niet enkel hooren, maar luisteren, niet enkel smaken maar smekken, zooals Verriest dat leerde in zijne geestige voordrachten. Bij de instinktmatige bewegingen komen de wilskracht, de aandacht, de overweging, de redeneering, het begrip.

Welnu er zijn zoovele graden van begrijpen van een schilderij, eene cathedraal, eene symphonie, een gedicht. Het is maar met den hoogsten graad van begrip dat de hoogste graad van genot gepaard gaat. Onze walg voor het leelijke wordt ook grooter naarmate wij duidelijker den wanklank waarnemen.

Het genieten van kunst is eene gestadige oefening, een wakker blijven, een zuiver houden van onze ontvang-vermogens. Ik heb mij laten vertellen dat de groote thee-handelaars in Rusland bedienden hebben die duur betaald worden en niets doen dan thee proeven. Zij bezitten de kunst thee-soorten te

[p. 413]

mengen om, bij het koken, de fijnste geur en smaak voort te brengen. Die bedienden rooken nooit en drinken geen sterke dranken om het kostelijk vermogen van tong en gehemelte niet te bederven. Dat zuiver-houden van onze ontvang-vermogens is ook bij kunst-genieten toepasselijk.

Genoeg over smaak, en kunstgevoel, komen wij tot de schoonheid zelf. Het is omdat wij nog niet tot klaarheid kwamen met wat door het woord schoon mag bestempeld worden, dat er zoovele verkeerde begrippen en tegenstrijdige leerstelsels over kunst worden uitgebracht. Ik geloof dat wij voor het voordeelig uitzicht der dingen twee hoedanigheidswoorden moeten gebruiken. De dingen zijn schoon, de dingen zijn lief. Met dit onderscheid tusschen schoon en lief kunnen vele gemoederen gerustgesteld en vele tegenstrijdigheden tot verstandhouding gebracht.

Het is bijvoorbeeld aangenomen het woord schoon, op de school van Athene, op de Missa Solemnis toe te passen en dan stuit het ons tegen het hoofd datzelfde hoedanigheidswoord voor eene schilderij van Watteau of de muziek van Puccini te gebruiken; Peladan met zijne stelselmatigheid en een ‘parti-pris farouche’ heeft al gauw deze kunst over boord gesmeten. En nochthans. zoo niet het woord schoon, het woord lief is op deze laatste voortbrengsels toepasselijk. Met dit onderscheid is seffens onze geest bevredigd en verzoend. Want spijts alle theorien waren wij toch onwillekeurig aangetrokken tot de kunst van Watteau, van Puccini. Onze hoogere geestelijke vermogens weigerden echter het woord schoon, dat wij aan Raphaël en Beethoven hadden toegekend, ook op deze kunstenaars en eene andere soort toe te passen.

Wat is eigenlijk het verschil tusschen schoon en lief? Het schoone werkt op ons door fascinatie, het lieve door bekoring of aanlokkelijkheid. Die fascinatie is zoo sterk, dat wij het subliem-schoone maar kunnen genieten na gestadige ontwikkeling.

Dat is zoo zelfs voor de natuurverschijnselen; zet een kind alleen voor eene stormende zee of 's avonds voor de uitgestrektheid eener eindelooze heide. De uitdrukking die deze natuurverschijnselen op het kind zullen teweeg brengen zijn een gevoel van angst, van vrees, van achterdenken. De volwassen mensch alleen zal kunnen genieten van de schoonheid der groote uitgestrektheden van zeeën en vlakten.

Zoo is dat ook in kunst. Het sublieme straalt hier uit de buitensporigheid der verhoudingen en het werkt op het gemoed door de verbazing, de ontsteltenis. Primitieve volken uit de oudheid voelden zich als verpletterd onder de nederdrukking der oostersche tempelbouwen. Het mysterie woog op hen met al de zwaarte-macht der plompe donkere zuilenreiën en de ontzaglijkheid der wanstaltige beelden. Wij moeten knielen en wij gaan als van zelf op in gebeden met de waanzinnige opvluchten der gothische cathedralen: ‘sur tes ailes de

[p. 414]

pierre o folle cathédrale’. Die beheersching, die onderdrukking is des te sterker naarmate het hart jonger is en het gevoel zuiverder. Het is in zekeren zin als de fascinatie van de slang op den argeloozen vogel.

Als wij in het esthetisch gevoel die fascinatie gewaar worden, dan mogen wij in volle zekerheid zeggen, dat wij staan voor het Schoone. De rotstoppen van den Kaukasus, de Russische Steppen, de groote Oceaan behooren tot de fascineerende soort: zij brengen in ons verbazing en stilte. Met datzelfde gevoel staan wij ook, roerloos en zwijgend, voor het Laatste Oordeel van Michel Angelo, den Apollo Musagete uit het Vaticaan en luisteren naar de Passie van Bach.

Daarentegen een groene wei vol witte bloempjes, een wit-schuimend klaterend beekje over zuivere keiën spoelend door een Ardensch landschap, eene vrouwen-figuur van Burne Jones, een beeldje van Tanagra, de Scene am Bach uit de Pastorale verwekken in ons eene geheel andere stemming. Het is in zekeren zin als de betoovering van de slang door de muziek. Wij streelen de weide van ver met onze oogen, wij wiegen onwillekeurig het hoofd op de zoete melodie die voortloopt als een beekje onder groen, instinktmatig gaan onze vingeren spelen in de zachte blonde, krullende haren van een kind, wij plukken bloemen zonder het te weten, al droomend wandelen langs de baan; Beethoven kon zitten spelen met water over zijne handen te laten loopen en het neertinkelen aanhooren van de blinkende druppels, kinderen jagen achter vlinders daar ze nochtans hunne pracht verliezen bij de eerste aanraking. Waarom dit alles? om niets. Wij kunnen ons niet weerhouden: de aard der voorwerpen is zoo dat zij ons aantrekken en iets instinktmatig gebeurd binnen ons dat wij zouden kunnen noemen liefde-reflexen.

Het sublieme en schoone stellen ons op afstand, het lieve en bevallige trekken ons aan. Hiermede is eene groote verdeeling aangegeven in het Rijk van het Mooië en ligt voor alle kunstwerken eene gemakkelijke classificatie voorhanden.

Jozef Muls