Vlaamsche Arbeid. Jaargang 5

Kritisch Proza

Ethiek en Kunst.

- De heer Kloos beijvert zich in het April-nummer van De Nieuwe Gids aan te toonen hoe de ethica ‘dichters niet alleen niet grooter heeft gemaakt, dan zij uit zich zelf, als puur-mooi-psychische kunstenaars reeds wezen zouden, maar dat integendeel dit toegift van ethische leering hun verzen in sterke mate heeft ontsierd en tot eene korterdurende genietbaarheid gedoemd’.

Kloos is blijkbaar zeer bekommerd om den indruk van Van Eedens conferentie te Antwerpen wat dan ook aanleiding is tot dit apologetisch verweer. Maar zijne bekommering heeft hem niet duidelijker, noch volstrekt-princiepvast en slechts nu en dan de hoofdzakelijke verhoudingen, of liever de organische eenheid van kunst en ethiek doen aanvoelen.

Het is integendeel voor hem eene eigenzinnige zorg nogmaals te herhalen hoe de kunst van heden afgescheiden zijn moet van de ethiek, omdat voor hem hun beider wezen in oorzakelijkheid en gevolg verschilt.

In tegenspraak met zijne dualistische meening ‘de macht die kunst voortbrengt is er dus eene, om zoo te spreken, van eerste instantie, die tegelijk met den mensch zelf geboren wordt; het ethische element daarentegen, in zijn wezen, wordt ons door opvoeding of leering later bijgebracht’, zou ik zeggen dat het ethisch element, in zijne embryonnaire kern, bij elke normale mensch gelijktijdig met het esthetisch element natuurlijk aanwezig is van af het geboorte-uur en slechts later de africhting van deze twee gevoelens door opvoeding of leering.

In essentie is ethica dus niet voorbariger op kunst als kunst op ethica en hun ontwikkelingsgang is in geleidelijke verhouding tot malkanders wezen, waarin beiden om den wil van het Leven één zijn.

De ethische en esthetische zin van het menschelijk leven blijft wezentlijk gestadig bij ieder onzer als eene absolute waarheid intuitief en gelijkwaardig gevoelt hoe haar vorm door tijdelijke omstandigheid bij enkelen een andere zijn kan dan een katholieke.

De systematische onderscheiding van kunst met ethiek bestaat dan maar

[p. 237]

alleen in de verbeelding van een Tachtiger-individualist als Kloos die zich altijd aan sterk-voldoende ethische levensgronden zeer ledig meent te gevoelen en nooit werkelijk eene algemeene geloofs-ethica mocht doorleven, om deze als eene Muze naast hem te zien.

Weliswaar deze ‘volkomen eenheid toch van kunst en ethica kon alleen plaats vinden bij een naif en spontaan volk als de oude Grieken of hoogstens nog bij enkele, zeer groote dichters van de onder één onwankelbaar-lijkend Idee levende Middeleeuwers’.

Maar bij deze voor die tijden juiste beweering vraag ik mij af of de heer Kloos nu heel en al onbedacht is op de beteekenis en de dracht dezer gezegdens, die de volkomen eenheid van kunst en ethiek voor de oude tijden aannemen en anderzijds in twijfel brengen of naar de opvatting van heden niet kunst afscheidbaar moet gesteld van eene ethiek, die volgens zijn opstel, niets anders dan zedelijke wisselvalligheid is en op dien grond onbelangrijk en vervelend voor een latere tijd, die weer eene andere ethische leering huldigen zal? En of, op grond eener afwezigheid van eene duurzame, sterke ethica bij hem, hij daaruit suggereeren mag dat er in den nieuwsten nederlandschen tijd een nog vorderend te-kort aan oprechte ethische oergronden te bestatigen is? Dan ook, of er waarlijk tusschen de kunst en de ethika in de moderne Nederlanden der 20^ste eeuw deze onderlinge onverzoenbaarheid zich in zulke verhoudingen laat vermoeden als wel de individualistische gezichtshoek van Kloos aan den letterkundigen horizont te bespeuren meent?

Ik geloof niet aan de suggestie zijner voorstelling. De levenswaarde der letterkundige feiten is anders. De schoonheid toch van een kunstwerk is minder of meer naar mate de graad van zedelijk gevoel minder of meer bij den kunstenaar aanwezig is. Dit ethisch gevoel heeft geenzins eene of geene levenswaarde volgens zijne onbewuste of bewuste aanwezigheid in den kunstenaar maar slechts naar de uitsluitelijke voorwaarde dat het ethisch gevoel organisch levensgevoel zij, wat nooit afhankelijk is van onbewust- of bewustheid; welk organisch levensgevoel - indien de hoedanigheid der ethica eene katholieke is - wij zonder moeite aanwezig vinden bij moderne dichters als Guido Gezelle en Constant Eeckels. Het is daar de est-ethische waarde eener kunst.

Bewust of onbewust, elk waarachtig kunstwerk is ethisch, zij deze oergrond dan uit de zuivere persoonlijkheid of uit eene gemeenschap. Trots ook de zwakhoofdige afkeer der Nieuwe Gids-formuul voor elke ethische waarde en hoe zij ook de vermoeide lippen wil afwenden van den ethika-roemer, de daad van haar letterkundig werk is individueel-ethisch, maar in de gedraging dezer verkeerde ethiek.

Het is lachwekkend om zien hoe hare anti-ethische formulen tegengesproken worden door het onbewust-ethische van eigen werk; het cerebrale

[p. 238]

schoonheids-systeem van Kloos is dan ook niet overeenkomstig aan wat de Nieuwe Gids beweging indertijd aan zuivere belletrie gegeven heeft. Naar deze beschouwing is ‘De Kleine Joannes’ van Van Eeden het hoogste ethisch werk van de Nieuwe Gids-tijd geweest.

Kloos mist oogenschijnlijk nu daarin dat hij de ethica almaardoor blijft beschouwen als eene abstracte redenatie die door hare geaardheid een beletsel is tot zuivere schoonheid bij sommige dichters en vind voor zijne bewering redens in dichters als Wordsworth, Cowper, Milton.

Deze onderstelling bewijst weinig en slechts dat de wijze waarop eene ethica bij deze engelsche dichters aanwezig was eene verkeerde wijze is, daar ethica in de kunst niet eene abstracte redenatie behoeft te zijn maar zuiver en gaaf levensgevoel gelijk Dante en Vondel dit meestal in hun werk hebben.

Kloos bewijst nu maar eene verkeerde aanwending der ethica in de kunst en geenszins de onverzoenbare, als natuurlijke, tegenstelling der ethika met de kunst.

Ethika toch is zedelijk levensgevoel die oorzaak worden kan van groote kunst. Vooralsnog blijf ik betreuren dat wij een bewust onderscheid nazoeken tusschen ethiek en kunst, wanneer de voor ieder tijd organische eenheid dezer beiden het best zou begrepen worden zonder deze twee soort-benamingen, - die, misbruikt, het gemoed verwarren, - ooit in het bijzijn der Muze uit te spreken.

Het is maar zaak dat ethika en kunst voor malkander bewuste of onbewuste broeders zijn en het gaat ons weinig aan of in déze of géne tijd enkele dichters toevallig en voorbijgaandelijk deze twee foutief deden aanwezig zijn. Kloos doet toch erger: ethica heeft hij in zijne Veertien jaar Literatuurgeschiedenis onverzoenlijk tegenover kunst gesteld wat hij als eene groote hoedanigheid der Nieuwe Gids kunst is blijven aanzien.

Ziet de heer Kloos nu toch niet beter in dat, waar hij eene volkomen eenheid van kunst en ethica mogelijk vind voor de oude Grieken en Middeleeuwers, in principieelen zin zulks voor ieder tijd eene gangbaarheid blijft?

Het is maar zijne mindere waarde erkennen tegenover deze voorgaande geslachten wanneer men ‘ethiek’ en ‘kunst’ als afgunstigen tegenover malkander stelt en deze voor onzen tijd als onverzoenbaar aanbeveelt, op grond van een eigen en een andermans te-kort aan voldoende ethica.

Want in waarheid de vage ethiek waarvan de heer Kloos ten behoeve der Nieuwe Gids zaak nu bewust is geworden blijkt evenzoo onvoldoende als eene socialistische ethica, die eene der grondvormen is van hedendaagsche, hollandsche poëzie.

Bijzonderlijk deze laatste is van eene wisselvallige geaardheid die in feite vreemd figuur zal maken in een latere tijd, omdat zij niet gansch is zooals de katholieke ethica die alleen onwankelbaar en bestendig is te bestaan, daar

[p. 239]

dezes geaardheid niet afhankelijk is van tijdelijke grillen, noch losse wisselvalligheid, noch accidenteele partij-organisatie, noch individueele evolutie, maar zich altijd steunen zal, in evenwicht en gepaste verhouding, op den algemeen-natuurlijken zin van het menschelijk leven, wat aan de socialistische ethica altijd ontbreekt en bij den heer Kloos steeds al te eenzijdig om-schoonheidswil aangegeven wordt.

En naar die wijze eene algemeene verhouding bepaald, vreezen we niet dat eene katholiek-ethische kunst van den huidigen tijd minder zijn zal dan de vroegere, wat superioriteit van levenswaarde eener kunst is.

Karel van den Oever

Mijn Eerweerde vriend Karel Elebaers

heeft daar pas in ‘Hooger Leven’ de beteekenis van een zin uit mijn opstel over Kloos' laatste evolutie waarachtig verkeerd geraden.

Ziet ge, als men binnen vier korte kolommetjes druks eeuwige waarheid moet verkondigen over Vondels ‘Adam in Ballingschap’ en zijn ‘Gijsbrecht van Aemstel’, over Royaards uitvoeringen, Oorda's literaire studie over ‘het treurspel aller treurspelen’, Joanna van Woude's Hollandsch Binnenhuisje, en daarbij nog de gelegenheid krijgt een onschuldige ‘jongere’, tegen zijn goesting, dit achtbaar gezelschap binnen te lokken, wien meeningen in den mond worden gelegd die hij nooit gemeend heeft, bedoelingen die hij nooit bedoelde, opvattingen die hij nooit opvatte, dan vind ik dat zoo wonderbaar niet.

Ik ben niet minder t' akkoord met mijnheer Oorda's logika als gij-zelve, waarde vriend: er bestaat eene onwankelbare kunstnorme, voor elken tijd gangbaar, die oorzakelijkheid heeft in den algemeen-menschelijken grondzin van het leven.

Gij meent dat ik ‘guitig’ in tegenspraak daarmede was wanneer ik schreef (met het oog op iets heelemaal anders): ‘Zekers, wat wij met Kloos zonder moeite inzien is ook de vooringenomenheid van den 19^de eeuwsche professor Jonckbloet, die naar vooropgestelde begrippen en gemeenplaatsige kunstwetten de deftige gestalte der 18^de eeuw de comische pruik verder over de ooren trok...’?

Ik vraag U wel om excuus, mijn beste. Ik oordeel in gewone gevallen wel degelijk met grooten ernst en zal nooit goed inzien wat lachwekkends deze zin toch voor u bevatte, hetwelk ge mij zoudt moeten aantoonen op grond van Sidney's bepaling: ‘Lachen doet ons bijna altijd wat met ons of de menschennatuur het allerminst samenstemt’.

[p. 240]

Ik heb dus ernstig beweerd dat professor Jonckbloet, naar aanleiding van onvoldoende kunstprinciepen-bij-hem-zelve, mis oordeelde over de kunstwaarde der 18^de eeuw, waarover toch wel, op grond van juister gevoelde kunstwetten, - ik zei daar ‘andere redens’ - evengoed zoo weinig waardeerend als bij hem, kan gewaagd. Jonckbloet's kunstappreciatie lag uitsluitelijk buiten-hem-om, waarom zij gemeenplaatsig werd en vooropgesteld in de toepassing; want het volstrekt-objectieve element in zake kritiek is gansch foutief, wanneer deze niet genoegzaam ondergeschikt blijft aan een subjectiever inzicht, wat alleen, als gevoels-criterium in verhouding tot eene uitwendig-staande kunstwet gebracht, de levenswaarde kan aangeven van alle kunst.

De algemeene regelen-buiten-af zijn, louter op zich zelve genomen, onvoldoende; het gemoed van een normaal, fijnvoelend mensch zal ze verlevendigen. Dit laatste ontbrak aan professor Jonckbloet, terwijl zelf zijn objectief kunstoordeel onvolledig en onjuist bleef in den samenstel zijner ethische en estethische elementen. En gevolgentlijk is Jonckbloet's toepassing dan ook gemeenplaatsig in dien zin dat deze onwankelbaar-dood bleef als estethische formuul en vooropgesteld in dien anderen zin dat Jonckbloet - omdat hij door gebrek aan subjectievere gronden het psychisch wezen van een kunstwerk niet aanvoelen mocht - in dezes appreciatie, door de a priori aanwending eener levenlooze objectiviteit-zonder-subjectief-inzicht, verbazende domheden schreef.

Begrijpt ge nu, goede vriend, hoe uit den viezen lijkreuk van Jonckbloet's kadaver de geur van aloes en rozenwater moeilijk te erkennen is?

Het maakt buiten mate lastig wanneer de dingen niet in hun juist verband gelaten worden en men zijne aandacht verminderd op hunne nauwkeurige beteekenis.

Oprecht, het zou geenszins slechter zijn, in plaats van te gaan neuken in de achterhoekjes van een vrijmoedig-doorgedacht opstel, nu gij toch over het voorgaande nummer van ons tijdschrift gewaagd, eens aan de lezers van Hooger Leven te zeggen wat al goeds en schoons er is in een Reisopstel van Jozef Muls, een landschappelijk verhaal van Jeurissen, eene schilderijkundige studie van Jan Hallez en dies al meer.

Ik ben overtuigd dat uwe gezonde waardeering in het leuvensch weekblaadje het begin van een gelukkig voorval zal zijn, wat moeilijk door een lichtzinnig tegenoverstellen van malkaar-niet-kennende teksten kan geëvenaard.

Karel van den Oever