Vlaamsche Arbeid. Jaargang 5

[p. 106]

De Gids over Albrecht Rodenbach

Carel Scharten, de eenzijdig-hollandsche kritikus, die bijna altijd wanneer hij over Vlamingen iets te zeggen heeft naar kritische juistheden raadt, heeft nu - o, zoo onverwacht - in het December-nummer van De Gids eene kroniek over Albrecht Rodenbach geschreven, zoozeer algemeen juist en gezond verstandelijk dat niet alleen het Tachtigerscriterium van Kloos nu voor goed uit zijn midpunt geraakt en diens laatste kroniek gevolgentlijk een soort onzin blijkt, maar zelfs de zienswijze van Scharten over Rodenbach naar mijn inzicht de zuiverste appreciatie is die tijdens het laatste aantal jaren door een Noord-Nederlander over een Vlaming gegeven werd.

Te, Scharten, laudamus!... Op dit oogenblik toch is het zwaartepunt der gewikste kritiek in de Gids te vinden en zal de individueel-subjectieve Kloos voor meer dan geruimen tijd buiten het zichtbare spoor blijven. De vlaamsche opvatting der geestelijke kern van Rodenbachs dichterschap, zooals zij indertijd door niemand minder dan August Vermeylen klaar en zuiver uitgesproken werd en namelijk wel de massale stuwkracht van de Rodenbachsche verzen als goethiaansche verdienste van onzen jongen Berten, vind in C. Scharten eene enthousiaste instemming.

Wat nu juist Kloos niet als eene buitengewone hoedanigheid van een dichterschap aanziet, wordt bij Scharten eene hoofdvereischte en verdienste. Het vlaamsch kriterium heeft nu eene gangbaarheid in Holland waarvoor de Nieuwe Gids-Muze alvast bleeke kaken zet; een vies haar in de hollandsche boter, niets meer dan dat...

Ongetwijfeld wat Scharten liefheeft bij Rodenbach om zijne vurige kracht - Da Costa zou het Heldenmoed heeten - kan bij de Tachtiger niet anders voorkomen dan als eene oratorisch-nationalistische opgewondenheid die met eigentlijk dichterlijk gevoel weinig uitstaans heeft; maar zoo de gezichtshoek van Scharten een juiste en betrouwbare is, zal niettemin een aandachtig lezer zijner kroniek moeten toegeven dat dezes zienswijze niet alleen Rodenbach in een

[p. 107]

gelukkig standpunt herstelt, maar voor later tijd het begin aanlegt der wedererkenning van den ‘klassissistischen’ Bilderdijk en zelfs aan den ‘rhetorischen’ Schaepman de zeldzame kans geeft eens op het voetspoor van dien miskenden voorganger, zijn ballingschap uit te treden... Voor Lodewijk De Koninck dan ook toch - en waarom niet, mijne vrienden? - is in een naaste toekomt een bedaardelijk eerherstel weggelegd... In allen gevalle minstens zal de wederwaardeering van Bilderdijk grooter zijn dan nu Kloos' onderscheidend eerherstel in de Inleiding van Bilderdijks Bloemlezing aandierf.

Het was mij opvallend en gaf verder een gelukkig gevoel toen ik bij Scharten kon bestatigen wat wij in Vlaamsche Arbeid reeds deden erkennen als eene zuivere hoedanigheid der oudere Vlamingen, waar deze door den vorm van hun dicht of proza eerder hunne bedoelingen suggereerden en aldus een werkzaam mede-gevoel aan de verbeelding van hun lezer toelieten, dan door een nauwkeurig en kostbaar détail den vorm hunner eigen kunst te volmaken. Gewagend over het visionnair-epische ‘Sneyssens’ van Rodenbach weet Scharten deze waarneming op eene troostvolle wijze als een - voor Holland nieuw kritisch element - gangbaar te stellen en zelfs op het oogenblik dat hij de figuren van Rodenbach en Perk onderling vergelijkt, een nationalistisch-esthetische waarheid voor die beiden te doen gelden: de ondergrond van Rodenbachs dichterschap was immers zijn gemeenschapsgevoel met Geschiedenis en Volk en bij Jacques Perk de individualistische samengang enkel tusschen zijne persoonlijkheid en Mathilde.

Hierdoor is de naakte waarheid duidelijk. De beste vlaamsche letterkunde is de keerzijde der beste hollandsche, hun beider grondvorm verschilt; het Nieuwe Gids gevoel is dan ook altijd - zelfs waar de lofkroniek niet uitbleef - in tegenspraak geweest met de sociaal-nationalistische schoonheidsreden der vlaamsche letterkunde.

Dit zelfde gemeenschapsgevoel is trouwens niet alleen te ondervinden in het levensvolle dichtwerk van Rodenbach maar bij ieder der oudere Vlamingen zonder uitzondering. Het gemeenschapsgevoel der oudere Vlamingen gaat lijnrecht in tegen het individualisme van '80.

Dit is de grondfout van Kloos kroniek over Rodenbach, of liever het afgrondelijk verschil tusschen deze en diegene van Scharten. Het zuivere en aangename vers van Jacques Perk is voor Kloos nog altijd het betooverende Medusa-hoofd waarheen hij staren blijft en dat hem misleid langs de eenzame wegen van het individualisme. En minder voor Rodenbach dan voor de Tachtigers is het noodlottig de

[p. 108]

fijn-gevormde figuur van Jacques Perk als het alleen volmaakte dichterschap in de Nederlanden te willen doen voorkomen en aan diens apaarte volkomenheid die àndere volledigheid van àndere dichters te betoetsen. De schuchtere gestalte van Perk heeft nu het oordeel der mannen van '80 verduisterd en voor Rodenbach zelve blijft het historisch spijtig dat de aanvallige jonkheid van Perk hem in het leven voorging.

Hier stelt zich nu als van zelve de vraag hoe de waardeering der Tachtigers mogelijk werd voor de vlaamsche moderne literatuur, waar deze zoo onderscheiden blijft van de hollandsche. In een opstel van August Vermeylen lag er een antwoord. ‘De particularisten hebben ons met Holland verbonden.’ Voor zoover maar dat de ontzagbare weerschijn van Gezelles en Streuvels gestalten in de lucht van Holland naspeurbaar werd en men malkander afvroeg ‘Wat toch die gloedveeg over Vlaanderen?’. Of wordt de bijna particularistische Rodenbach nu door de besten in Holland niet op een beschuldigingsbankje afgezonderd, waarvan zijn West-Vlaamsche particularisme hem voorloopig niet redden zal? En, indien de zienswijze van Vermeylen eene geschiedkundige waarheid blijkt, word dan niet een bewijs geleverd hoe de waardeering uit Holland in een voorbijgaand modegevoel oorsprong had? Even goed als welke andere kon de zienswijze van Vermeylen eene betrouwbare zijn als die oorzaak van bijval zelve niet verscheidener is dan deze alleen, wat door het Rodenbach geval in Holland ons als eene waarschijnlijkheid opgedrongen word. En dan moet een besluit verder strekken: Gezelle en Streuvels werden eigentlijk niet slechts om hun particularisme in Holland geprezen maar om de eenvoudige en zuivere geestelijkheid van hun dicht en prozawerk, wat niet volstrekt door particularistisch woordgebruik bepaald wordt. Maar het stemt nu weer ook tot nadenken dat vandaag bij de meeste noord-hollandsche kritiekers deze waarachtige hoofdverdienste - omdat ze zich onder eene andere schakeering voordoet - niet in aanmerking komt nu het den jongen Berten geldt!

Wat er ook van zij, eene waarheid is toch deze: geen grooter aandacht en erkenning kwam de Vlamingen uit Holland tegemoet dan tijdens de particularistische periode onzer letterkunde; het particularisme was eene voorbijgaande toevalligheid; enkel de geleidelijke vernieuwing der vlaamsche letteren schijnt een hoofdpunt van Hollands aandacht. Immers de waardeering der noord-nederlandsche kritiek had zich evengoed op ieder ander taalgevoel kunnen voordoen dan alleenlijk op de virtuositeit der particularistische

[p. 109]

zegging, die historisch toeval en gelegenheid werd. En nu de zuidnederlandsche stijl - hier en daar is het reeds merkbaar - allengerhand eene klassieker-vlaamsche uitdrukking krijgt, is het - behoudens andere omstandigheden - niet te vreezen dat Hollands publieke aandacht eenigzins zal verzwakken voor het beste wat Vlaanderen haar bieden kan. Moest niettemin in de toekomst deze waardeering gewijzigd worden, de hoofdreden ware zuiver-litterair en zou slechts langs hier en langs daar een voornaam letterkundige treffen.

Streuvels proza - onder anderen - herhaalt zich meer en meer in hetzelfde ‘cercle vicieux’ dat geene uitkomst geeft aan zijne boerenmenschen. Sinds zijn ‘Lenteleven’ is de geestelijke horizont van zijn later werk niet verder uitgediept; in geestelijke essentie is toch ‘Najaar’ niets meer dan wat ‘Lenteleven’ ons toentertijd aan gave schoonheid bracht.

Wat trouwens ook niet over het hoofd gezien mag worden is het feit dat van af Vermeylens literair dispuut met Kloos over het waardeverschil der hollandsche en vlaamsche letterkunde, in ‘Vlaanderen’ en ‘De Nieuwe Gids’, er een schijn bestaat alsof door de scherpe tegenoverstelling der zienswijze, de waardeering der noord-nederlanders minder onbevangen is en zich later nog verder van ons wil afkeeren. Het betert niet nu Kloos opvolgens niet meer dan temeraire oordeelen uitsprak over een waarachtig dichter zooals Prosper van Langendonck en een verdienstelijk letterkundige zooals Victor de Meyere. Een zeker vaderlandslievend gevoel, eene soort geestdriftige eigenliefde, ook den persoonlijken aard van het ras werden daardoor pijnlijk getroffen. Wij geraken zonder overgave.

In zijne Rodenbach-kroniek geeft Scharten aan zekere vlaamsche pseudo-kritiek eenige rake klappen om de ooren. En dit is dubbel en dik verdiend. Maar van wege Scharten is het eene lachwekkende lichtzinnigheid zich door de halfslachtige meeningen van Leo Van Puyvelde en Andre de Ridder te hebben laten beet nemen, zonder zich eens naar een reiner en onbedorvener vlaamsche bron vooraf te hebben gewend. Vermeylen en Verriest hebben toch niet voor de Kabijlen geschreven en gesproken? Of heeft nu de hollandsche kritiek aan onderscheidingsvermogen te kort om zoover als ernstig voor te stellen dat M.M. Van Puyvelde en De Ridder de algemeen-gangbare meening in Vlaanderen aangeven over Rodenbach? Zijn deze voor hen de jonge, koninklijke herauten der vlaamsche kritiek? Kom, kom, Scharten, hou u niet zoo onuitstaanbaar lang bij hen op. Wij kunnen hen niet beletten dat ze Rodenbach onder handen nemen als een poesjepop, die naar gelang hùn lust, hùn grillen en de hollandsche

[p. 110]

omstandigheden in een donker of twijfelachtig licht geplaatst wordt. Het is om zich dood te vloeken van ergernis dat die beiden nu een valsche schijngestalte afwerpen over het hollandsche land, waaraan een kritikus als Scharten eene halve kroniek lang zich aan vergaapt. Of de schuld dezer twee of de schuld der hollandsche kritiek is het dat op deze wijze ons goed vlaamsch recht verbeurd geraakt, want de eenen bieden aangeverfde vruchten aan op verroeste schotelen, welk kunstmatig geschenk door het puik van Holland's kritiek, als nu het doorluchtigste en allerbeste wat de Vlamingen kunnen bieden, in ontvangst genomen wordt. Na het afscheid der bereidwillige schenkers kan het niet anders of hartelijk is er gesmaald en gelachen. Niettemin werd er zeer aan gedacht dat de keur der vlaamsche kritiek over Rodenbach door hun mond had gesproken. En daarin werd Scharten met anderen misleid.

De zaken staan erger toch dan we aanvankelijk dachten; Scharten heeft niet heel en al ongelijk; Dr Van Puyvelde en A. De Ridder zijn absoluut geen apaarte verschijnselen die op hun eigen midpunt en kringloop bewegen, maar wel zijn beiden de adequate weergave van een vrij algemeene literaire toestand in Vlaanderen die ziekelijk en rot is. There is something rotten. In de onderste lagen der jong-letterkundige cenakels broeit ietwat wormachtig en vies. Het naslib van het Nieuwe Gids hoogtij stinkt tusschen de rieten van Leie en Schelde en wordt voor aangename spijs op de tongtip nageproefd. De redactie van Vlaamsche Arbeid ontvangt dagelijksch een overvloed weersmakelijk dicht en prozawerk, dat laffelijk geurt van slordige bloemen na de Nieuwe Gids feest. 't Dichtet al dat lepel lekt. Het beste zelfs is lichtelijk aangestoken.

Maar deze achterbuurt-beweging - waarvan Leo Van Puyvelde en Andre De Ridder - elk naar eene afzonderlijke schakeering nog - de evenwichtige uitdrukking zijn, zou toch zoo kritisch een onderlegd man als Scharten niet moeten misleiden over de absolute hoogtepunten van vlaamsche kritiek en de valsche heuveltjes daarneven.

Er is nog meer... Ik heb mij gëergerd - en de eenige zal ik niet zijn - over eene kritische phrase die onderscheid moet aanbrengen tusschen de vlaamsche en hollandsche letterkunde, wat hunne wederzijdsche waarde betreft. ‘... Moest ik vaststellen dat deze bij de Noord-nederlanders ten achter stond, waar zij een fijnen vertegenwoordiger van het geslacht van '60 gelijk Penning, evenmin kan aanwijzen als een Verwey, en niet alleen niet op eene nieuwe kunst als die van Henriette Roland Holst of van Adama van Scheltema kan

[p. 111]

bogen, maar zelfs geene sporen vertoonde van ontevredenheid met den herfst der Tachtigers of met de Tachtigers-rhetoriek, welke er thans de hoofdbestanddeelen van uitmaken’.

Zulke meening is minstens een gebrek aan waarheidszin. Scharten is daar evenzeer een kortzichtig Hollander als wie in zijn omtrek ook.

Penning is toch wel een verfijnde uitlooper van de kunst die Tollens lief was en beoefende dan ook het huisselijk-burgerlijk genre, waarin Vlaanderen vóór hem een uitnemend dichter voortbracht, bij name Jan Van Beers. Van deze kennen we huisselijk-atmosferische poezie die ik wel gaarne het beste van een Penning zou willen tegenoverstellen. Maar 't is waar ook we hebben zelfs geen afschuwelijke Semiet die Quérido heet en wiens werk door de hollandsche literatuur een geur spreidt van vermemelde kruidnoot en kruidnagel.

Ons gemis aan een cerebrale taalverkloeker zooals Verwey, die met kouden verstandszin, buiten alle spontaniteit, het levenswarme nederlandsch woord tot onontroerbare vormen omzet, waarin de aandoening als een klonter gestolten bloeds onvervloeibaar ligt, bewijst dit eene onvolledigheid van ons vlaamsch taalgevoel? Of zou het niet eerder een weinig benijdenswaardig symptoom zijn der hollandsche decadentie? En gevolgentlijk - door dit ‘verblijdend’ gemis - de superioriteit der vlaamsche letterkunde over de hollandsche aantoonen?

Henriette Roland Holst en Adama van Scheltema zijn socialistische letterkundigen. Deze ‘nieuwe kunst’ ontwikkelt zich uit de economische begrippen van Karl Marx en blijft meestal zuiververstandelijk en systematisch redeneerend wanneer men tot de gevoelskern doordringt. Ruk er de lyrische stijlvodjes af dan staat men baan-bijster voor de naakte tendenzstaakjes der sociale theorie en der Partij-organisatie. Ik weet hier een volksdichter in Vlaanderen die René De Clercq heet en waarvan het gemeenschapsgevoel zijner gedichten niet alleen socialer is dan deze twee maar tevens zuiver en spontaan als dichterlijke opwelling. De grond zijner geestdrift is aangeboren-volksch en vind een oorsprong in het traditionneel gemeenschapsgevoel der oudere Vlamingen. Dit heb ik lief als eene sociale poezie, minder kunstmatig aangekweekt dan bij de twee vorigen en dan ook reiner van democratisch leven en echter door onvervalschte natuurzin. Wat mag als een sociaal-literaire factor waardevoller blijken? De onbevangener, volksgevoeliger kunst van een De Clercq of de sociaal-systematische en bijgevolg tendentieuse dichtkunst van eene Henriette Roland Holst en een Adema van Scheltema? Wie den natuurzin van het vlaamsche gemeenschapsgevoel voor eene

[p. 112]

kostelijke gave der goden houdt, zal met Scharten ditmaal weer eens niet instemmen.

En, man-lief, waar haalt ge toch dit andere onsje waarheid vandaan? Uw kruidenier is voorzeker een wel-denkend gebuur en uw dagbladventer een klein wonder van kranten eruditie; maar... wist ge niet dat hunne mededeeling verkeerd was toen ze in Vlaanderen ‘geen sporen van ontevredenheid’ ondervonden ‘met den herfst der Tachtigers of met de Tachtigersrhetoriek?’ Wanneer ge dit schreeft hebt ge zelve wel uwe eigene woorden voor orakelklanken genomen? Ge zeidet eene meening zonder onderscheid in de waarneming, die nu kortzichtig is. Nu, om het enkel maar tot ons geval te bepalen: Van af het jaar onzes Heeren 1906 vertoonde het toenmaals onbekende tijdschriftje ‘Vlaamsche Arbeid’ overal de sporen van ontevredenheid met den herfst der Tachtigers of met de Tachtigers rhetoriek.

Ievers verder nog is het u groote ernst ons de les voor te spellen. We zouden beter doen de wervelende dichttoorts van Rodenbach door den vlaamschen nacht te zwenken dan bij de Nieuwe Gidsers scheef-gapende schoenen te leenen die ons toch niet passen. Uwe opmerking kan niet juister; ge hebt gelijk Scharten, maar daarin zijn de Vlamingen - geloof me - U toch wat voor. Nu loopt ge - ei zoo na - vast eene openstaande deur in. Ge zoudt onze jongvlaamsche tijdschriften eens op wat vrije uren moeten napluizen: Moeder Vlagge, Jong Dietschland, De Student, Jong Antwerpen, De Tijd, en dies al meer. Op een oogenblik dat de Nieuwe Gidsbeweging nog grootendeels den Moerdijk voor zuidergrens had, kwam het ons zoo gewoon voor als dagelijksch eten en drinken, dat heel de jonge studentenliteratuur in Vlaanderen van Rodenbachsche tinten en kleuren, ruige kracht en bonte spraak, overheind stond. En-dit-is-zij-nog! Niet zoozeer uit reden van Rodenbachs dichtpersoonlijkheid zelve maar uit princiep van vlaamsche kracht, dus niet altijd uit geest van brute en oppervlakkige navolging.

Voorzeker kondt ge die ‘sporen’ op de vier muren uwer kamer niet ontdekken maar uwe gave van onderzoek althans had hier eene te groote genoegzaamheid-met-zich-zelve en te weinig een nauwkeurig nazicht op het achterland der vlaamsche provincien. Wees eerlijk, Scharten, ga met aandacht de vlaamsche tijd hier na en herstel uwe bijzondere vergissing.

Karel van den Oever.