Vlaamsche Arbeid. Jaargang 5

[p. 75]

Vlaamsche Arbeid

(Kritisch Proza)

Gedroomd Paardrijden van E.J. Potgieter. - Het geestelijk hoogtepunt van Conscience is niet overal door ons volk overschreden en slechts weinigen in Vlaanderen hebben met Potgieter's werk degelijk kennis gemaakt. Allerminst dan ook is er tot nu toe eene hoop dat de verstandskunst van dezen Noord-Hollander onder het geestelijk bereik der vlamingen valt, want de strekking van ons gevoel is niet naar géne zijde van de hollandsche letterkunst. Niet één onzer zal - hoofdzakelijk bij gemis aan noord-nederlandsche taal de gelijkheid - de abstracte omslachtigheid van ‘Gedroomd Paardrijden’ genoegzaam waardeeren, omdat ons door tijds- en rasomstandigheden het historisch taalgevoel der 18^de eeuw - dat nu nog bij de Tachtigers meestal bewaard is gebleven - nagenoeg gansch ontsnapt. Werkelijk is de Potgieteriaansche zinwending minder precies en direkt, de geestelijke betrekkingen van zin tot zin zoo voornaam en kiesch, de bedoeling en toespeling der aangewende woorden zoo vér-strekkend, dat niet na eene gewone lezing het begrip duidelijk wordt.

Potgieter verbergt in ‘Gedroomd Paardrijden’ zeer willekeurig zijn gedacht onder zuiver-verstandelijke versmaten; de gevoelswaarde is verzwakt onder de bloemrijke tooi van een overspannen woordkunst.

Nagenoeg wordt dit weeral de eindpunt die achter de uitbloei der Nieuwe Gids richting mag gesteld worden. In historischen zin is alle wezentlijke kunst in Holland op dezelfde gemeene rots aangestrand waar het tijdschrift ‘De Beweging’ nu weer het dichtstbij genaderd is. Kan het zijn dat daarom Potgieter een langdurig gevaar blijft voor de hedendaagsche hollandsche letterkunde? De intellectualisatie van het gevoel.

Men mag omtrent beweren gaan dat waar Potgieter een overmaat aan verstandelijkheid in zijne verzen aangeeft, Vondel integendeel - waar deze verstandelijkheid bijwijlen ook zijne gevoelspoezie verschalkt - deze toch overal gelijkmatig beheerscht door zijne overmaat aan wezentlijk dichterlijk gevoel.

Maar wat stond Potgieter boven-uit zijn tijd niettemin. Niemand minder dan Van de Palm schreef evenals hij en korten tijd vóór hem welluidende perioden die geleidelijk weg-klonken in uw oor als men ze hard op zei; nochtans eene zoete latijnscheid en evangelische atmosfeer vergeurde langs de staatsie

[p. 76]

der woordreeksen; maar hoe beslist en kruimig, beeld-juist en klank-voller, hoe meer levens-innig en gemoedzuiver, hoe nader bij het nederlandsch rasgevoel is de klank der Potgieteriaansche periode zooals déze aanhef bij voorbeeld uit ‘Het Ryksmuzeum’: ‘Er was een tijd, waarin de weegschaal der volkeren van Europa door hare vorsten niet ter hand werd genomen, of de hollandsche Maagd, aan hunne zijde op het rechtsgestoelte gezeten, wierp er mede haar oorlogzwaard of haren olijftak in en deed door deze bijwijlen den evenaar overhellen;...’

Ons vlaamsch taalgevoelen is de omslachtigheid der periode ontwend en drukt zich uit in rechtstreekscher woordschikking; meer en meer ontdoet men de taal van de sluiers en windsels waarmee zij langen tijd momisch omwonden scheen. Belangrijk is dan ook de ontwikkeling van het nederlandsch taalgevoel in Holland en Vlaanderen beide sedert Potgieter en, waar de zinsamenstel van Hugo Verriest b.v. levendig is zooals deze:

‘De mane vaart en droomt en wast en krenkt, en heeft macht op zaaite en groei en bloei en snoei, op groente en vrucht. Zij draagt wondere woorden op hare botte of scherpe hoornen.’

wordt het onderscheid tusschen de hollandsche en vlaamsche taalbeoefening ook duidelijk en blijkt de afstand tusschen de Potgieteriaansche woordbouw en Verriest's oogenblikkelijker uitdrukking bijna een onoverkoombare.

Tevens, twee hoogtepunten van volstrekte poezie-uiting waren op een zekeren tijd Potgieter en wat na hem Gezelle. Beider uiting zal malkander nooit kunnen benaderen zonder misverstand.

In het cerebraler gevoel van Potgieter zouden immers niet dikwijls verzen opgeneurd zijn als deze:

O Wierookgraan,

geronnen traan,

van ceder en van lorkenstammen,

Gebedenbeeld,

daar 't vier in speelt

en 't vonkelen van 's herten vlammen

maar wel:

Ons hollandsch... waarom zie 'k u bij die wending schrikken,
als beurde vast mijn hand 't bedwelmend wierookvat?
Schoon kleine volken zich aan klankgeruisch verkwikken
hun tongval prijzende op miskende gaven prat:
Ik zou bij 't zelfgevlei mij schamen voor uw blikken,
De taal ontwijdend' daar het voorgeslacht in bad.

Tusschen ‘Gedroomd Paardrijden’ en ‘Rijmsnoer om en om het jaar’ ligt eene onverzoenbare tegenstelling en hunne wederzijdsche gevoelsuitdrukking zal zich slechts ontmoeten in de toekomst zooals twee onbekenden.

[p. 77]

Nog dunkt mij dat door eene al te aanhoudende aandacht op de beteekenisvolle persoonlijkheid van J.E. Potgieter het voor de letterkundige kunstenaars van '80 langzamerhand eene betreurlijke gebeurtenis wordt op deze wijze onmiddelijk nog onder den verstandelijken woordklank van Potgieter te staan. Potgieter heeft dan ook langen tijd Gezelle voor Noord-Holland geborgen gehouden. Maar het zal een wezentlijk geluk niettemin heeten mogen zoo de vlaamsche letterkundigen ietwat meer hunner aandacht gingen schenken aan dit kernachtige aller proza en dit verstandig-gepassionneerde aller hollandsche poezie, dat na Hooft weer eens het duidelijkst en heftigst in Potgieter mocht klinken. Verstandsaandacht en toewijdende studie zullen de bolster openkraken waarin het kostelijke, geestelijke pit van Potgieters rijk gemoedsleven ligt gevat en dan veel aangenaams doen genieten.

Albert Verwey bezorgde laatst eene nieuwe uitgave van ‘Gedroomd Paardrijden’. Inleiding en commentarien zijn van eene verdroogde geleerdheid die afschrikt. Mij was het een moeilijk genot ‘Gedroomd Paardrijden’ zonder Verwey's verstandige woorden daar rondom, langzaam te lezen.

- Nog laatstmaal las ik na ‘Gedroomd Paardrijden’ Potgieters ‘Florence’ dat ik over enkele jaren bij gedeelten overzag en op eene wijze die geenszins toeliet dan reeds dit hoogtepunt van Potgieters kunst voldoende te benaderen. En nu is na eene dikwijls hervatte lezing de bepaling die ik over ‘Gedroomd Paardrijden’ hier voorenaan schreef, even zoo goed gangbaar voor ‘Florence’. De zelfde geestelijke afgetrokkenheid der dichterlijke visie waarvan de waarde als voorstelling niet dit oogenblikkelijk verband heeft met een natuurlijker werkelijkheid - zooals bij Hooft's ‘Florentie’ - maar van eene zuiverinwendige vergeestelijking is, wat enkel dan ook slechts beantwoordt aan eene opvatting van Potgieters verstandsleven.

De Florence-werkelijkheid was bij hem louter intellectueel en waar de uitwendigheid van het gedicht den terzienen-vorm was, behield deze wel sporadische blijken van zijn zuidelijken oorsprong, maar meest wel het vernuftig relief van den 18 eeuwschen hollandschen burgersmaak, die uiterst verstandelijk was.

Niettemin er is eene volkomenheid aan gouden klank in de Potgieteriaansche terzienen; de rijkdom van het hollandsch taalgeluid is ongebarsten en de rythmische naklank van ieder vers eene gaafheid. Maar dit betreft enkel Potgieters woordgalm. Zijne visie op Florence is veel te intellectueel opdat de kostbare terzienenklank ons dit gemis aan natuurlijker directheid gansch zoude kunnen vergoeden, en waar Potgieters aanhef over Florence aldus luidt:

Florence die me op eens uw tal van tinnen
van verre beurt in zuider voorjaarszon
Gij brengt me geen mij vreemde wereld binnen
ge biedt mij mild wat vroeg mijn hart al won.

[p. 78]

kan ik deze terzienen-afgetrokkenheid minder door mijne gevoelsvolle verbeelding benaderen dan door geestelijke verstandsaandacht en ga ik meer liefhebben Hooft's levendiger en plastischer directheid:

Florence, 't schoonste dat mijn oogh ooit heeft ontmoet,
wiens vruchtbare landouw van d'Arno werdt gevoed,
doet om haar çierlijckheid van taal mij in haar blijven;

of nog:

Daar Febus bleeke glans speelde op de soete baaren

van d'Arno, die in zijn krystal omtrent de kant

verdobbelde 't geboomt van zijn begraasde strant...

Wat bij Potgieter eene taalkundige afgetrokkenheid blijkt is bij Hooft een natuurlijker werkelijkheidszin die veel meer ons gemoed dan het verstand aandoet.

Verdere grenzen dan Potgieters ‘Florence’ heeft de wezenlijkste hollandsche poezie nooit kunnen bereiken en ‘Florence’ is met ‘Gedroomd Paardrijden’ de uiterste uithoek der hollandsche dichtkunst die niet licht betreden wordt. Wie hem overschrijden zal is onaandachtig op eigen stappen die naar een gebied leiden, vreemd aan het wezen der ware poezie.

Daarom ook - wat wellicht de Tachtigers niet dan als weinig waarschijnlijk aannemen zullen - is bijwijlen de dichterlijke afstand tusschen Potgieter en Bilderdijk die hem voorging eene kleine en zeer afmeetbare. Niet déze Bilderdijk der oratorische Oden en kleinere gedichten, noch déze van den Ondergang der Eerste Wareld, maar wellicht meer de dichter van ‘De Dieren, - De Geestenwaereld, - Het Waarachtig Goed’ wier alexandrijnvorm deze onderwerpen tot evenzooveel abstract-geintellectualiseerde begrippen omzet waarvan de verstandelijke ondergrond overeenkomsten heeft met de Potgieteriaansche poezie. Met een merkwaardig onderscheid nochtans dat waar Bilderdijks Muze tot een herhaald moraliseeren zich genoopt voelt, Potgieter daarvan meestendeel verschoond blijft, wat zijne zuiverder artisticiteit ten goede komt.

Buitendien wie een aandachtig genieter is van Dante's Divina Comedia en dan ook trots een even zoo verfijnde zinsamenstel en toespeling als bij Potgieter niettemin Dante's visionnaire katholiciteit niet als eene schrale abstractheid maar als eene tastbare werkelijkheid medeleeft, zal ‘Potgieters Florence’ - dat meestal in Dante begeestering en opwekking vond - niet zoozeer gaan liefhebben maar meer en meer de solfergloed van Il Inferno en de roozachtige uchtend van Il Paradiso hartstochtelijk beminnen gaan, omdat de intellectueele terzienen en de zuivere verstandsbespiegelingen van Potgieter hem dit waarachtigst genot niet overal konden geven.

Karel van den Oever.

[p. 79]

De Nieuwe Gids over Albrecht Rodenbach.

- Willem Kloos heeft het nu voor goed in zijn hoofd gestoken dat de Vlamingen, alles wel ingezien, maar beter zouden doen nog eens naar school te gaan bij de Nieuwe Gids... Dit wordt duidelijk na lezing van Kloos' laatste omslachtige kroniek over Rodenbach waar hij den ‘goethiaanschen’ jongeling langs de dichterlijke wangen fleemt en hem ter sluik in de kuiten geweldelijk knijpt, terwijl hij maar door verveerlijke oogen trekt naar Rodenbach's ‘laudator’, de ‘vlaamsche nationalist’ Dr Leo Van Puyvelde.

Nu, ik ben bereid te erkennen dat het documentaire boek van dezen laatste eene gemakkelijke gelegenheid bood aan het hollandsch intellekt om veel uitgevonden kwaad over het Vlamingendom buitenshuis te brengen; de nieuwmaren zijn de straat op. Niet handzaam is toch de wijze waarop Kloos - evenals Van Puyvelde voor Holland - de vingers legt in onze vlaamsche schotel en de voedzame weerde van zijn inhoud betwist. Immers voor Kloos is het eene uitgemaakte zaak dat er bij de meesten onzer een kleine Van Duyse of een grove Vuylsteke verscholen steekt, ja dat zelfs de West-vlaamsche Gezelle-school daarvan geenszins verschoond bleef! Het eeuwig-zelfde Nieuwe Gids vooroordeel sinds het verkeerdelijke jaar '80 dat tot nu toe een willekeurig veto stelde zelfs tegenover de laatste vlaamsche dichters bij de genade Gods, zooals daar zijn Prosper Van Langendonck, Constant Eeckels, Victor de Meyere, Godfried Hermans. Delfien Van Haute, Jan van Nylen, Omer Karel de Laey, enz. Die arme Omer de Laey ook, wiens vroegtijdige dood een geweldelijk verlies blijft voor onze letterkunde, is met zijn fijn-koloristisch en episch-picturale werk zijn leven lang een onbekende geweest voor het grootmoedige Holland! Risum teneatis, amici? Wie toch op de koninklijke wegen der noord-hollandsche kritiek heeft zijne medemenschen aandachtig gemaakt op den horatiaansch-humanistischen ondergrond van Omer de Laey's geestvondsten en zijn kruimigdramatische aanleg in ‘Falco’ en ‘Hardenburg’ geprezen? Waar bleef de hollandsche uitgever?

En niettemin, schrap op de enkele werken van Vlamingen in Holland uitgegeven, zet Kloos ons eene borst en aarzelt niet te verklaren: ‘want alle zuid-nederlandsche schrijvers van waarde, die in hun eigen land geen publiek en nauwelijks uitgevers kunnen vinden, hebben wij hier in het Noorden allerhartelijkst ontvangen; wij geven hen uit en bewijzen hun de eer waar zij recht op hebben, zoodat zij hier een lezerskring krijgen, die hun werken koopt.’

Kloos bedoelt hier waarschijnlijk de hollandsche uitgeverssympathie. Maar - met niemands welmeenen - een uitgever uit Noord-Nederland handelt niet naar kritischen schoonheidszin of zou ik mij bedriegen?

Komt er een oogenblik dat De Nieuwe Gids met minder theoretisch vooroordeel dan nu de eigentlijke weerde van het vlaamsch kriterium - niet in alles dit van Dr Van Puyvelde toch - zal kunnen erkennen en eene rouw-

[p. 80]

moedige hulde brengen aan vlaamsche klein-dichters als Dautzenberg, De Cort en de la Montagne, met inachtneming dat Lodewijk De Koninck ons bijtijds wezentlijke schoonheid aanbracht, met liefde zullen wij de hollandsche kritiek loven die de bevangenheid van een systeem prijs gaf voor eene vrijmoediger erkenning dézer kunstgaven, die wij tot nu toe niet altijd bij Noord-hollandsche kunstgenooten aantroffen. Men mag in Holland gerust weten dat de bleeke, onpersoonlijke zoetwater-dichters, die, gulzig levende van den afval der Nieuwe Gids theorien, legio vormen in de hollandsche tijdschriften, ons vóór de keel blijven zitten. Hun vaderschap van futlooze dichtcyclussen benijden wij hen niet in het minst. En aldus zou het eene on-paradoxale waarheid worden dat Vlaanderen niet een achterland is der hollandsche provinties, maar een oerland van harte-lijker kunst dan ons nu op dezen tijd door het decadent-intellectueele Holland uit literair-versleten hersens vóorgeboekt wordt. Niettemin Kloos' laatste kroniek bevat vrijwel eenige zuivere waarheden, maar het is mij redelijker om Rodenbach met minder vooroordeel en wezentlijker lief te hebben en te begrijpen, daarover Hugo Verriest gemoedelijk te hooren keuvelen.

Karel van den Oever

In samenwerking met de Katholieke Vlaamsche Hoogeschooluitbreiding van Antwerpen richt Vlaamsche Arbeid eene reeks voordrachten in over de moderne literatuur der Noordsche volkeren; alle Maandagen te beginnen van Maandag 28 Februari e.k. in de Hoogere Handelsschool, Korte Nieuwstraat, 35, om 20 1/2 uur.

De Engelsche Literatuur, door Dr. Jules Grietens;

De Duitsche Literatuur, door Dr. A Smets;

De Poolsche Literatuur, door Adv. Jozef Muls;

De Russische Literatuur, door Dr. Jules Persyn, die eveneens in twee andere conferenties nog handelen zal over de Nederlandsche Literatuur sedert '80 en de Scandinaafsche Literaturen.

De Redactie van Vl. Arbeid zal zich, door eene talrijke opkomst zijner lezers, zeer verplicht gevoelen.