Vlaamsche Arbeid. Jaargang 4

[p. 389]

Eene Weerde der oudere Vlaamsche Literatuur en het Oordeel der Tachtigers

Ik hou veel van die oudere Vlamingen uit den Conscience-tijd. Niet zonder aandoening zal ik de naam van Conscience zelve in mij onmerkbaar uitspreken en nevens hem in mijne aandacht voelen opkomen de herinnering aan andere namen.

Maar ik ga mij vóór die geprezen namen nog herinneren de onderscheidene opschriften van hun boeken, want elk dezer heeft om zich de glanzing eener eigenaardige atmosfeer als de zacht schijnende nimbus van een heilige en een verschillig geluid van hun woord als de klank van een spel zwaardere en lichtere tonen.

Wat kan ik er aan doen zoo ik soms langdurig denken mag aan ‘De Loteling, Het Huis van Wezembeke, Mijnheer Luchtervelde, Fabricius en Lange Margriet, De Godsverzaker, Antwerpen in Brand of aan de ‘Eigenaerdige Verhalen’ Gozewijn, De Drie Zustersteden, De Zang van den Germaanschen Slaaf? Ik heb een vriendelijke eerbied voor mijn goedigen Conscience, die zich dag aan nacht kommervol in zijn kamer opsloot aan een weemoedig volksroman,-voor Jan de Laet,-die klassiek doortrokken en fijngeaarde dichter, die zware, parlementaire debateerder, die besliste prozateur,-voor Eugeen Zetternam, die van de vroegte tot den laten avond huisgevels beschilderde en in den nacht zijne vinnige, sociale romans schreef,-voor F. Van Kerckhoven, die met zijne Italjaansche Verhalen eene bevreemdende, zuiderlijke stemming in mij deed broeien,-voor Lodewijk Gerrits, die pootvaste demagoog, die zich in de Kamers dood sprak ten voordeele eener rustige, vlaamsche burgerij,-voor Th. Van Rijswijck, die den ‘goddelijken’ Helmers met hem in zijnen soldatenransel door het verfranschte land omdroeg,-voor Karel Ledeganck, voor Prudens van Duyse, voor August Snieders, voor het heele - ja wel, voor het heele - drukke en vlaamsch bewegend geslacht van den Consciencetijd.

[p. 390]

Niemand nu toch zal het in den zin krijgen deze rechtmatige eerbied - eene bewondering tevens - overeen te stellen met de soort romantische overgevoeligheid die elk aankomend poeetje van-de-eerste-broek ondervinden gaat voor een geestelijk-hooger mensch; op zulk een onbewust gevoelen houdt de juiste eerbied geene steun en een steviger reden dan deze is noodig.

Ik vind die langsommeer in de beteekenissen welke ieder dezer oudere vlamingen aanneemt door zijne gepaste verhouding tot de vlaamsche beweging; zelfs genoegzame redens tot eerbied wanneer ik de geestelijke weerde hunner letterkundige producten te benaderen tracht en daarom gedwongen wordt de lastige lettervlooitjes van Van Deyssel en Kloos door eene ‘oplossing’ van gezonden zin en onbevangenheid uit de bevooroordeelde inzichten te verwijderen.

Van Deyssel en Kloos hebben nooit zooverre de aderslag der Vlaamsche Beweging nagevoeld en de hertklop der oudere vlaamsche letterkunde nageluisterd om beider zuivere eenheid te mogen erkennen en in hunne opstellen altijd-aan hunne meening te doen rijpen tot minder faalbare begrippen.

De vlaamsche letterkunde van dien tijd moet uit noodzakelijkheid der waarheid geschat naar den geestelijken ondergrond van heur wezen; de voelwortelen van den ouderen vlaamschen letterboom zitten vergroeid in de aarde der Vlaamsche Beweging; het opper-vlakkig voorkomen van dien boom geeft een matte schijn over de weelderige kruin, in welk uitzicht het hervormde Holland van '80 zich genoegzaam bedroog.

Of is het niet buiten alle twijfel dat de folkloristische sfeer die als een gulden gloed van onvermoed maanlicht in de ‘Eigenaerdige Verhalen’ van Theodoor Van Ryswyck talmt, voor mijn gewoon lezer een duidelijker beteekenis en bepaalder stand zal aannemen, waar hij onder de lezing zich kan herinneren de plezierige nachtpraatjes van Theodoor Van Ryswyck en zijne letterkundige vrienden in de taveerne ‘Het zwarte Paerd’? En zal ‘Het Wonderjaer’ van Hendrik Conscience niet aan eene onverwachte belangrijkheid winnen, wanneer de lezer bekend is met den aard der wisselvallige feiten, die het verhaal tot verscheidene uitgaven brachten? Ik geef het den eersten den besten hollandschen letterkundige geerne toe dat de omstandigheden van zulken bijgaanden aard per se niets bijbrengen tot het verhoogen der absolute vormweerde van een boek, maar eveneens zal het toegegeven worden dat voor wie fijnzinnige kritiek pleegt de soort dezer feiten hem zooverre gevoegzaam zal inlichten dat een meer bepaald begrip zijner letterkundige geestelijke weerde in hem

[p. 391]

kan gevormd worden. Wie slechts het snaaksche en spotzuchtige karakter van den ‘Door’ kent, zal het meest de beteekenis zijner ‘Eigenaerdige Verhalen’ omvatten en het verste volkomen de weerde mogen vaststellen.

Dit is toch duidelijk. Wat zouden immers onze noordelijke ‘stambroeders’ de kleine Belgen laag aan den wal gaan bevinden moest de waalsche ‘Journal de Coo’ het Oranjeplezier der Haagsche Burgerij over de ‘blijde gebeurtenis’ onder het pieterige kaarslicht van zijne dorpspolitiek willen toelichten? De onnatuurlijke schijn die uit hoofde van een bevooroordeeld waalsch gevoelen dit buitengewone hollandsche feit zal overkomen, is leugenachtig en onwerkelijk, het gezichtspunt verkeerd en valsch, de opvatting bedorven door kritiesche onvolledigheid.

Trouwens de critische onvolledigheid der Tachtigers is enorm. Nog wil ik toegeven dat elk onzer oudere Vlamingen geenszins zonder voorwaarde mag aangeprezen als klassieke voorbeelden bij uitmuntendheid en dat ieder schooljongen van een der Antwerpsche colleges hun gebloemleesd dicht- en prozawerk als de nec plus ultra quintessentie van alle mogelijke literatuur moet voorgehouden; dat de afgesleten vormen en de rethorische gom-elastieke opstel van hun gezamentlijkwerk een hedendaagsch zuiverder taalgevoel moet vergroven, eene fijne verbeelding zal verflauwen, een voornaam-poetisch gemoed waterachtig kan vervagen. Dit is niet meer dan eene wel waarschijnlijke veronderstelling die toch gelukkiglijk maar vat en beteekenis heeft voor den uiterlijken woordvorm der oudere Vlamingen, waar de gevoel-begrensde Hollanders van '80 de inwendige, dikwijls groote geestelijkheid van hun werk in verre na niet snapten.

Zoo gebeurde het mij zelve laatst in een oude antwerpsche stadswijk. Een doorgeregend en vergrauwd plaastergeveltje voor mij; na binnentreden was het rustige binnenzicht integendeel ouderwetschaandoenlijk gelijk Mieris, van 't Hoog en Maes zulk iets voor Holland deden. Een gulden-groene brand van vergaan zonnelicht zette de verweerde renaissance-ruitjes vol zacht vuur dat over de uitgesleten plaveien van den vloer heenviel en tot weeke, gouden plassen opensmolt. Het elkene gebalkte der zoldering verbruinde ademloos voor mij weg; het grillig-gebarsten portret van een vergeten geuzenjonker, op den corduaansch-lederen muur voor mij, had gestadig waterachtige glimmingen van den teederen weerschijn der zon op de somberblauwe vloertegels...

Die geestelijke stemming was van eene kiesche aangenaamheid, die ik buitenshuis niet zou vermoed hebben. Begrijpt ge nu ook hoe

[p. 392]

de Hollander van '80 buitenshuis én van onze oudere literatuur én van onze Beweging in het dorperige Bussum stond? Hij mistrouwde de moeilijker poging zich eens achteraf in de geestelijke atmospheer van ons oud Heerenhuis te wagen en had telkens dien superieuren glimlach over den vormschoonen mond wanneer toevallig en zelden een dier verouderde vlaamsche boeken - God weet van waar - op zijn werktafeltje kwam neergeflapt.

Die toevalligheid is historisch, die zeldzaamheid eveneens. De jongeren van '80 hebben altijd voor een minder goed tijdvak der literatuur van oudere vlamingen gemeesmuild; en zulks op een tijd waar de vlaamsche letterkunde den hoek omging der oude straat naar een moderner avenue. Dus een keerpunt van sturm u. drang, toen iedereen aarzelend stond voor alle kruiswegen en de bouwvallige wegwijzers onvermoede richtingen aanwezen. Zoo glimlachte men onaandachtig en niet altijd zonder reden over ‘Verhuizen’ van Hilda Ram, ‘Keizer Karel en het Rijk der Nederlanden’ door Julius De Geyter, ‘Fladderende Vlinders’ van Pol de Mont, de studentenliederen van Vuylsteke en toch vond men zelfs de gelegenheid niet de toegezonden verzen van Guido Gezelle - waarvan enkele Tachtigers reeds een geluid in de ooren hadden - op gepasten cijd in de hollandsche periodieken te plaatsen. Voor de rest wist niemand hunner iets meer over de onmiddelijk oudere en degelijker vlaamsche literatuur.

Daarover denk ik dat er iets duidelijker bij te voegen is. Want het onaandachtig glimlachen over een Vlaming van den ouden eed heeft voor mij eene toegankelijke reden, een subjectief begrip, een zenuwachtig gedacht tot grondslag, die deze oorzaak mij laat voorkomen minder als een non-sens dan als eene koel-overwogen redelijkheid, wier gepaste aanwending tegenover onzer oudere literatuur daarom toch niets anders dan dezelfde betrekkelijkheden blijft behouden.

Voor de Tachtigers waren de geestelijke hindernissen menigvuldig en verscheiden; de bijzonderste teruggehoudenheid meen ik gewaar te worden in hun nauwgezet cerebraal-ontwikkeld taalgevoel, wat hen veilig deed blijven verpoozen midden hun onder-onsje en hen telkens weerhield door het steenachtig puin der oudere vlaamsche letterkunde een uitstapje te ondernemen. Hun subjectief woordsensitivisme was reden van ijzer de hoornachtige schelp niet te kraken en de aangename pit ongeproefd te laten; het ontwikkelde taalgevoel van Kloos en Van Deyssel stond telkens in den weg om tot de geestelijke atmosfeer sommiger oudere Vlamingen door te dringen en de inwendigheid van hun arbeid te genieten.

[p. 393]

Hierin ligt de grootendeels eenige oorzaak van ontkenning, geringschatting en meestal verzwijging van zooveel der atmosferische verhalen van Hendrik Conscience, Domien Sleeckx en Eugeen Zetternam; de idylisch-sentimenteele stemming van een verhaal als ‘De Loteling’, de historieel-16 eeuwsche uitbeelding van eene geschiedkundige schets als ‘De Zwarte Gallei’, de chimerisch-fantastieke uitwerking eener verbeeldingsvolle vertelling als ‘Rowna’, was voor den Tachtiger ontoegankelijk door een hinderlijk zenuwachtig taalgevoel, tot in zijne fijnste uiteinden ontwikkeld en gevolgentlijk als eene der hoofdredens gangbaar gesteld om goede literatuur van de kwade te scheiden.

Zooveel der goedleefsche poezij van Theodoor van Rijswijck en der breed-drachtige, Hugoliaansche lyriek van Prudens van Duyse is door deze esthetische vooropgezetheid veronachtzaamd; de vlaamsche traditie zelve wordt stilaan vergeten door de Nieuwe Gidsformuul en het drafje achterop van Van Nu en Straks.

Terwijl mij nu het keurig hollandsch taalgevoel van '80 eene emotieve oorzaak schijnt die uit zich zelve de veroordeeling en afstraffing vordert der oudere vlaamsche letterproductie, wier geestelijke literaire weerde ik nochtans erken, past het aan dit vermoeden op vóldoende wijze niet slechts een voorkomen van waarschijnlijkheid te geven, maar zelfs deze door een niet al te willekeurig voorbeeld voor zich zelve te doen spreken.

Een der minst taalgevoelige der oudere vlaamsche schrijvers en een antwerpsch tijdgenoot van Hendrik Conscience - ik noem de vergeten naam van P.F. Van Kerckhoven - heeft somtijds midden de ononderbroken verwaarloozing van den woordmooien vorm eene zulkdanige geestelijke stemming in menigeen zijner Italjaansche Verhalen, dat het klaar blijkt hoe deze locale atmosfeer, buiten allen subtiele woordkunst, te weeg gebracht werd.

Want ik ken geen vlaamsch schrijver wiens taal zoo verarmoed, zoo grijs en mat, wiens woordkeur zoo vaal en goor gevormd is. Maar wat hem in onderscheidend taalgevoel mocht ontbreken heeft hij op wisselvallige beurten nochtans door een zeker geestelijk verbeeldingsleven weten aan te vullen, waardoor hij ging gelukken eene inwendige, suggestieve atmosfeer aan sommige verhalen te geven.

Deze suggestie nu was bij hem een onwillekeurig middel tot verdienstelijke literatuur. Immers was het bij het meerendeel onzer oudere vlaamsche letterkundigen er minder om te doen stemmingsvolle woordkunst te scheppen - wat slechts door een zeldzaam ontwikkeld taalgevoel kan verkregen worden, - dan wel een suggestief

[p. 394]

verhaal te schrijven dat in zich zelven meestal genoegzame reden vond eener troeblante atmosfeer, door hen toch minder bereikt, - wij behoeven zulks te erkennen, - dan door iemand der Tachtigers of der hedendaagsche vlaamsche letterkundigen; want deze laatsten beschikken niet alleen over eene betamelijke emotiviteit van het verhaal maar op eene zeer omvattende wijze over de nauwgezette uitdrukking van het woord.

Hoe het nu toch nog op te merken is dat eene al te groote neiging naar sterke woordkunst alleen voor onze moderne Hollanders een schadelijk intellectueel beletsel wordt om zich nog veel te bekommeren over de geestelijke dracht van een verhaal of dichtwerk.

Wie daarvan overtuiging en ervaring wil opdoen behoeft maar een der Italjaansche Verhalen van P.F. Van Kerckhoven door te lezen, waarin veel verhaal en weinig taalemotiviteit voorkomt, en zich dan eens te wagen aan het laatste onverteerbaar-cerebrale proza of dichtwerk van Albert Verwev, waarin veel taalgevoel en weinig verhaalsemotiviteit, - dan hangt het slechts van zijnen goeden wil af om met deze beschouwing te kunnen instemmen. Enkele Hollanders nog, - men leze Jaak Van Loov - hebben beiden in aangename overeenstemming. Die blijven ontzagbare Meesters in de Nederlandsche Letterkunde.

Men kome nu niet met de tegenspraak af dat uit hoofde dier gegevens iedere feuilleton-intrigue op eene soort literaire weerde mag aanspraak maken. Wel neen, bij deze oudere Vlamingen is er nog altijd zooveel gepastheid van bewerking, gelijkmatige en volgehouden behandeling der verbeelding, genoegzame proportioneele plasticiteit en psychologie, zelfs voldoende woordaanwending, dat er voor de besten hunner geen vrees bestaat deze allerlaatste straatliteratuur van aangezicht tot aangezicht te moeten zien.

Bovendien, uit hoofde dezer opzettelijke inzichten der Tachtigers op onze oudere literatuur wordt het langsommeer uitlegbaar hoe de hollandsche kritiek bij monde harer keurigste letterkundigen er nog toe komt de menschelijke verzen van Prosper Van Langendonck te redeneerachtig en zwaar-op-de-hand te vinden om naast hunne hedendaagsche hollandsche dichtkunst als degelijke nederlandsche poezij te kunnen genoten; deze uitspraak over het gave dichtwerk een onzer soliedste Vlamingen van deze periode mocht ons geen twijfel laten over de manier waarop de zooveel oudere Albrecht Rodenbach laatst nog in de hollandsche tijdschriften onthaald werd; de onmiddelijke nabijheid van Gezelle's zwarte soutaan mocht hem van de hollandsche bedilzucht niet redden, noch de voorname causeriën van Hugo

[p. 395]

Verriest de poetische lauweren rond dit jong- geestdriftig hoofd onverwelkt doen blijven groenen; voor den vroeg gestorven lieveling van het west-vlaamsch particularisme werden de hollandsche duimen zonder genade dóórgebogen.

Dit is een der allerlaatste gevolgen der Nieuwe Gidstheoriën destijds onwillekeurig in de hand gewerkt door Van Nu en Straks, de stormachtige vergoder van den ‘goethiaanschen’ jongeling.

En om de betrekkelijke gangbaarheid der Nieuwe Gids inzichten tot nog toe door de allerjongste vermoedens aan te duiden, lijdt het geen twijfel of het prozawerk van onzen verdienstelijken mederedacteur Jozef de Cock, - om toevalliglijk eene jonge kennis te noemen, - zal voor die hollandsche fijnproevers niet slechts met twee overgevoelige vingertippen opengeblaerd, maar met bevooroordeelde gedachtenstand nagelezen; want hier weer zal de schampere humourstemming van dezen priester-vlaming hen als geestelijke atmosfeer wellicht ontsnappen door de ruwere en meerdere onzuiverheid van woordknapheid, waarvan Jozef de Cock in zijne boeken soms gemakkelijk blijken geeft en gevolgentlijk - tot Hollands ongeluk - een spijtig beletsel voor de voorname vormveerdigheid van een hollandsch slijper der moderne taaljuweelen. Hoewel deze naar den geest met Lodewijk Vleeschhouwer atavistische overeenkomsten biedt, langs den vorm schijnt hij dus nog het meest traditioneel verwant met de oudere Vlamingen. Nu nog zal de verdienstelijkheid van een vlaamscher vorm een gebrek gaan worden onder de navorschende brilglazen der Tachtigers en zonder groote reden zal men nadenken op Cervantes gulden evenredigheid van woordkunst en fijn-geestige humour.

Nog eens zal men mij de ‘rethorische’ taalbehandeling der oudere Vlamingen voor de oogen stellen om eene soliede weerde onzer vlaamsche literatuur beproeven te weerleggen. En in de geestdrift van een 29 jarig kunstbetoog allicht vergeten hoe nu ieder hollandsch periodiekje als van zelf en heel natuurlijk overstort ligt met het vuil der Nieuwe Gidsrethoriek; de zegepoorten van '80 vallen stilaan tot gruis en de gore afval stapelt onophoudelijk voor de verlaten doorgangen.

Want, laat mij dit nog eens apaart zeggen over de Tachtigers. Het meerendeel hunner waren louter sonnettisten en door een dusdanig formalistisch standpunt eigenaardig bevooroordeeld waar zij noodzakelijk den vorm bespraken. Hun schoonheidsgebied kreeg hierdoor eene lilliputiaansche beperktheid en eene mozaïeke, chimische fijnheid.

Overal de miniatuurachtige praal van zeer voornaam kleingoed

[p. 396]

onder de voorafgaandelijke leiding der engelsche esthetiek van Shelley en Keats. Hunne poetische gewaarwording was tegelijk van eene bepaalde afgeslotenheid en van eene vooringenomen uitdrukking; om die overeenkomstige afgescheidenheid - door den vorm en het gevoel - van eene algemeener uitdrukkingswijze verbeurden zij de gangbaarheid hunner letterkunde buiten hen om en is het verklaarbaar hoe nog op dezen tijd een gevoels-flauwere Beets en een burgerachtige dichter als Tollens minder klassiek-dood zijn dan de laatste intellectualisaties der hollandsche kunst bij Boutens en Verwey. Zulke worden de poeder-drooge mumies der Nieuwe Gidsbeweging en de abstracte, inorganische vormen van eene kunst die op een kortstondig tijdstip eene beperkte leefbaarheid genoot.

Nu, voor wat onze oudere Vlamingen betreft, ik ben in merg en been overtuigd, gelijk Mozes van het beloofde land, dat sommige dier dorstekkige Vlamingen rondom hun meestal ongevormde arbeid een geestelijke levensnimbus uitgloren, wiens getemperde klaarte met het oorspronkelijk brandpunt der Vlaamsche Beweging tot de eenheid teruggebracht, - zooals de glanzing der maan met het zelfstandig licht der zon, - genoegzaam zuivere doorzichtigheid en inwendige fijnheid heeft behouden, waaruit men besluiten mag dat hunne letterproductie eene hoogere literaire weerde bevat dan deze door de hollanders van '80 is aangegeven. Hun schoonheidspraatje over den boerachtigen vorm der oude Vlamingen geven wij hen bereidwillig cadeau; het valt maar op te passen dat ze hunne bloedelooze vingers niet gaan bewegen aan sommige diepere inwendigheid van oud-vlaamsch werk, waarvan ze geen zemeltje afweten en dat onder of boven hunnen geestelijken horizont geborgen steekt.

Karel van den Oever