Vlaamsche Arbeid. Jaargang 4

[p. 170]

Over de Literatuur van den Dag
Johan de Meester

‘Geertje’ en ‘Aristocraten’

M^r Johan de Meester is, van onze moderne nederlandsche romanciers, een dergenen die 't rechtstreekst en 't volledigst hebben gestaan onder den invloed der fransche Naturalisten. Met zijne studie Nevrose in de Letteren heeft hij opnieuw, pas over een paar maanden, zijne bewondering voor de Goncourt, Flaubert, Maupassant, Zola kunnen uiten.

Vooral heeft me getroffen het verband tusschen zijn werk en dat van Gustave Flaubert: ik geloof niet dat het heel moeilijk zijn zou een zeer rechtlijnig paralleel te trekken tusschen boeken lijk Madame Bovary en Geertje of lijk Bouvard et Pécuchet en Aristocraten. Alleenlijk, hoe onbarmhartig hij dan ook de typen zijner levensbedrijven viviseceert, loopt onder door zijn werk, geweldiger dan door dat van Flaubert, de strooming eener innig-warme en bescheiden-levendige menschelijke sympathie. Een goedhartige humor en een speelsche luim wisselen af met het wreed-typeerende zijner satyre. De Meester moet zijn een heel warm-voelend, spontaan mensch. Zijn teedere natuur heeft hem belet - wanneer hij typen te scheppen had zooals Hein, de verleider van Geertje, of lijk den bult Maandag of zooals de baron en Rens uit Aristocraten - ze te maken tot vercaricaturiseering van het leven.

‘Toute oeuvre est condamnable où l'auteur se laisse deviner’. Nu kan ik deze theorie van den objectieven roman aannemen, in zoo ver ze de vizie van den schrijver bepaalt, de uiterlijkheid van zijn werk, maar niet wanneer ze in zijn boek zou trachtente dooven elke opwelling, iedere opborreling van persoonlijke aandoening. Hiervan uitgaande, verkies ik het werk van Guy de Maupassant boven dat van Gustave Flaubert en meen ik dat de Goucourts met een werk lijk Germinie Lacerteux heelemaal den type van den objectiefnaturalistischen roman gegeven hebben, met de onbeïnvloede rechtzinnigheid zijner waarneming en de onpartijdigheid zijner beschrijving en tevens toch met 'n echt-waarneembaren ondergrond van humaan gevoelen en van ziels-innigheid.

De mannelijke bescheidenheid van M^r Johan de Meester moet zeer geprezen; nergens dringt hij zijn persoon naar voren, poogt integendeel zich

[p. 171]

door heel zijn werk weg te houden en het vlak bij de natuur te doen staan, alleen de werkelijkheid te laten spreken.

Hierin gelukt hij wel ten groote deele, echter niet algeheellijk, en dat noem ik een geluk: de inmenging van zijne gul-sentimenteele levensontvankelijkheid in het positieve drama van zijn verhaal, werpt over het doodsche, zielloos levensschema van het louter-naturalistisch product, een lichting van stille emotie, die subtiel-zeker op den lezer inwerkt.

Met al deze opmerkingen doel ik bovenal op De Meester 's machtig Geertje, alsook op zijnen laatsten roman Aristocraten. Ik moet zeggen dat ik niet heel veel houd van het eerste werk van de Meester. Een Huwelijk en Louise van Breedevoort, - hoe minutieus en bewonderingsweerdig raak-typeerend van psychologie ze ook mogen wezen, en hoe hoog ik dan op slotsom de fijne, pittige vertel-knapheid van De Meester erin moge apprecieeren, en schoon ik eindelijk moet bekennen dat De Meester er ten minste dit resultaat mede bereikte: leesbaar werk met hoogere kwaliteiten bij de nederlandsche burgerij in te voeren - noch de schetsenbundels Deemoed, Allerlei Menschen en Over het leed van den hartstocht bezitten volstrekt niet de levensvolheid van Geertje of van Aristocraten. Greep toen de fransche invloed nog sterker op De Meester in? Me dunkt, in elk geval, dat juist aan die boeken ontbrak, naast de objectieve levensvizie, dat superieur menschelijke en levendig dramatische gemoedselement dat we zoo fel-ontwikkeld in Geertje terugvinden. We missen het in nog wel meer werken, maar in deze boeken sprong zijne afwezigheid zooveel te duidelijker in 't oog als dat De Meester een heel arm taalen woordkunstenaar is - over een stijl beschikkend wel heel sober en incisief, rap-raak en pakkend, maar iets of wat kil, ontdaan van de overmeessterende bewogenheid eener breed-rythmische zinnen-constructie - en dus niet kon het ontbrekende innerlijk rythme vervangen door een hoog-pralend uiterlijk rythme.

Dat Geertje! 'K herinner me hare opschuddingwekkende verschijning, het plotselinge en eenparige enthousiasme van de kritiek: Van Nouhuys, die schreef: ‘de tragedie is ontzettend groot in dit boek van waarachtig leven’ - Robbers, die zwoer: ‘dit boek is volkomen gelukt, het is een meesterwerk, het is áf’ - De Bom, die roemde: ‘dat levensvolle verhaal, zoo heelemaal zonder leemten en holten’ - Dekking, die jubelde: ‘Geertje is het meest echt-menschelijke, het rijkst doorleefde en het diepst doorvoelde boek dat onze literatuur geleverd heeft.’

En werkelijk: we mogen Geertje rekenen bij de beste in 't Nederlandsch geschreven romans.

Niet dat dit werk den lezer van af de tien eerste bladzijden, als met twee stalen vuisten, bij de keel vastgrijpt om hem te houden, 500 bladzijden lang, gebukt onder de suggestie eener hoog-gespannen aandoening en hem maar even

[p. 172]

los te laten om hem te overspoelen met den stroom eener geweldige, doorvierende schoonheidsontroering: de persuasieve kracht van dit boek is van stilleren, bescheideneren, zachteren aard. Want De Meester mist alle epische macht vergelijk maar eens zijne rotterdamsche kermis met de foorbeschrijving uit Querido's Menschenwee of met Streuvels' Joel -, zoodat hij heel zijn resultaat moet bereiken door de simpele inwerking van zijn groot psychologisch talent.

Aan het doodgewone avontuur van Geertje, 't boerenmeisje dat naar Rotterdam komt dienen en er wordt verleid en daarna, met een kind, in den steek gelaten door haren patroon, heeft De Meester weten te geven eene tragische diepte van individueel levensleed en daarbij een algemeen symbolische dracht - de volharding van het liefdes-verlangen - die den roman heeft geheven boven het plan der gewone realistische uitbeelding. In Geertje ligt te veel een drang naar 't ideale, naar 't zielesschoone dan dat we het op één leest zouden mogen meten met zoo vele andere laag-materieele productjes. Schoon het boek een sterk-exclusief-naturalistischen roman lijkt, is het dat, in den grond, niet, wijl het niet de waargenomen werkelijkheid als rechtstreeks doel heeft, doch deze slechts gebruikt voor stoffage of liever voor realizeering van dit fantaisistisch beeld: de immer-trouwblijvende Liefde van de Vrouw, die zelfs heerlijk-prachtig, in onze rotte en vieze samenleving, kan blijven voortbloeien. In haar geheel genomen is Geertje wel 'n gewone vrouw - zooals De Meester's dienstmeisje, die hem tot model heeft gediend, eene gewone vrouw is - maar in wie aan die ééné eigenschap: de Liefde, ideëele afmetingen zijn gegeven. Wijl dus Geertje niet enkellijk is: verbeelding van 'n realiteit, doch ook: verrealizeering van 'n fantazie (wier inhoud de ideale liefde is) - beide motieven: realiteit en fantazie samen gerijpt zijnde tot een sterk-homogeen en strak geheel - moet men het nemen als staande - zooals ik reeds beweerde - op een hooger plan, vermits leven scheppen meer bezonder is dan leven copieeren. Onder dat opzicht is Geertje een vroege bloei van de nieuwe neo-romantische romanliteratuur die reeds, met 't werk van Streuvels o.a., zoo'n schoone botten heeft gedragen hier te lande en die wel schijnt de kunst der toekomst te zullen worden, eene kunst beter dan de hypernaturalistische, zoolang ze maar de bedroomde feiten tot wezenlijk leven zal kunnen omzetten.

Aldus, volgens mij, de beteekenis van Geertje en van De Meester's naturalisme.

Aristocraten, ofschoon in 't licht stellend een heel andere facet van De Meester's kunnen, gaat uit van eene gelijke romanopvatting. Aristocraten wil wel eerst zijn een amusant boek, maar 't is toch ook wel een boek van menschelijkheid, waarin ge proeft het wrange van het leven, vermengd met het comische ervan. Met De Meester's fijne scherts en zijn puntige ironie, uit zich hier een innig, verdroefd weemoedsgevoel.

[p. 173]

De Baron en dansmeester Rens - de twee bevriende aristocraten van 't kleingeestig provinciestadje (dat hier De Meester teekent, in zijn laag-bij-degrondsche doening, met de acute vizie en de snerpende satyre waarmee hij in Geertje, Oom en Tante's huisgezin reeds schetste) levend in een sfeer boven die van 't gewone plebs, dat zelfs hunnen dilettantischen geestesadel en hunne voorname vereenzaming niet begrijpen kan en hunne uitgelezen weerde miskent - zijn feitelijk twee maniakken, twee gekken, juist zooals Bouvard en Pécuchet. Nochtans heeft De Meester's boek niets weg van het bijtende wreedhoonspottende van Flaubert's satiristisch stuk. Zijne ironie spelemeit - op goedig-philosophische wijze - met de klein-verwaande zieltjes zijner provinciale aristocraatjes, blootleggend, zooals een katje kan de draadjes van een tapijt uiteenrafelen, de diepe kern van het ellendige, banale leven in dat midden, prachtig weergegeven in zijne dagelijksche werkelijkheid, met levendigheid van afwisselende tafereelen. In dit boek is de tragiek heel klein, de humor sterk: geen vergelijking met Geertje is mogelijk; het gaat uit van een heel ander levensplan.

Maar we vinden erin weer de eenvoudig-gulle, gemoedelijke verteller - een der beste hollandsche ‘conteurs’ -, de simpel-bewuste levensschepper van Geertje, met al zijne kwaliteiten en zijne tekortkomingen: met zijne knapheid van roman-constructie, met zijne vastheid van documentatie, met zijne spanningbrengende psychologie (steeds hoofdzaak voor hem) - toch geene uitpluizerij: De Meester voert zijne figuren levend en sprekend op -, met zijn stevig en strak, iets of wat stijf en grijs, zwaar en kortademig, ingewikkeld proza - men moet allerminst in D.M. een groot stylist zoeken! - met heel zijn wezen van werkelijkheidsbetrachter vol liefde en van ironist zonder verbittering.

André de Ridder