Vlaamsche Arbeid. Jaargang 4

[p. 132]

Vreemde Arbeid

Vreemde Letterkunde

Engelsche Literatuur: George Bernard Shaw. - 't Werk van Bernard Shaw was tot vòòr eenigen tijd - tot wanneer de Wereldbibliotheek de vertaling gaf van twee zijner allerbeste stukken Je kunt 't nooit weten en Mevrouw Warren's Bedrijf - nagenoeg ganschelijk onbekend gebleven in Nederland, zooals het ook tot op 't moment der opvoering van Candida, te Parijs, over eenige maanden, door Frankrijk volkomen geignoreerd werd. Die schaarsche populariteit spruit misschien wel voort uit het zuiver anglosaksisch karakter van Shaw's werk: we kunnen, wij vastelanders, niet genoegzaam innig de zoo nuchtere en sluwe mentaliteit van het britsche volk begrijpen; de Engelschman vindt altijd princiepen om zijn belang te wettigen en om aan zijn brutaal egoïsme den schijn eener wereld-weldaad te leenen. De opper-practische geest van dat volk ook blijft ons nog altijd min of meer vreemd. Daarbij, ken ik, in de hedendaagsche literatuur, weinige personnaliteiten zonderlinger en verrassender dan Shaw.

Wil ik nu in twee woorden het karakteristieke van Shaw's wezen samenvatten, dan noem ik hem: een plezante moralist.

Moralist en maatschappelijk kritikus, is hij lijk Ibsen: hij bezit den eigensten rechtzinnigen durf, den eigensten vurigen revolutionnairen zin, den eigensten satirischen kijk op onze hedendaagsche maatschappelijke instellingen - zijne ironie mag feitelijk als meer satirisch dan humoristisch bepaald worden - de eigenste dikwijls paradoxale uiting over den menschelijken geest en het menschelijke hert, de eigenste bitterheid en ontgoocheling. Zijne personnagen doorvoelen de gewetensangsten en de geestesonzekerheden van het Ibseniaansch tooneel. Lijk Ibsen nog, aanziet hij de wereld lijk een oneindig schouwtooneel, waarop elk onzer, zijn hunkerend gelaat verborgen onder een minzaam masker, zijne duwende knieën verscholen achter eene togavan waardigheid en respectabiliteit, zijn rolletje van alles-overheerschend egoïsme speelt. Hij hoonlacht over ‘de comedie der liefde’ (de liefde is eene verfijndere, subtielere vorm van eigenbelang) en over de comedie der moraal en der religie - de clergyman mag alzoo zich als een uitverkoren offer van Shaw's scherpzichtigen

[p. 133]

spot aanschouwen -, van de deugd en van het vaderlands-gevoel. Lijk Ibsen nog, bevestigt hij dat al de kwalen van 't moderne gezelschap te wijten zijn aan de leugen en dat al ons geluk dus eens zal moeten komen uit de waarheid. De menschheid moet leeren de dingen zien zooals ze zijn. ‘Ik haat zwakheid en ik haat 't gevoel’, zegt Gloria uit zijn blijspel Je kunt 't nooit weten en ook Vivie, Mevrouw Warren's onconventionneele dochter, deelt die levensovertuiging wanneer ze eerlijk meent: ‘Er zijn twee onderwerpen, die ik, met uw goedvinden, niet aangeroerd wil hebben. Het eene is: jonge liefde, in welken vorm ook, en het andere: de romantiek en de schoonheid van het leven. Ik gun u graag alle illusies die u ten opzichte van deze onderwerpen mag hebben - ik heb er geen’. En Shaw heeft er ook geen.

Die illusieloosheid zal overigens Vivie bewijzen - en hare houding berust op niets dan op een grootsch zich-eerlijk-voelen tegenover het realisme van 't bestaan - wanneer ze, na de biecht van hare moeder, erin gelukt aan Mevrouw Warren ‘haar bedrijf’ - Mevrouw Warren is hoerenwaardin - te vergeven, omdat ze wel inziet hoe valsch de verhouding der sexen staat in onze maatschappij en hoe ongelijk de toestanden zijn. Als logisch gevolg van dien onbeblinddoekten levenskijk echter, zal Vivie zich eerlijker gedragen en zuiverder wegen intreden, volgens haar evangelie - een evangelie dat buiten alle conventie staat - en volgens hare levensconceptie. ‘Ik ben me volkomen bewust, dat wanneer ik in dezelfde omstandigheden was geweest als moeder en tante Lize, ik precies eender als zij gehandeld zou hebben. Ik geloof niet, dat ik meer bevooroordeeld of bekrompen ben dan U; - ik geloof dat ik 't minder ben. Ik ben zeker minder sentimenteel. Ik weet heel goed, dat de wereldsche moraliteit maar 'n voor-de-gek-houderij is, en dat, als ik uw geld aannam en m'n verdere leven doorbracht met het op rijkelui's manier te verteren, ik even nutteloos en slecht zou kunnen zijn, als de zotste vrouw maar zou kunnen verlangen. Maar ik wil niet nutteloos wezen. Ik zou geen plezier hebben, als ik 't park ronddraafde om reclame te maken voor mijn naaister en mijn koetsfabrikant, of als ik me verveelde in het opera om 'n hoop diamanten uit te stallen.’ Hard werken en alleen leven van de opbrengst van uwen persoonlijken arbeid: dat is ook het levensbeginsel van Shaw. We vinden het telkens weer, door hem gelegd in den predikenden mond van een zijner sujecten. Pastor Morell uit Candida herhaalt het nogmaals: ‘Voor elk uur geluk dat hij in pand krijgt, voelt de eerlijke man dat hij den hemel moet betalen met een eenderen tijd van harden en stoeren arbeid, ten voordeele van het geluk der anderen. We hebben niet méér het recht om geluk te verteeren zonder er voort te brengen dan om rijkdommen te verbruiken zonder er, op onze beurt, te produceeren’. Dezelfde thesis kan men nog in 't lang en in't breed weervinden in Weduwenaars-huizen.

Noodzakelijk moest Shaw, naar aanleiding van dusdanige meeningen, tot

[p. 134]

het Socialisme overloopen, en dat deed hij, gelijkertijd met Wells. Hij is dus verwoed socialist - ik vind in hem meer dan een der trekken weer, die hij aan zijnen Unsociable Socialist leende -, antimilitarist - hij schreef een resoluut antimilitaristisch werk: De Wapens en de Mensch - en anti-imperialist. Daarbij - en hierdoor hoop ik deze vluchtige schets van zijne zedelijke houding te volledigen - Nietzscheaan, zooals hij dat bewees in zijnen Mensch en Ubermensch en in zijnen roman De Belijdenis van Cashel Byron. In dien roman, heeft hij op voeten gezet een type - de philosophische kunstenmaker - die heel synthetisch zijn sociaal geloof weergeeft. Even sterk van lijf als van geest, bekwaam tot waarheid en levenseerlijkheid zooals rijk aan gezondheid en levenskracht, huwt hij eene sterke kloeke vrouw - eene gentleman's dochter, die hare caste-vooroordeelen heeft weten te bemeesteren - en die hem veel schoone kinderen geeft en hem een machtig en gaaf nageslacht verzekert.

Wat nu de literaire beteekenis van zijn werk aangaat - ik doel hier, meer in 't bezonder, op zijn dramatisch werk - moet erkend dat zijne stukken ofschoon theoretisch en intellectueel sterk, verbazend scherp van psychologie en van redeneering, raak satirisch van observatie, arm zijn aan passie, aan breed-menschelijke gevoels-epiek. Zijn tooneel mist alle verwikkeling, alle actie, alle beweging, soms zelfs leven, vermits het summum van het leven de passie is. Wanneer ik een zijner stukken volg, dan denk ik soms op eene reuzachtige schaakpartij: de poppen gaan en keeren, schrijden vooruit, met onverstoorbare zekerheid, - elke zet is tot in zijne luttelste consequenties berekend - en met verrassende vlugheid. Natuurlijk, ben ik gedwongen te bewonderen de intellectueele knapheid van hem die aldus heel dat spel zoo veelzijdig doet voortbewegen, zoo zeker van zijn stuk. Wanneer echter word ik aangegrepen door de hoogere tragiek van het leven, door het stilschrijnend wee der zielen en den bangen twijfel der geesten, door de dramatische diepte van al die menschenzielen, die over mij zouden moeten varen met de macht van een stormwind waaronder - zooals dat in het tooneel van Ibsen, niettegenstaande al zijne cerebrale nuchterheid het geval is - mijn verstand bezwijkt en alleen nog mijn gevoel een weinig adem vindt om mee te weenen of mee te juichen met de episch-geëvoceerde levenssmart of zielenvreugde dier broederlijke menschheid? Die vlaag van ontroering, van groote humane symphathie, doet Shaw niet over ons jagen. Zijne overtuigende macht berust meer op eene intellectueele sterkte, dan op eene passionneele.

Hoofdzaak voor Shaw, in zijne stukken, blijft altijd de psychologie, de menschelijke typeering. In die typeering juist, neemt zijn humour de overhand: zijne typen zijn psychologisch gedeformeerd, misvormd; 't worden caricaturen van menschen, in dien zin dat het leidend gevoel van hun wezen tot eene uiterste uiting wordt gebracht, totdat het in het belachelijke ontaardt.

[p. 135]

Wel is waar houdt Shaw er, in sommige stukken, een paar sympathieker helden op na (zoo Vivie in Mevrouw Warren's Bedrijf), die als contrast tegenover de anderen moeten staan, maar die uitzonderingen beletten niet de algemeenheid zijner personen van, op zijn tooneel, te evolueeren aan de draadjes van zijn onverstoorbaar sarcasme, lijk dwaze marionetten, en van zich geëxhibeerd te zien, in heel de kleinzieligheid van hun wezen, op 'n heel wreede wijze. Dat men nu niet Shaw's ironie vergelijke met deze van de fransche comedie-schrijvers, van Tristan Bernard of van Alfred Capus, bijvoorbeeld. Shaw is bijlange zoo geestig niet en zal u niet met geweldigen lach overrompelen. Zijn humour is steeds koud, nuchter, innig sarcastisch en cynisch, daarom soms nogal moeilijk om vatten. Bij een gewoon, onontwikkeld publiek moet men voor Shaw op geenen buitengemeenen bijval rekenen.

Eenige notas uit zijn werk ten bewijze van die diepgaande zedenkritiek. ‘Als je te doen hebt met menschen, die eigenlijk beesten zijn, dan is er veel overeenkomst tusschen de Engelsche en de Portugeesche variëteit.’ ‘Als een vrouw zichzelf niet kan beschermen, dan kan niemand het.’ ‘Een mans vermogen om lief te hebben en te bewonderen is net zooals al zijn andere vermogens, hij moet het vele malen weggooien, voordat hij weet, wat er werkelijk waardevol aan is.’ ‘Liefde kan niemand nieuwe gaven schenken. Zij kan alleen zijn aangeboren gaven ontwikkelen.’ ‘'t Is dwaas om te trouwen, 't is dwaas om te leven, en 't is wijs om te sterven.’ ‘We geven hier in Engeland, niet veel om kleeding en manieren, omdat we, in 't algemeen, ons niet weten te kleeden en geen manieren hebben.’

En dan de beteekenis van deze vlijmende gesprekjes? ‘- Maar, Mejuffer Garnett, 't zijn dichte bloedverwanten van me, weet je. - Dichte bloedverwanten van u? - Wel ja, zeker, ja... We hebben denzelfden... hemelschen vader’. - ‘Weerom zoo laat opgestaan, Lescy? Waak en bid, Lescy! Waak en bid! - Maar hoe waken en hoe bidden wanneer je slaapt?’ - ‘Wonderlijk moet dat zijn voor uw vader, Praed, zoo iedere week 'n preek te schrijven. - Heel wonderlijk als hij 't deed. Hij koopt ze.’ - ‘Och, weet je, de oude is over 't geheel genomen, niet zòò dwaas als hij er uitziet. Je moet denken, hij is nou eenmaal dominé hier, en doordat hij 't ook wil schijnen, stelt hij zich veel stommer aan dan hij eigenlijk is’. Shaw weet maar al te goed op wat gronden de eerlijkheid der algemeenheid is gesteund.

Heel eigenaardig in zijne werken de tooneelschikking-notas, die in plaats van te blijven korte, telegraphisch-oppervlakkige inlichtingen, zich uitdiepen tot bladzijden psychologisch proza van bijtende waarnemings-scherpte. Met eenige trekken, worden de acteurs van het bedrijf lichamelijk en geestelijk getypeerd.

Een paar voorbeelden. Uit Candida, E.H. Alexander Mill: ‘Hij is verwaand, maar bezield met goede inzichten; geestdriftig, maar zonder rijpheid.

[p. 136]

Uit zijnen persoon, spreekt niets werkelijk onverdraagelijks, uitgenomen de gewoonte van te spreken met lippen zorgvuldig dichtgehouden, langs beide kanten, op een ruimte van een halve duim. Zoo beschikt hij over eene zeer gemanieereerde taal en over eene verschrikkelijke uitspraak der klinkers: bijvoorbeeld o spreekt hij uit a-ou. Hij vindt daardoor een middel aan de vulgariteit van Hackney ontzag in te boezemen door zijne Oxfordniaansche verfijning.’ Dominé Gardner uit Mevrouw Warren's Bedrijf: ‘De weleerwaarde Samuel Gardner, een dominé van de staatskerk, is over de 50. Hij is 'n pretentieus, winderig, lawaaïg mensch, die zich op hopelooze wijze tracht te doen gelden als vader en als geestelijke, zonder in staat te zijn om in één van die twee kwaliteiten respect in te boezemen.’

De evocatie, op zoo'n knap-comische wijze, van die pralende, ijdele, domverwaande menschheid, vervult me met 'n sterke voldoening. Ik heb veel sympathie over voor Shaw, zooals voor aldegenen die eens durven de geplaasterde graven der Phariceeërs stuk kloppen.

Bibliographie van Shaw: Plays Pleasant and Unpleasant - Vol 1, Plays Unpleasant: a) Widowers' Houses; b) The Philanderer; c) Mrs Warren's Profession - Vol 2, Plays Pleasant: a) Arms and the Man; b) Candida; c) The Man of Destiny; d) Jou Never Can tell - Three Plays for Puritans: a) The Devil's Disciple; b) Caesar and Cleopatra; c) Captain Brassbound's Conversion - Dramatic Opinions and Essays - The Irrational Knot (roman) Cashel Byron's Profession (roman) enz., enz.

André de Ridder