Vlaamsche Arbeid. Jaargang 4

[p. 73]

Over de Literatuur van den Dag
Karel van de Woestijne

‘Janus met het dubbele voorhoofd’

In onze nog veelal grove, en zoo weinig ziels-ontledende literatuur, is het subtiele en teêrstemmige symbolenwerk van dezen wonder-samengestelden dichter: Karel van de Woestijne, gekomen, zoo 'lijk een bleeke page van prinselijken bloede, die, gekleed in blauwe en gulden gewaad, met al de pracht van vergane glorie-tijden, omwandelt in onze grijs-kille stadsstraten en tusschen lompstappende boeren. Gracieël-moew 'lijk de fijn-lijnige figuren op de doeken van Sandro Botticelli, of van Ghirlandajo, of 'lijk de teêrzinnige wezens die we stil-starend zien droomen in de werken van Rossetti of Burnes-Jones, zijn de gestalten die ons zijn sierlijke woorden beelden. Zòò leven in zijn leste proza-boek Janus met het dubbele voorhoofd en bewegen, in eene wonderluchtige atmosfeer: ‘Romeo’, (de ‘Minnaar der Liefde’,) en ‘Gyges’, en ‘Kirké’, en de ‘Koningin van Scheba’, en ‘Christophorus’.

Is Streuvels ééne levens-dertele uitgelatenheid om de landelijke leute en 't vrije minne-geneuchte, ééne lyrische naborsteling, in overrijke kleur, van 't uitzicht der dingen; als de bewuste ontleder tegenover den natuurmensch, staan daar die pijnlijk-schoone ziels-menschen in van de Woestijne's werk geteekend met àl de subtiele fijnheid, en eigene woordrijkheid van zijn wat vreemdigen stijl. Gericht op alle nuancen van gevoelen en uitdrukking, heeft hij, met eene zeer eigene subjectieve aanvoelingsmanier, eene hierongekende, aristocratische kunst verwezentlijkt. Wat pijnlijk en strak staat zijn werk als eene rare aandoening van moewe leed om òver-bewustzijn, nevens de leutige frischheid van een Streuvels of een Gezelle. Want mogen zijn figuren vreemdbevallig zijn, als sommige armbloedige kinderen uit al-ouden geslachte, - de wijsheid van een wetensrijken glimlach raadsellicht over hun moew-bleeke gezichten. We voelen dat zij al de uitgerafelde verfijning van den modernen mensch bezitten: al de bitterheid van het koude Weten, en al de vreemde vreugd van den Droom.

De fijn-ironische Laforgue in zijne zoo eigene ‘Moralités Légendaires’, verwerkte vòòr hem al, volkslegenden tot symbolen van zijn eigen Ik. Van de Woestijne doet het hem nà. Maar waar bij den franschen dichter, het geheel is overheerscht door eene bitter-sentimenteele ironie, gaf den Vlaming meer

[p. 74]

aan de plastische uiterlijkheid. Vast en scherplijnig teekende hij in al hun afzichtelijkheid dien Blauwbaard, en zijne moeder, en zijn zeven vrouwen, en de drie koningen in Christophores, zòò scherp dat ze meer karikaturaal geworden zijn, zoo 'lijk de leelijke menschen op de panneelen sommiger vlaamsche primitieven. Eerder wat gewild-overladen en gezocht-afzichtelijk, zijn zij niet van fijn-geestige Laforgeske ironie, die lichtjes lijnt en maar aanduidt...

Maar bovenal zijn zij met knapheid veruiterlijkt, met overzware woordteekening.

Zorgvuldig samengeweven met tastende handen, mengelend de kleurige spoelen van keurig-gekozene woorden, gelijken zijn verhalen de vreemdige beelden, die de oude tapijten bevolken in schemerduistere zalen. Zij ontrollen in overdadigen pronk van vorm-pracht, weelderig-overladen van sierlijke frazen, rythmisch vol statig-deinende gedragentheid. Want vooral is V.d. Woestijne artiest, fijn-handige beelder met het woord. Plastisch en muzikaal in sonoor-bronze, of fluisterend-teêre woordgolvingen, - en wél bewust, - geeft hij zijn eigenaardige, vreemd- klare visies weder; en zelfs daar waar zijn diepere gedachten stijgen tot het innerlijk òp-jubelen der lyriek, blijft zijne uitbeelding fijntjes-etsend, scherp-omlijnend van teekenend woord.

Hij is van stoeren kunst-wil. Hij is bedachtzaam, artistiek-bedachtzaam tot in de heftigste ontroering, en vergeet nooit het te-bereiken effect. Zou ik eerzelen hem om dit alles, met Moreau te vergelijken, die even òverladenprachtig van vorm, diepere symbolen veruiterlijkt? Maar waar Moreau's inzichten vergrootschen en veralgemeenen tot meer philosophische abstracties, of waar zijn figuren tot incarnaties van algemeen- menschelijke toestanden groeien, (b.v. Salomé: het vrouwelijke Kwaad) is Van de Woestijne eerder de, verbeelder van zijn eigen, innerlijk leven, in zijn onderscheiden phasen. Zoo is de doolersgang van Christophores zoekend naar een Meester, en die zijn te groote kracht door niets voelt overwinnen dan door het Gods-kind-Jezus, wel de versymboliseering van zijn eigen Gods-vinden. En Romeo, die mint met zijn verstand.... en den weigeren Gygès tegenover de Kandaulesvrouw. Wie zou hier en daar den dichter sommiger vroegere verzen, niet meenen te herkennen? Den zanger van die droeve en duistere liefdeliederen uit ‘Het Vaderhuis,’ zoo schoon-erotisch en zoo menschelijk toch? En hem, die schreef:

‘Aldus, van 't zinken wel-bewust,
in 't drab van ons onzaalgen lust,
met jammerig- nutt'loos armen,...
gaan we door 't misten onzer jeugd,
barmhartig om ons koele vreugd,
en lieflijk-wrang erbarmen...’

[p. 75]

Waar zijne gedichten weêrhouden-passievol òpdeinden en verbreedden dan, gemeenlijk, tot vage zangen, vol vreemd-suggestieve vizies, waardoor het gemoedsleven maar speurbaar was als door wazige sluiers, - zijn deze prozasproken tastbaarder en klaarder symbolen van zijn eigen wezen, omdat zij gemakkelijker leenden tot scherpere verwoording en rakere afteekening.

Zij dragen een gedachten-ondergrond.

Niet dat ik denke: deze vreemde verhalen zouden sierlijke mantelen zijn, geslagen om het dor geraamte van een abstract betoog, zeer logisch samengesteldredeneerd. Ik meene hier door gedachten eerder een kunst- scheppend emotief denken, eene gedachten-aaneenketening naar de verscheidene golving van een persoonlijk gevoel. Dit is het hoofdzakelijk denkleven van ieder artiest.

Zijn personen kunnen geobserveerd zijn, maar 't zal wezen als b.v. de personen op eene mystische schilderij: zij hebben nog eene beteekenis boven hun reëel wezen.

Niet, - volgens de geprezene stelling der realisten, - een objectief en onpersoonlijk zich-onderschikken aan 't onderwerp... De dichter staat daarbòven, en zijn Romeo, zijn Christophores, zijn Kirké spreken de woorden van zijn gedoken innerlijkheid. De lyrieker der ‘Gedichten’ leeft nog en zingt zijn dionysische ontroering in de wonder-òpbarende en weg-golvende rytmengeluiden, die deze sproken als tot proza-zangen verhoogen, b.v. De Zwijnen van Kirké, en de lyrieker is nog de dichter van het eigen Ik.

Met scherpe zelf-observatie, bewuste doorvoeling van zijn innerlijkheid, wordt zijn subtiel en aristocratisch gedachten- en vormenwerk pijnlijk-verfijnd en bewonderensweerdig. Elke buitenwaardsche sensatie wordt verdubbeld en veranderd door zijn zielstoestand, en ondergeschikt aan dien, als middel tot beelding van dit éénige: het onendig- rijke leven van den maker.

Zoo ligt dan ook een pijn en een moewheid over al zijn werk. In zijn nerveus- zwakke en buitengemeen- gevoelige natuur worden zelfs de genotsindrukken verpijnlijkt en verstrakt, door bovenmatige en ongewoon-hevige inwerking:

‘Gij hebt het duister hert der al te roode rozen.’

Wonder- aardig mengsel van intelleetuëele scherpzinnigheid, week- gevoelerige droomerigheid met critische speur- en spotzucht, is zijn prozawerk de uitdrukking van eene zeer complekse en zeer nobele natuur. Te weinig naïf, te veel bewust, is 't zijne smert die schamperlacht in bitterder spotgenegentheid, en zijne ironie die weent. Hij streelt en koost de emotie in hem-zelve, en wil niets varen laten, niets van die Geliefde. Hij is een dilettant, - niet in den kleinen zin van: een onmachtige die de kracht ontbreekt zijn voeling in kunstwerk vast-te-starren, maar een hoogere levens-dilettant, - un créateur d'émotions rares, un amateur d'états d'âme, een egotist die in zich zelf opleeft.

[p. 76]

Maar echt en waar in al zijne uitrafelende gevoelsverfijning ligt dees boek voor ons als ééne wat-omsluierde en vreemd-gewilde biecht, zeggend zijn leven, in zijn onvatbare verteedering en tegenstrijdigheid.

Niet populair-aantrekkelijk is zijn ingewikkeld stijlwerk; en velen zullen hem zijn duisterheid verwijten.

Eenvoud en kleerte zijn betrekkelijk tot het psychische samenstel van ieder mensch. De klaarheid van b.v. Coppée is onverdragelijk van straat-deuntjesachtige flauwigheid. Zij bestaat in het zeggen van banale dingen, op een banalen toon. Maar in ‘Sagesse’ van Verlaine lichtten kleerten op, dien ge niet vinden zult in Coppée's ‘Commérages de bon garçon’, en 't roodigonkuisch, of blauwig-heimelijk of strak-helder licht in ‘Les fleurs du Mal’, zullen u weêr andere ongeweten diepten van menschelijke gevoelens toonen, dan het goud-droomend licht van ‘Les Eblouissements’ van Comtesse M. de Noailles.

Scheppingsmachtige kunstenaars storten leven in een eigen beelden- en symbolen-wereld, en belichten ze met de eigene kleerte van hun teedere, hoogmoedige of smertelijke ziel. De immense chaos van het Danteske poëem, is één zang van zon, voor die hun nacht-gewone oogen hebben gewend aan dat nieuwe licht.

Van de Woestijne's werk is dan klaar voor die menschen, - die Janussen met dubbele voorhoofden - wier geesten wel de legendarische tooverspiegelen gelijken, die van daden en dingen de beide aspecten, de dubbele aanzichten toonen en teekenen het ontroerend-schoone, en het pijnlijk-ontoereikende, het smartelijk-ironische.

Zij wrikkelen die tegenstrijdige gevoelens dooreen, en mengelen ze niet-te scheiden. Ze gaan natuurlijker wijze naar het samengestelde, het tegenstrijdige zelfs, dat één-klinkt met hun wezen. Kalme eenvoud zou hun onnatuurlijk zijn; en onwaar, omdat het niet beantwoordt aan hun ingewikkelde zielsrealiteit.

Te scherp bewust, zijn zij twee-voudig, doorsmert van onoplosbaren tweespalt en strijd. ‘J'ai des Jardins profonds dans mes yeux d'éméraude, des labyrinthes fous dont on ne revient pas’ (Samain).

Dit is de weerde van v.d. Woestijne's boeken: de mensch dien we erachter voelen. Het is de echte uiting van een fijn-aangelegde over-bewuste, die teeder en artistiek zijne samengestelde bevoelingen zegt.

En is het geen teeken van den tijd dat in Vlaanderen eens zoo zuivere en zoo aristocratische kunstbetrachting tot verwezenlijking komt?

Hoe droevig een mensch en... hoe schoon...

Gust. van Roosbroeck