Vlaamsche Arbeid. Jaargang 3

[p. 19]

Sully Prudhomme

Den onlangs gestorven dichter Sully Prudhomme erkent Frankrijk als een der grootste dichters der XIX^e eeuw. Dit is ten minste het gedacht van een groot aantal critici en ook van de openbare meening zoo het schijnt, indien men geloof moet hechten aan de tuitende lofartikelen door alle tijdschriften en dagbladen aan den gestorvene gewijd. Welke waarde dergelijke meeningen hebben heeft, bijzonder in de laatste jaren, ons de ondervinding geleerd, wanneer de tijd zich gelastte ons langzamerhand langs een omweg van schijnbaar logisch-verbonden maar in waarheid totaal-uiteenloopende individueele studies te leiden tot eene gansch tegenovergestelde en niet minder onzekere waardeering als die welke den schrijver vanwege onmiddelijke tijdgenooten te beurt viel. Een oogslag in de werken eeniger oudere fransche critici is desaangaande zeer leerrijk. Wij hebben dus het recht de hedendaagsche meening over den overleden franschen dichter niet dan met een zeker wantrouwen te aanvaarden.

Ik geloof dat men eene grove dwaling begaat wanneer men Sully Prudhomme enkel als dichter beschouwt. Die eenzijdige beschouwing is noodzakelijk om tot het juiste begrip en de juiste waardeering te geraken enkel in dit geval: als men te doen heeft met eene gansche zuivere dichtersnatuur. En dit is met Sully Prudhomme niet het geval. Want het wezen van dien dichter is veel ingewikkelder als dat van grootere poëten en de manifestaties van zijn onloochenbaar talent liggen dikwijls zoo verdoken tusschen allerhande ‘letterkundige’ hoedanigheden en zijn zoodanig onderhevig aan allerlei invloeden dat men slechts met veel moeite vaststellen kan waar de eigenlijke dichter aan het woord is of

[p. 20]

de ‘literator.’ Het is de verbazende knapheid van dien man die velen op het dwaalspoor brengt. Daar de kunst van Sully Prudhomme grootendeels eene verstandelijke is, zijn wij genoodzaakt, om tot een dieper en klaarder inzicht te komen van zijn werk, eene ontleding te maken van den geestestoestand van den dichter. Dan zullen wij met meer zekerheid zijn zieltoestand kunnen bepalen en ontleden.

Wanneer Sully Prudhomme in 1865 en '66 de letterkundige wereld binnentrad met zijn verzenbundels Stances et poèmes en Les Epreuves, had er een twaalftal jaren vroeger eene zeer gewichtige gebeurtenis plaats gegrepen - gewichtig met het oog op de heerschende philosophische denkbeelden van dien tijd - waarvan de gevolgen zich krachtdadig deden gevoelen toen Sully Prudhomme aan het woord kwam. Er waren namentlijk een aantal werken verschenen van een man die nieuwe denkbeelden predikte over wetenschap en wijsbegeerte. Die man was Auguste Comte. Zijne wijsgeerige gedachten had hij uiteengezet in zijn Cours de philosophie positive, Catéchisme positiviste en andere werken. De theoriën van Auguste Comte kan men samenvatten in deze regels: de feiten zijn de eenige verschijnselen die door de ondervinding kunnen worden bestatigd en de eenig-mogelijke ondervinding is die der zinnen; alle psychologie is onmogelijk en de physiologie is de eenige kennis van den mensch. Het was de godsdienst van het positivisme. Gemakkelijk is het te verstaan dat die nieuwe theorieën met geestdrift werden begroet, niet zoozeer om hunne innerlijke waarde, maar vooral, dunkt me, om deze reden: Na de verbeeldings-overdaad van het romantisme dat langzamerhand verwaterde in flauwe en kleurlooze droomelarij, vond de geest geen voldoening meer in de ijdele woordpralerij en het bombastisch idealisme, en vroeg men niet beter dan zich, met de wanhoop van den drenkeling, vast te klampen aan de schoonheid der werkelijkheid. De reactie was overweldigend.

Welk ging nu de houding zijn van den jongen Sully Prudhomme tegenover de heerschende begrippen? Het kon niet anders of zijn geest voorbereid door eene strenge studie der exacte weten-

[p. 21]

schappen moest met geestdrift de nieuwe theorieen aankleven Dit was natuurlijk het geval. Maar Sully Prudhomme was dichter. Hoe ging hij zijn ziel plooien volgens de philosophische overtuiging van zijn geest? Dit is het groot problema van de kunst van Sully Prudhomme en enkel wanneer men dat oplost, is men bij machte de juiste waarde van zijn dichterstalent te schatten. Onze dichter stond onmiddelijk voor groote moeilijkheden. Hij was overtuigd positivist en wel een der vurigste strijders van den groep kunstenaars die toen droomden aan hun land eene positieve kunst te schenken. Maar ik zegde het reeds: Sully Prudhomme was dichter. Zijne wijsbegeerte moest noodzakelijker wijze in konflikt komen met zijne dichtersziel... Hij leed aan onbegrepen liefde en zijne ziel dwong hem zijn leed te klagen in verzen. Maar dan kwam de moeilijkheid; die klacht moest positief blijven, gebood zijn geest. Helaas! hij gehoorzaamde aan zijne rotsvaste overtuiging. En zoo zien wij het eigenaardig verschijnsel van den dichter die zijne droefheid met nauwgezetheid ontleedt, wetenschappelijk tracht te doorgronden: hij is de strenge psycholoog van zijn eigen leed. Hij dissekeert zijn hart, in plaats van in breeden gulp eruit te laten vloeien de smart die het in zich droeg, beschrijft hij ze met de strengste metrische nauwgezetheid.

Daardoor juist verkrijgt zijn werk eene liefelijke, verleidende, schijnbaar teedere schoonheid. Dit trof natuurlijk de gevoelige zielen die wel meevoelen kunnen met den dichter waar deze hen als een gids aanduidt wat ze moeten voelen en waar hij smart ontleedt die ze onmachtig zijn zelf te bepalen, maar die niet weten dat de echte, de groote poezie als schoonste sieraad een mysterieuze sluier draagt die alleen degene kunnen oplichten die in haar dieper wezen doordrongen. Edoch de poezie is niet de dienares der wetenschap; zij heeft het mysterie lief en de wetenschap wil heldere, volle klaarte; de eene wil voelen, de andere weten. Die twee zaken die hem even lief waren heeft Sully Prudhomme willen paren, en aan die ijdele poging heeft hij het schoonste, het beste en het edelste van zijn talent verloren.

Door dit wetenschappelijk-willen-zijn wordt zijne kunst on-

[p. 22]

volledig. Men voelt dat hij steeds, ook in de schoonste verzen van Les vaines tendresses, eene andere bezorgdheid heeft dan den schat van zijn dichterhart te laten wegvloeien. Men voelt dat hij zijne gevoelens rangschikt, indeelt, met veel kieschheid zorgend dat dit of dit deel bijzonder de aandacht trekke. Niet zòò doet een groot, oprecht dichter. Daarom geven ons de verzen van Prudhomme, hoe volmaakter op zichzelf als die van Verlaine bijvoorbeeld, niet de ontroering die wij van elken dichter verwachten. Een Verlaine weet eigenlijk niet goed wat hij gevoelt en hij tracht zijn vaag gevoel van droefheid of vreugde uit te drukken in vreemde beelden, met naief vreemde woorden die treffen: hij zingt onbewust. Een Sully Prudhomme daarentegen weet heel goed wat hij gevoelt, hij ziet heel klaar in zijn ziel, maar als het er op aankomt om dit gevoel juist uit te drukken, faalt hij: hij tast rond, zoekt methodisch naar beelden en woorden die niet enkel zijn gevoel moeten weergeven maar moeten aanduiden hoe hij tot zulk een gevoel gekomen is. Hij doceert altijd, verbaast wel eens, hij ontroert zelden.

Volgend sonnet geeft een vrij volledig gedacht van zijne ‘manier.’ Alhoewel nog onuitgegeven - het verscheen in een fransch dagblad, weinige dagen na zijne dood - is het een der besten uit de schoone periode van Les vaines tendresses:

Il fallait être bonne au temps où je souffrais,
Quand j'étais plus crédule et que j'avais des larmes,
Lorsque j'obéissais comme un vaincu sans armes,
Lié si follement par des serments si vrais!

Madame, en ce temps-là, c'était vous que j'aimais,
J'ignorais le mensonge hallucinant des charmes.
Vous avez ébranlé mon coeur de tant d'alarmes
Que j'aurais le bonheur sans y croire jamais.

[p. 23]

 

Un abîme éternel, infini, nous sépare,

 

Ah! le baume tardif de vos lèvres s'égare:

 

Plus rien n'y peut fleurir qui n'ait un goût de fiel.

 

 

 

Adieu, laissez mon coeur dans sa tombe profonde,

 

Mais ne le plaignez pas, car, s'il est mort au monde,

 

Il a fait son suaire avec un pan du ciel.

Het is bijna volmaakt van vorm. Maar geeft het wel de impressie van des dichters natuurlijk gevoel? Men heeft dikwijls het gevoel alsof er in de versen van Prudhomme iets gemaakt is, het gevoel alsof sommige sonnetten enkel gemaakt werden ter inlijsting van het eindvers. Dit alles belet niet dat Sully Prudhomme prachtige verzen heeft geschreven bijzonder in Les vaines tendresses. Waar hij door geene wetenschappelijke theorieen zijn hart laat leiden, waar hij niet gehallucineerd is door het schijn-schoone van verzen als het bekende:

Horreur! Il a heurté six planches à la fois!

Maar waar hij de onvoldaanbaarheid van zijn hart klaagt en de leegte van zijn ziel kan hij diep ontroeren, zooals in verzen als deze:

Lâche, ne sens-tu pas la surhumaine envie,
Pour sauver du néant ta personne et ta vie,
D'arracher de toi-même un éternel lambeau?
Je suis si fatigué que je glisse au tombeau.

Die verzen werden gevonden na zijne dood, geschreven op een verdoold papier, in een vlaag van droefheid, zonder eenig verband met iets anders: - één zuiver gevoel! Het is op zulke oogenblikken dat de ware dichter aan het woord is en niet in Justice en Bonheur waarin de dichter had gedroomd te kunnen zijn: man van wetenschap en dichter. Hoeveel echter, dieper philosophie ligt er niet

[p. 24]

besloten in verzen als de hierboven aangehaalde, dan in dorre op rijm gezette theorieen.

Ik geloof dat, zonder het te weten misschien, de openbare meening bij het afsterven van Sully Prudhomme niet zoozeer den ‘onsterfelijken’ dichter heeft gehuldigd dan wel het zoete figuur van den goeden, den edelen mensch. En dit is billijker en rechtvaardiger ook, dan de overdreven enthousiaste bewondering voor den dichter van wege onstandvastige tijdgenooten.

Jan van Nylen.