Vlaamsche Arbeid. Jaargang 1

[p. 171]

Keerpunten in de Geschiedenis

Laat mij een oogenblik het literaire terzijde stellen en handelen over geschiedenisprocessen. Staat het eene misschien verre van het andere, gelief u dan de woorden van Stifter te herinneren: Met ieder mensch gaat een schat van dichterlijkheden ten grave. Een schat van schoonheid ligt er dan ook in de geestes- en wilsbewegingen des volks. Eene heerlijkheid is het het wezen eens volks te begrijpen en te beminnen.

Schoon is het de wording en ontwikkeling van den beelden- en gedachtenschat eener menigte na te gaan.

Menschen van eenzelfde midden en van eenzelfden stam, blootgesteld aan zelfde invloeden en bekend met zelfde verschijnselen, hebben noodzakelijk eene groep beelden en gedachten die gemeen is aan allen en waarvan de inhoud de axiomatische ondergrond is van de gewone redeneering.

Boven die gansch-gemeene groep van gedachten zijn er andere groepen of kringen te onderscheiden. Menschen van dezen stand hebben zich een min of meer vasten gedachtenkring gevormd, verschillend van den gedachtenkring van genen anderen stand. Menschen van wetenschap hebben weer hunne eigene groep beelden en gedachten, groep van meerdere abstractie en van meerdere eenheid.

Maar al die groepen, concentrisch of excentrisch, zich deelend of zich rakend, hebben toch gelijkenis aan elkaar - zijn op het zelfde papier geteekend - hebben een zeker gemeengoed van gedachten en beelden.

Die eenheid zou ik durven de volksziel heeten.

[p. 172]

Door geestesontwikkeling nu, door eigene inwerking en wederzijds inbetrekking-komen breiden die groepen zich uit; sommige scheiteren uiteen, verliezen een deel van hun rijkdom en hervormen een nieuw totaal: andere verliezen hun middenpunt; hun eenheidsbegrip en gedachtenrijkdom schaart zich tot eenheid in gansch andere orde, naar de aanduiding eener nieuwe eenheidsopvatting.

Op dat vergaan en herworden der gewetensgroepen, zegt Schmoller, berust het leven der geschiedenis, berust elke verandering in zeden en instellingen.

Nu gebeurt het echter dat het toeval of de werking van een hooger ontwikkeld individu eene juistere eenheid, eene nieuwe orde doet ontdekken in de massa gedachten en beelden die het gemeengoed uitmaken van een volk van dezen of genen tijd.

Dan wordt die bepaalde beeldenschat dooreengerutteld als de glasscherven in een kaleoskoop en langzaam na veel strijd en veel twijfels en wantrouwen, vormt zich in de geesten eene nieuwe heerlijke samenstelling.

Tot dat gemeengoed behooren natuurlijk - de crisistijdperken ter zijde gelaten, - de philosophische opvattingen van begin en einde, van maatschappelijk en individueel recht en zeden.

Van daar het groote belang der studie zulker crisissen.

Doch eer ik daar verder op wijs, make een voorbeeld het voorgaande klaarder.

In de middeleeuwen waren de sterren lichtende punten aan het blauwe gewelf des hemels dat God genoemd had het firmament. De sterren werden verschoven door engelen-bewaarders. Boven het firmament was het de hemel, waarin God en de heiligen zetelden. De aarde was een schijf of zoo wat, en de hel eene plaats onder de aarde.

Op die gegevens bouwt de middeleeuwer een deel zijner wereldopvatting.

Maar nu ontdekt de wetenschap dat de sterren zelve werelden zijn, dat het uitspansel slechts de blauwe schijn der diepte is, dat de aarde den vorm eener spheer heeft.

Dat slaat natuurlijk aleerst gansch de sterre- en wereldkunde van het oogenblik dooreen. De vroegere geleerde wroeters van Nuremberg zijn uilen

[p. 173]

geworden en hun namen verdwijnen voor die van Behaim, van Mercator, van Ortelius.

Dat loutert ook de weltanschauung. De gewone mensch van toen heeft zich dan wel moeten zeggen: die nieuwen hebben geen godsdienst meer. Waar is nu hun hemel? Waar is dan God, waar zijn de heiligen? Wie doet het dan donderen en bliksemen? Van waar komen dan de hemelsche brieven waar mijn mariënsouter van spreekt? En Ons Lieve Vrouwke, waar blijft die dan? En hel, en voorgeborcht, en vagevuur?

Maar de sterrekunde maakt nu het paart der ware grondslagen van vroeger en der ongerechtigde gevolgtrekkingen, die de nieuwe kennissen doen instorten.

En de godsgeleerdheid leert onderscheiden wat in vorige eeuwen, de tijdsontwikkeling bij de eeuwige waarheden gevoegd had; langzaam worden deze ontbolsterd en er prijkt eene nieuwe synthesis voldoening gevend aan de natuurlijke drift aan eenheid, en het Christendom herbloeit - na doorgestredene crisis.

Tijden waarop een nieuw eenheidsfantasma de reeds gedissocieerde wereldopvatting - de ‘filosofia’ zegde Sint Joannes Chrysostomus - van een volk, van eene beschaving, tot eene nieuwe herbindt, teekenen de hoofdcesuren in den rythmus der geschiedenis.

't Zijn keerpunten.

Een keerpunt - op philosophisch gebied beschouwd - is een tijd van crisis, een gevaarlijke tijd.

Voor de grondwaarheid gaan noodzakelijk in die tijdperken verschillende geslachten verloren.

Bij het instorten van een altijd geloofd axioma voelt de denker over de puinen den wind van het scepticisme waaien. Als dit valsch is kan dát en dát ook valsch bevonden worden. Er zijn Pauzen geweest die zondigden: dan kan heel het Christendom wel mis zijn.

En brengt men het al niet tot volledigen twijfel, dan toch blijft men verre van het ingestorte puin en men loochent wat uit het puin herop te bouwen valt in de nieuwe synthesis.

Langzaam echter daagt er licht.

Een voorbeeld.

[p. 174]

In de XV^de, XVI^de eeuw was menige Christene instelling bijna onkenbaar geworden onder haar formalistisch uiterlijke formalisme. De Lutheranen konden spotten dat Tetzel's zondenvergeving ‘van ezelsvel en inkt’ gemaakt was.

Toch hield Luther aan de biecht nog.

De sceptieke Voltairianen daarentegen noemden het eene onnoozele uitvinding en vonden berouw en bekentenis belachelijke, onzedelijke plagerijen.

Heden studeeren de zonen dier bespotters de biecht bij de verschillige natuurvolkeren en bestatigen er overal de weerga van: de mensch, redeneeren ze, is bewust van een wezen waar hij van afhangt, bewust nog dat het verkrachten der natuur een aanslag is op de majesteit van het scheppende opperwezen en dat de wilsommekeer, het berouw, de grondslag is der vergiffenis.

Zoo wordt er eene nieuwe synthese gevormd, volmaakter en volmaakter. Christen is ze nog niet maar ze brengt dichter bij het Christendom. En mogelijk zullen eens de zonen der Chantepie's van heden weder tot het katholicisme hunner voorvaderen behooren.

Maar, gelijk ik hooger zegde, dat crisistijdperk zal dan doorgestreden zijn, ten koste van verschillende geslachten.

Een ontwikkelingscrisis is dat.

De weerga ervan is ook in het enkele individu te vinden. Gelijk een nieuwe Weltanschauung een volk kan doen apostasieeren, kan eene breedere kennis aan het individu een oogenblik gevaar bieden. Wanneer voor hem die niet geleid is in eens het licht opgaat betreffende geslachtszaken is die nieuwe beeldenmacht overweldigend en stelt ze, wanneer het individu te weinig ontwikkeld is om ze te cadreeren met zijne gewone deugdelijke wilsuitingen een geducht gevaàr daar.

Noodzakelijk is niettemin het ontwikkelingsproces. Het verwezenlijkt een vooruitgang in de diepte der gedachten, in den rijkdom en den eenheidsluister van den gedachtenkring, zoo niet in zijne uitbreiding bij de menigte.

De knoop der zaak is een opvoedingsvraagstuk.

Elke tijd heeft zijne ontwikkelingsprocessen maar ontegensprekelijk is de onze er rijker aan dan de voorgaande eeuwen.

[p. 175]

Staan wij op een keerpunt in de geschiedenis?

Kwestie van min of van meer.

Sedert de omwenteling van 1790 meer bewustzijn van eigen personaliteit gebracht heeft in breedere menschengroepen, is de rythmus van den tijd versneld als nooit te voren.

Nu stellen zich de nieuwe phantasmata niet meer voor enkele geleerden; ze dalen af tot den laatsten daglooner en niet zelden vragen aan deze dat hij er mede over beslisse.

Is hij mondig, is hij niet mondig? De formule van het algemeen stemrecht wil dat hij spreke.

Daar ligt iets spijtigs maar tevens iets heerlijks in.

Een heerlijke tijd, de onze!

Boven den mensch gaat er niets van al het aardsche geschapene en eene heerlijkheid is het dat menschelijk wezen te begrijpen en te beminnen; eene immer grootere heerlijkheid is het dat wezen in zijne hoogste faculteiten te ontwikkelen en het immer meer te doen gelijken op het Oorbeeld, op den Schepper zelve.

De breede menschenschaar moet mondig worden - en onze tijd wil dat ook en die breede menschenschaar wil het ook; - zij moet weten wat de wereld, wat de maatschappij is, zij moet haar begin en haar einde niet enkel kennen in formule, maar begrijpen en overwegen.

Een gevaarlijke tijd is de onze!

En dit schrijf ik a posteriori neer. Hoevelen der onzen heb ik reeds zien vergaan in het daarstraks beschreven gevaar, wild weg in den stroom der nieuwe gedachten, losbollig vooringenomen voor al het nieuwe, van zoo haast het ergens schemerde. Eene nevelachtige algemeenheid zonder grond heet wereldopvatting. En wekt er nu iemand een twijfel op betreffende een of ander vraagstuk dat tot heden voor dogma gold, dan kiest men in dien twijfel de veroordeeling van het oudere.

Uit zulken - slachtoffers van het crisistijdperk - bestaan er gansche groepen van akatholischen in al onze katholieke middens. Uit zulken is een gansch leger van socialisten samengesteld.

[p. 176]

Niettemin een hoopvolle tijd is de onze.

De XX^e eeuw is de associationsepoche. De wereld van heden voelt nood aan synthese. Zoo schreef hij die wel best de jüngste Vergangenheit kennen kan, prof. Lamprecht namelijk.

In tijdstippen van synthesisnood wordt aan de grondwaarheden de vereischte aandacht beter verleend, en van daar uit is er een stap gezet op het pad dat naar de Kerk leidt.

De groote schaar vraagt hooger ontwikkeling, vraagt onderwijs der breede waarheid. Zij verlangt naar de christene leer in zooverre zij het akkoord vat tusschen hetgene ze nu begrijpt en hetgene het Christendom daarop bouwen wil.

Wezen wij, katholieke Vlamingen, voor ons nog in den grond katholieke Vlaamsche volk de leidsmannen naar hoogere wereldopvatting, hoogere ontwikkeling, hoogere godsdienstkennis.

Dat de geschiedenis ons later erkenne als hebbende op de hoogte geweest van onzen crisistijd: den vooruitgang weg banend, sterk tegen het gevaar en vereend met ons volk.

P. de Witte.