De Vlaamse School. Nieuwe reeks. Jaargang 8

[p. 179]

De Verzameling Menke te Antwerpen

Onlangs had in het Kunstverbond eene tentoonstelling plaats der schilderijen van den heer Menke, zeventig in getal, alle van oude Vlaamsche en Hollandsche meesters. De eigenaar was zoo vriendelijk er een half dozijn van te laten phototypeeren, om als illustratie te dienen bij het hier volgende overzicht zijner kunstschatten.

De heer Menke is een liefhebber, hartstochtelijk als alle echte liefhebbers, houdende aan de bijeengebrachte werken, en om hunne verdienste en om de verdienste, die hij zelf had van ze ontdekt te hebben. Maar zoo is hij er niet aan gehecht, dat hij er niet weet van te scheiden, wanneer de gelegenheid zich voordoet het onvoldoende door iets volmaakters te vervangen. Zoo komt het dat zijn verzameling reeds twee of drie maal geheel vernieuwd is, eenige werken van uitstekende waarde uitgezonderd, die immerdoor bewaard zijn gebleven. Zij is bijgevolg gedurig in wording, in loutering, en wie ze het eene jaar zag zou ze het andere niet meer herkennen. Het zoeken en vinden schijnt zelfs voor den eigenaar meer aantrekkelijkheid te hebben dan het bezitten, en de werken, die den navorscher moeilijke vragen stellen schijnen hem niet minder belangwekkend dan die, welke men bij den eersten oogslag als juist genoemd herkent. In zijne verzameling wisselen dan ook de stukken af, die men bewondert voor hunne onbetwistbare waarde met die, voor welke men stil staat, zich verwonderende over de duistere punten, die de geschiedenis der kunst bij elken voetstap nog oplevert.

I. De Vlaamsche meesters.

Van de Vlaamsche meestere is de grootste voor den heer Mencke ook de aantrekkelijkste. Rubens' naam staat op niet minder dan vijf stukken te lezen.

Het eerste is een mythologisch onderwerp: Saters en Nymfen fruit plukkende. Klaarblijkelijk dagteekent het werk uit 's meesters Italiaanschen tijd, de toon is bruin, het landschap en de personages massief; de vleezen hebben nog niet de glansende blankheid, die de meester hun later zal geven; de ineenzetting is niet bijzonder gelukkig, en het stuk heeft in den loop der tijden nog al te lijden gehad; maar de doorschijnende schaduwen, die op de nymfen vallen, de tijger en de vruchten op den grond zijn bewonderenswaardig. Dertig jaar later hernam Rubens hetzelfde onderwerp en behandelde het toen met de maestria, die de stukken van zijn laatsten tijd kenmerkt. Dit tweede werk hoort toe aan het Museum van Madrid, en werd door Philips IV gekocht in het sterfhuis van den meester.

De Onthoofding van Sint Jan Batist is een herhaling van een der luiken van het altaarstuk uit de Sint-Janskerk te Mechelen.

De Prometheus op den Caucasus geketend, dat op den rug de aanduiding draagt: J.P. Gouwi pinx. P.P. Rubens inv (enit) F.S. (nyders) aq (uilam) p (inxit). ‘J.P. Gouwi heeft het stuk geschilderd naar een schepping van Rubens en Frans Snyders schilderde den arend.’ Wij hebben geen reden om aan de echtheid dier opgave te twijfelen. J.P. Gouwi is een zeer weinig gekend leerling en helper van Rubens; niemand zou op de gedachte komen dien naam op het werk van een anderen schilder te zetten. Het oorspronkelijke stuk, dat van 1610 à 1612 dagteekent, en waarop de arend, naar Rubens' eigen getuigenis, ook door Snyders geschilderd is, bevindt zich in het Museum van Oldenburg. Zoowel in den roofvogel als in den Prometheus zijn de afwijkingen tusschen het werk van den meester en dat van den leerling groot genoeg om te bewijzen, dat er hier geen spraak kan zijn van een kopij, maar wel van een zeer vrije navolging.

Cambyses en de rechter is wat men gewoon is te noemen een ‘afgewerkte schets’ van 's meesters stuk, dat door Rubens voor het stadhuis van Brussel in 1622 werd geschilderd en dat daar in 1695, bij het bombardement der stad, verbrandde. Ik geloof niet aan het bestaan der schetsen, afgewerkt door den meester; het zijn navolgingen van verkleinde afmeting in Rubens' tijd of korts daarna gemaakt door zeer behendige navolgers. En het stukje, waarvan wij hier spreken, levert eens

[p. 180]

te meer het bewijs op, met hoe bewonderenswaardige gevatheid die herhalingen werden gemaakt. Het klein paneeltje is een waar meesterstukje van dien aard.

Het Feestmaal van Herodes is nog wel het interessantste van de vijf stukken. Het stelt het gekende onderwerp voor, dat Rubens in zijn laatsten tijd tot een zijner meest dramatische tafereelen omwerkte. Al de personnages van het latere tafereel komen er in voor en hunne gewaarwordingen zijn dezelfde, alleenlijk zijn de menschen en hunne hartstochten op het rijpere werk met oneindig meer kracht en fijnheid van gevoel uitgedrukt. Men voege erbij dat van het stuk uit de verzameling van den heer Menke een eigenhandige schets van Rubens in het Museum van Sint-Petersburg hangt en men zal bekennen, dat wij hier staan voor een der moeilijkste vragen, die men stellen kan. Het stuk is geen kopij, het is duidelijk genoeg van ouderen datum dan de schets; men kan ook niet aannemen dat de schets naar de schilderij van een anderen meester zij gemaakt. De eenige geoorloofde veronderstelling blijft dan dat Rubens het stuk gemaakt hebbe toen hij in Otto Vaenius' atelier werkte en nog geheel onder den invloed van dezen meester stond, en dat hij er later een kopij naar schetste om er zich bij het maken van het jongere exemplaar van te bedienen. Is deze oplossing der vraag nog al ingewikkeld en geven wij ze enkel als een gissing, zij is voor ons nog de meest waarschijnlijke.

Van Van Dyck stelde de heer Menke ten toon een Madonna met het kind, een zeer fraaie navolging van het gekende stuk, waarop O.L.V. ten hemel blikt en het rechtstaande kind met de twee handen onder de armen vasthoudt. Herhalingen van dit meesterwerk bestaan er vele. Zij zijn, zooals het oorspronkelijk exemplaar moet geweest zijn en zooals dit hier is, geschilderd in den warmen geroosterden toon van den meester, eene herinnering aan de Venetianen.

Van Cornelius de Vos vinden wij een historisch merkwaardig stuk, het portret van Joannes Gevartius, den vader van den stadssecretaris Gaspar Gevartius, Rubens' vriend. Hij zit aan een tafel te schrijven; op den rug van zijn stoel staat zijn wapen, op den dorpel van het open venster zit de symbolische duif met den palmtak, die wij op zijn grafsteen weervinden. Het is een heel statig, zorgvuldig bewerkt conterfeitsel, door den meester onderteekend.

Onder den naam van Teniers staat een stuk, dat in de veiling, waarin het werd aangekocht, dien van Brouwer droeg; het heeft inderdaad iets van beiden en de gereedste veronderstelling ware dat Teniers het stuk schilderde onder den invloed van Brouwer, zooals zijne stukken van 1634 tot 1640 inderdaad ontstonden. Het paneel heeft zeer wezenlijke verdiensten: op een koel grijzen achtergrond en een warm getinten voorgrond komen de figuren in zacht glimmende tinten en versmolten penseeling uit. De bijzaken, de tinnen pot op den grond, het bierglas op de tafel, de vogelkevie aan den balk zijn wel Teniers' fijne bewerking waard, een der rookers draagt de gekende roode pet. Maar het middenfiguur met zijn ronden rug en zijn zwaar hoofd laat meer aan David Ryckaert denken, en hoe groote waarde het stukje ook moge hebben aan geen der twee meesters, wier naam het beurtelings droeg, meen ik het te mogen toeschrijven: voor Brouwer zijn de figuurtjes te deftig, de toetsing te verzorgd; voor Teniers is het middenfiguur te log, de schildering te versmolten en te zalfachtig.

Een Drie-Koningenfeest in van Graesbeeck's rijke kleurengamme, een Kerkgezicht van Pieter Neefs, een zeer fraai Italiaansch landschap door Jan Frans van Bloemen onderteekend, en een doode natuur van Jan David de Heem verdienen een loffelijke vermelding. Ten slotte hebben wij te spreken van de drie Breughels, waarvan de afbeeldingen hierbij gaan.

De eerste is een Boerenbruiloft van Pieter Breughel den oudere (den Boeren Breughel of den Viezen Breughel). Het is een stuk in zijnen gekenden trant. De dorpelingen hebben zich te goed gedaan aan de welvoorziene tafel en zijn opgestaan om elk op zijn wijze pret te maken met zijne tafelburin; drie koppels dansen, drie andere hebben een meer of minder intieme conversatie aangeknoopt; de bruid is aan tafel blijven zitten met haar ouders. Bij de tafel staan nog eenige vrouwen en mannen, die haar keukengerief en geld ten geschenke brengen; aan den tegenovergestelden kant bevinden zich de muziekanten. De handeling is verbrokkeld over heel het paneel, maar elke groep op zich zelve is levendig van beweging en wel opgemerkt. De kleuren als gewoonlijk in stukken van dien aard, zijn in groote vakken gelegd en vol van toon, wit, rood en bruin.

Pieter Breughel bestudeert met voorliefde de volkszeden en is de eerste, die aan tooneeltjes als dit eene plaats in ruimt in de kunst. Terwijl zijne voorgangers in de Vlaamsche gewesten nagenoeg uitsluitend godsdienstige onderwerpen waardig keurden om door hun penseel afgebeeld te worden, en Quinten Massys en zijn navolgers zich alleen bij uitzondering waagden aan een burgerlijk tafereeltje, ging hij den boer op om daar schilder-

[p. 181]

achtige onderwerpen te vinden. Hij ontdekte er niet alleen de menschen met hunne ouwerwetsche gebruiken en kleedij, maar ook het landschap zooals het zich in de werkelijkheid voordoet en geheel verschillend van wat er de schilders en de overlevering van gemaakt hadden. Hij heeft een sterke neiging tot hekelen en zijne boertjes aan den dans of aan den disch, zijne gebrekkelijken langs 's heeren wegen, zijn Janhagel of burgersmenschen in de Bijbelsche tooneelen of in zijn moraliseerende spreekwoorden, geven hem gelegenheid tot spot en lach.

Hij is een schilder van de hoogste waarde, en hoe volkschgezind hij moge zijn in de keus zijner onderwerpen, een aristocraat is hij in de kleur. Zijne tonen zijn rijk en voornaam, en waar zij in stukken als deze Boerenbruiloft wat zwaar en machtig mogen schijnen, blijven zij toch altijd onderscheiden door de fijne nuanceering, door de harmonie, die zij behouden in hunne kracht.

Pieter Breughel vond een opvolger en een navolger in zijn zoon Pieter den tweede of den Helschen Breughel, van wien wij in de veiling Leys zulke verrassende stukken aantroffen, maar die in de verzameling Mencke niet vertegenwoordigd is.

Van zijn oudsten zoon Jan Breughel den eerste of den Vloeren Breughel vinden wij er daarentegen een zeer lief stukje. Onze Lieve Vrouw in een landschap zittende met het Jezuskind op den schoot, aan wien engelen vruchten ten geschenke brengen. De figuurtjes zijn niet van Breughel maar wel van Rottenhamer, die zich meermaals tot zijn Antwerpschen collega wendde om het landschap in zijne stukken uit te voeren. Jan Breughel verlaat geheel zijn vaders trant en blijft trouw aan de fijnschilders, zijne voorgangers in de Antwerpsche school: de Patinir, Bril, de Momper. Wel te verstaan dat hij hunne ouderwetsche kunst verjongde en zijne landschappen zoowel als zijne figuurtjes natuurlijker en levendiger maalde. Hem trekt vooral het liefelijke der landtooneelen aan, de zware boomen, die op den voorgrond hunne krachtige gestalten verheffen en hunne bruine tinten doen heerschen, terwijl in het verschiet de tonen lichter, de stoffeering fijner wordt. Ook de bloemen en hun kleurenrijkdom trekken hem aan, en in het weergegeven tafereeltje bewondert men te gelijker tijd hoe keurig hij deze maalt en hoe liefelijk hij zijn landschap optimmert en weergeeft.

De eenvoudige, de boersche natuur van den ouden Breughel valt hier weg, en valt maar al te zeer weg; in de plaats treedt een landschap, uitgezocht en uitgevoerd voor het genot der oogen. Men voelt er zich wel niet in thuis als in de ongekunstelde landouwen van den vader, maar men bewondert de keurigheid der penseeling, de sierlijkheid der samenstelling, de fijne nuanceering der kleuren. In Breughel's tijd bewonderde men dit nog veel meer dan tegenwoordig, en zoo het groote publiek van toen hartelijk lachte met de potsierlijke figuren van den vader, dan was de zoon welkom bij de groote heeren des lands en werd hij tot hofschilder der regeerende aartshertogen benoemd.

De Vloeren Breughel had een zoon Jan de tweede, die zijn vaders trant getrouw bleef en waarvan onze derde plaat een zeer verdienstelijk stukje weergeeft. Over het algemeen is er zooveel overeenkomst tusschen het werk van vader en zoon, dat zij kwalijk van elkander te onderscheiden zijn: dezelfde glans in de kleuren, dezelfde keurigheid in de uitvoering. Alleen is de zoon iets grijzer in zijn groen en iets losser in zijn penseelslag; hij is daarbij minder gespierd, meer fabrikantachtig in zijn werken. Het stukje, waarvan wij hier spreken, munt uit door hoedanigheden, die men niet altijd bij den jongeren Jan aantreft.

In plaats toch van het kunstmatig landschap van den Vloeren Breughel vinden wij hier de weergeving van een tooneel, waar eerder de oude Pieter Breughel pret zou in gevonden hebben: een echt boerenerf, met boeren en boerinnen in hun eigen midden, gewone menschen in hun gewoon gedoen. Daarbij komt dat de penseelslag losser is geworden, maar ook breeder, persoonlijker; de kleur is sterk vergrijsd, maar de samenstelling is natuurlijker; het leven is meer op heeterdaad betrapt. Deze derde Breughel, waarschijnlijk zonder het te weten en te willen, versmolt de eigenaardigheid van vader en grootvader op treffende wijze.

(Wordt voortgezet.)

Max Rooses.