De Vlaamse School. Nieuwe reeks. Jaargang 8

[p. 34]

Kattebelletjes over aesthetiek
Door J. Winkler Prins
VI

De studie der taal...

Maar hieraan dient vooraf te gaan iets over Idee en Woord.

Overal doorloopt de idee, omdat zij konkreet is en geen begrip, een aantal ontwikkelings-stadiën. Zij moet dit doen om den haar ingeboren drang tot konkrescentie hoe langer hoe meer te verwezenlijken. Zij evolutionneert, ontvouwt zich of ondergaat een aantal veranderingen die gedaanteverwisselingen zijn. Als deel-idee der geheel-idee, der wereld-idee of der ideeën-kosmos, die attribuut of vertegenwoordigster is van 't absoluut geestelijke en den goddelijken Geest zuiver weerspiegelt, ondergaat zij een verandering en wordt deelanders-idee. De oorzaak dezer afscheiding kan gezocht worden in verlichtingsdrang van 't absolute, waardoor dit uit bewusteloozen toestand tot-zich-zelve komt. Afscheiding kan in geen geval plaats hebben zonder anders-wording. Deeling onderstelt een voorafgaande totaliteit. Van daar het enkele, afzonderlijke, individueele: de enkeling of de individu. Zooals de hoogzwevende wolk zich op zeker oogenblik in regendroppels verdunt, zonder op te houden te bestaan, zoo ook laat de geheel-idee de deel-ideeën, en door die scheiding deel-anders-ideeën, uit zich neer. Daar de wereld-idee als attribuut van 't Absolute deel heeft aan het absolute of goddelijke leven, heeft ook de deel-idee hieraan deel, maar door haar anderswording op andere wijze. Voor zoo verre zij konkresceert tot kiemen organische en organismen, tot bezielde en bezield-geestelijke wezens en haar doel-eigenschappen verwerkelijkt als stof vooren-door zintuigen, zijn de aanvankelijk zuiver goddelijke eigenschappen niet meer als absoluut of zuiver goddelijk kenbaar, maar als menschgoddelijk, zinnelijk-geestelijk. Wat de idee op zich-zelve is, kunnen wij niet weten. Evenmin kunnen wij haar potentieele totaal-doel-ontvouwing kennen. Hierin schuilt de bron van haar mysticiteit. Vóor de Idee den voorgeschreven ontwikkelingstrap aanvangt te beklimmen, weten wij alleen dat zij geen abstraktie is en dus geen begrip. Het begrip is een produkt van den menschelijken geest, die zelve eerst zich ontwikkelt uit de Idee-kern, wanneer de idee reeds allerlei ontwikkelingsphasen achter den rug heeft: zoodat wat veel later komt moeielijk gelijk kan zijn aan het veel vroegere. Maar ongetwijfeld bevat de Idee in kiem de begrips-potentie in zich. Omdat de Idee geen begrip is, noemen wij haar konkreet. Maar omdat zij geen begrip is kunnen wij van haar essentie als zuivere idee niets begrijpen. Zoodra zij aanvangt te konkresceeren, door assimilatie of toe-eigening van ideeën uit te groeien tot een stoffelijken vorm, wordt zij kenbaar. Zichtbaar wordt zij eerst door lichtstraal-breking onder 't achromatische glas. Oogenschijnlijk of aesthetisch wordt zij eerst indien haar stof-korrelaat, indien de vorm waarin zij integreert, voldoet aan de allereerste schoonheidseischen, die der dynamische mathematica. Deze vormwording heeft geleidelijk plaats. Aanvankelijk zijn haar krachten niet in staat de moeilijkheden der voeding te overwinnen. In den beginne openbaart zij slechts een klein deel harer eigenschappen. Het eindeloos groot doel-complex, waarvan zij de potentie in zich bevat, waarvan haar psychisch deel de belevende en haar logisch deel de bindende éénheid der geestelijke energieën is, dát doelcomplex, in het karakter- en levensvol individu historiëel 't volmaakst geopenbaard, 't veelzijdigst tot wording gekomen, uit zich op den laagsten schoonheidstrap nog bijna niet anders dan logisch. Op den tweeden trap komt reeds bij de logische eigenschappen die der beweging, maar zóó dat al groeiend de rationeele verhoudingen volkomen weggaan in de verandering. Op den derden trap heeft weer absorpsie der voorafgaande graadeigenschappen plaats; maar zoo dat de ontwikkeling stijgend veelzijdiger wordt. Op de vierde trede, die van 't levend schoon, weer verwerking der voorafgaande metamorphosen; en op de vijfde, die van 't soortmalig schoon, in 't volmaakst bewerktuigd exemplaar der soort - moeilijk aan te wijzen - weer assimilatie van al 't vorige. Ondertusschen zóó dat de vorm-stugheid of stof-weerstand nog steeds beletsel blijft voor den volkomen uitgroei der Idee. Overal waar de Idee belemmerd blijft in haar vrije wezens-ontvouwing, spreken wij van vorm-schoon; nog niet van kunst. Kunst onderstelt het onbelemmerde kunnen der Idee.

[p. 35]

Voor zoover dit kunnen inductief waarneembaar is uit de verschijnselen, door menschen tot wetenschap wordt verwerkt, moeten wij aannemen, bij wijze van postulaat, dat de idee het in haar kern besloten hoogst veelzijdig saamstel van doel-mogelijkheden heeft weten te verwerkelijken. Dat dit niet alleen historiëel maar ook in de natuur plaats vindt in het hoogst begaafde, karakteristiek levensvolle individu, in het hoogst ontwikkelde geestelijk en lichamelijk door-en-door gezonde exemplaar der soort, is duidelijk als een kategorie. Het mysterieuse van zooveel duidelijkheid is alweer dat al onze ervaring, onze versnelde kommunikatie-middelen en ons vergemakkelijkt onderzoek, niet in staat zal zijn dit exemplaar aan te wijzen. Ook al ware dit mogelijk, voor zeker oogenblik, brengt de nooit stilstaande ontwikkeling telkens veelzijdiger essentie-openbaring; wat ons het recht geeft tot het vermoeden dat die ontwikkeling na verloop van tijd nog meer volkomen, nog veelzijdiger zal worden. De eenige hypothese waarmee wat wij vooruitgang noemen, staat of valt. Of dus de Idee haar wezens-ontvouwing hedenten-dage geheel ten uitvoer heeft gebracht in de hoogste schoonheids-uitingen, kunnen we niet weten, maar nemen we aan, omdat er grenzen moeten zijn waar het vorm-schoon ophoudt en de kunst begint.

Deze kunst is konkreet Idealismus en kan alleen begrepen worden, indien men haar ontstaan beschouwt als groeiing door ideeën.

Hoe groeit zij?

In den kunstbegaafde op dezelfde wijze als alles groeit wat onder het bereik valt van zintuigen.

Zij ontwikkelt zich als het embryo en doorloopt een aantal duidelijk van elkaar onderscheiden gedaante-verwisselingen; waaruit is af te leiden, dat haar hoogste schoon zich langzamerhand ontvouwt met groote tusschentijdperken en nog altijd bezig is den haar tegenkomenden weerstand te overwinnen. Want de idee is als uitvloeisel van den makrokosmos of wereld-idee, mikrokosmisch. Als deel behoudt zij bij de scheiding al de eigenschappen van het groote geheel, zoowel de streefkracht ot wil als de voorstelling er mee vereenigd, haar hoofdeigenschap en afspiegeling van haar zelve, zoolang zij tot sluimerleven gedwongen in het anorganische haar krachten gebonden voelt. In dezen toestand van bewusteloosheid, waarin zij nog als jong afscheidsel in de eigenschappen der kosmische idee deelt, verkrijgt zij langzamerhand door levensverrichting de kracht tot hooger uitgroei; tot fakulteits-openbaring van 't droom-bewustzijn zooals dit in planten en lager bewerktuigde dieren langzamerhand aan den dag komt: om op den hoogsten trap uit te groeien tot bewustzijn en zelfbewustzijn met 't scheppend droomleven vereenigd aanwezig in den mensch, zijn bestaans-vezelen uitstrekkend tot diep in den ondergrond van 't onbewuste. Als makrokosmische emanentie moet zij de eigenschappen der geheel-idee in zich bevatten, in staat zijn al de aanvankelijk schijn-doode vermogens, in onmeetbare streefkracht aanwezig, door de scheiding en de individu-wording te belichamen. Hoogten en diepten, bergen en dalen van konkrescentie en inkarnatie doorwandelt zij: tot zij in de natuur verschijnt in al haar schoon in het volmaaktste soort-exemplaar; in de historie in de onbaatzuchtigste handelingen van geestelijk grooten, door het geschied-blad verkondigd; in de kunst in een vormdoorschijning, waarvan de onafscheidelijkheid kenmerk, het ideëele, het wezen is. Dit alles slechts voor zoover zintuigen het kunnen afspiegelen.

Het neemt de mogelijkheid niet weg, ja, maakt het vermoeden meer dan waarschijnlijk, meer dan een hypotheze, dat zij na verloop van tijd ook als menschelijke inkarnatie het tot nu bereikte ver zal voorbijstreven; - zooals zij gewis op het oogenblik in andere werelden in voor menschen niet waar te nemen prachtgestalten haar saamstel van aangeboren doel-eigenschappen heerlijk staat uit te bloeien. Want haar ontwikkeling is overal op elk gebied zoo duidelijk, dat de ontkenning onmogelijk wordt!

In de natuur, in de historie, in de kunst!

De wetenschap heeft vooral in de natuur hare wording nauwkeurig bespied. De kennis der psycho-genesis is een der jongste bewijzen. Maar in de plantenkiemen, in de plasmatische cellen, in de kernen dier cellen, in de assen der zenuw-vezelen, in de cellen der zenuw-knoopen, in de centraas der hersenen, in de centrale organen, in het geheele orgaanstelsel werkt zij op de veelzijdigste wijze.

Den weerstand der omgeving te overwinnen, dit is haar streven. Door dit streven slechts kan zij haar roeping vervullen. Houdt dit streven op, treft zij geen gelegenheid om door weerstand-ondervinding haar krachten te sterken en door opname uit te doen dijen tot een zoo door-ééngegroeid en doorelkaar gewerkt en geweven geheel dat scheiding haar organische kiemkracht vernietigt, en tevens uitloopt op vernietiging van haar kunstschoon, naar inhoud zoowel als vorm, dan mist zij de hoofdvoorwaarde harer ontwikkeling in stof-gestalte en is genoodzaakt tot terugkeer in zichzelve, tot terugwording van wat ze voor de verdruppeling

[p. 36]

was in de totaal-idee. Aan dezen kringloop, dien zij verplicht is te volbrengen met al wat geen substantie is, ontsnapt zij niet. Het absolute alleen staat er boven: hoewel op voor menschen geheel onbegrijpelijke wijze. Overal nu waar de voedsel-opname zoo zwak blijft, dat de idee-vernieuwing hoogst onvolkomen tot stand komt, omstandigheden beletten, dat zij zich uitspint tot iets adaequaat aan haar wezen, ontstaat het monsterachtige. Waar de weerstand der stof vermindert, maar toch de adaequate idee-doorvloeiing gebrekkig blijft, zòo dat zij te veel stof assimileert, gebukt gaat, bijna verdwijnt onder de stof-vracht, ontstaat het leelijke. Ook kan het geval zich voordoen dat omgekeerd de weerstand der stof te gering is. Dan licht zij verblindend uit het gebrekkige hulsel te voorschijn: overschijnt dit geheel, en doet ontstaan wat men noemt het verhevene. Ook kan zich het omgekeerde voordoen en ontstaat er een harmonische vorm-uitgroei, waarin de verhoudingen zoo vermengd zijn dat deze lachwekkend werken. Dan ontstaat het humoristische.

Maar al dit op-zich-zelve minder schoone of leelijke kan de idee verwerken tot kunst. Zij gebruikt het als bouwsteenen, waarmee zij haar architektonisch gewrocht tot stand brengt - zij gebruikt het als klei, waaruit zij haar van leven stralende modellen boetseert - zij gebruikt het als kleurstof waarmee zij het vlakke doek omtoovert tot diepte vol beweging - zij gebruikt het als klanken waarin zij het menschelijk gemoed verspiegelt tot oorschijn. Ter hoogster instantie - poëzie en tooneelspeelkunst - lost zij al de voorafgaande ontwikkelings-phasen weer in zich op; zonder dat deze het zelfstandige leven er bij inschieten, en ontvouwt zich al rijker en veelzijdiger: zooals dit ook in de historie, ook in de natuur het geval is. Want alle ontwikkeling heeft plaats ten koste van iets anders. Waar de Idee den hoogsten trap heeft bereikt, neemt zij de eigenschappen der voorafgaande als voedende bestanddeelen in zich op: zoodat het kenmerkende der laagste trappen, de logiciteit, in kristallisatie en stereometrisch figuur zeer duidelijk, op de hoogste trede zoo goed als verdwijnt. Hier werkt zij hypnotisch-suggestief, grijpt ons aan, bezit ons; zonder dat het waarom ons duidelijk is; - hoewel dat waarom bij voortdurende beschouwing, bij voortdurend nadenken meer en meer zich laat zeggen. Helaas, op straffe, dat het aesthetisch genot met het al duidelijker en duidelijker uitzeggen, al minder en minder wordt.

Al wat zich uit-zich-zelve ontwikkelt, verteert tevens zich-zelf. De propagatorische cel absorbeert haar met vocht gevuld hulsel. De moederbloembol dient tot voedsel voor de uitgroeiende kleinen. Het dierlijk lichaam staat zijn voedende bestanddeelen af aan het nieuwe leven in zijn schoot. Dit levend schoon, tevens doelmatig, verslindt weer het mathematisch dynamisch. Want het voedend zoutkristal, salpeter en kali, moet weer tot een vloeiend bewegelijke massa, tot dynamisch schoon worden omgezet, vóór de cellen der plantenwortels het tot zich kunnen nemen als voedsel. In de kunst-zelve ziet men het zelfde. Het mathematisch schoon, dat in opstrevende pijlers en gelaande lijnen, in vlakken van de grootste verscheidenheid rationeele getal-verhoudingen openbaart, slaat om in het irrationeele, zoodra de afmetingen voor een doel zijn berekend, te ondersteunen massaas dit doel wettigen of de ruimte-verdeeling dit onlogische eischt. In de beeldhouwkunst wordt weer met organische bouw den spot gedreven, zoodra de levenseisch of de levensschijn meer verlangt dan het klassieke beeld van zuivere afmetingen, waaraan het grieksche ideaal beantwoordt. De schilderkunst weer verlangt op haar wijze verminking van het beeld, zelfs van het moderne, om het als voedsel tot zich te kunnen nemen door het penceel; en dwaalt bij voorkeur rond bochtige ruïnen, waar de tijd de werken van bouw- en beeldhouwkunst heeft verkruimeld tot beetjes. De tooneelspeelkunst en de poëzie nemen den stoffelijken schijn dezer kunsten tot zich om ze hoe langer hoe idealer te maken. De muziek eindelijk vervluchtigt alles tot sentiment: om haar vorm zoo te doorschijnen dat deze niet meer te onderscheiden is van haar zelve: weer Idee wordt.

(Wordt voortgezet.)