De Vlaamse School. Nieuwe reeks. Jaargang 7

[p. 118]

Kattebelletjes over aesthetiek
door
J. Winkler Prins

III

Kunst en wetenschap.

Is het waarschijnlijke minder een aesthetisch dan wel een ethisch beginsel, oog- en oorschijnlijkheid zijn aesthetische begrippen voor zoo ver ze vallen onder bereik van 't discursieve denken. Zijn ze integreerende, tot een onscheidbaar geheel saamgevloeide deelen van 't geheel-kenmerk schijn, dan schuilen ze weg voor 't grijpend verstand in 't onbewuste en ontglippen aan de vingeren der logica als ijle schaduwen die men zien, niet voelen en tasten kan: als geheimzinnige nachtgeluiden wier arsis en thesis worden gehoord, maar waarvan de bron in 't donker verborgen blijft. Waar de wetenschap tracht te ontleden, diep het blootleggend verstandsmes zet in de saamgegroeide stof, daar rafelt de vezel tot zulke ragfijne deeltjes, dat de structuur alleen waarneembaar is onder 't zorgvuldig geslepen achromatische glas. Hier houdt het zinnelijk verschijnsel bijna op oogenschijnlijk te zijn en staan we aan den rand van 't onaesthetische.

Waar het abstracte denken daarentegen tot de uiterste grenzen der stof-verdeeling, tot de leer der atomen komt, en het intellect zich onbevoegd voorstellingsgrenzen zet door zich stof-deeltjes voor te stellen, zóó klein dat de splitsings-voorstelling ophoudt, daar is het einde van 't oogenschijnlijke bereikt en de theoretische kennis aan de hand der hypothese haar boven-wetenschappelijke taak begonnen. Ook kan men zeggen, dat in de leer der atomen de materieele en onmaterieele wereldbeschouwing elkaar de hand reiken, omdat het atoom-begrip zich zelve als stof vernietigt, irrationeel en à-logisch is, in zoo ver het absurde der atoom- of kleinste stof-voorstelling als ondeelbaar strijdt met de aan tijd en ruimte gebonden wezenséénheid der stof; omdat al wat aan tijd en ruimte is gebonden dimensionale grensvlakken bezit; en al het bestaande, zoolang het afmetingen heeft, steeds nog vatbaar is voor splitsing. De onmaterieele wereldbeschouwing is de aesthetische; en de atoom die zich aan de eigenschappen der stof onttrekt gaat over in de onstoffelijke idee of een deel der idee: segment van de geheele idee, die immaneert in al het bestaande en attribuut of vertegenwoordigster is van 't absoluut geestelijke.

De materieele wereldopvatting, op de leer der atomen, als die van het onoogenschijnlijke, gegrond, is vierkant in strijd met de aesthetische, in zoo ver de aesthetische geen materie erkent, wel stof; en de stof overal saamvloeit tot verschillenden vorm, omdat de ónvormelijke stof tot dusver nog niet is gevonden. Overal waar de ontdekkings-hulpmiddelen de vaste lichamen vervluchtigden en de vervluchtigde vastlegden in stofgewaad, geen spoor van materie, maar vormen zoo regelmatig van bouw, zoo aangenaam voor het oog, zoozeer gerechtigd tot het praedikaat schoon, zij het van lageren rang, dat de mathematische getalverhoudingen van 't abstracte, zuivere, kathegorische en dus onmaterieele denken duidelijk zich openbaren als geëmaneerd uit de idee en daardoor aan de stof immanent. Loochent de aesthetische wereldbeschouwing dus het bestaan der materie, tevens loochent zij het zinnelijk resultaat van het koud en gevoelloos denken, omdat het zelfbewuste denken, het scheiden van wil en voorstelling, het zich rekenschap geven van de intensiteit der energieën, diametraal staat tegenover de vermogens-inéénvloeiing, de onbewustheid der scheppingsdaad. Is dus de aesthetische wereldbeschouwing de gevoelige, de gewaarwordelijke, die van het doen zonder te weten hoe en waarom, zonder te weten wat gebeurt, zij is tevens de wereldbeschouwing die de deeltjes der stof verwerkt tot vorm, den vorm tot schijn, den schijn tot idee-schijn, en den idee-schijn eindelijk tot schoonheid en schoonheid tot kunst.

De wetenschappelijke streeft niet naar het stofkleed en allerminst naar de doorgeestelijkte stof, niet naar den schijn, nog veel minder naar den kunstschijn, maar veel meer naar het achter dien schijn verborgene, naar het aan dien schijn ten grondslag liggende, naar de ontwikkelingswetten, naar de soorten, naar het soortgelijke. Het men, het algemeene, het overal-voorkomende, het alledaagsche, het doorgeprikte, het normale is haar sfeer. Zij rijgt, rijgt, rijgt alweer; tot de eindelooze snoer eindeloos voortloopt, en zij, na vergelijking van al de aangeregen exemplaren tot het begrip komt dat de kraal... rond is. Of zij vergruizelt de exemplaren om tot het begrip te komen, dat de kralen... breekbaar zijn. Of zij versmelt het gruis om na onderzoek tot de wetenschap te komen dat

[p. 119]

AVONDLIEDJE, naar eene oorspronkelijke teekening van Eug. Joors

[p. 121]

de kralen... van glas zijn. Maar niet altijd gaat zij zoo eenvoudig te werk. Zoo deed zij in haar kindsheid; thans in haar volwassen dagen wordt haar taak ingewikkelder. Het begrip van het paard... Zet alle exemplaren naast elkaar; plaats er een licht voor dat de eindelooze rij doorschijnt; plaats u zelf voor het licht en kijk over door en langs de paardenrij.

Al wat ze gemeen-hebben, al het konstante, het overal in elk exemplaar steeds terugkeerende op vaste tijden en op dezelfde plaatsen, merk dát op. Dát behoort tot het kenmerkende van een paard.

Al het afwijkende, abnormale, wat het ééne exemplaar heeft en het andere niet, schuif dat op zij. Dat is het toevallige, door stoornissen, groeistruikelblokken, weerstands-absentie ontstaan. Maar het kenmerkende voegt ge saam... en het begripspaard, het soortpaard staat voor u, het type van een paard. Het type, voor zoo ver al de óntoevallige doel-eigenschappen hierin gefixeerd of gestereotypeerd zijn, is zaak van wetenschap, geen kunst. Want een dergelijk begripspaard is uit den aard der zaak weinig voor verzinnelijking vatbaar, industrieel van belang, voor de kunst van geen waarde. Neem aan dat de kunst in staat is een passenden vorm voor een dergelijke abstractie te vinden, dan houdt dit vinden met één vorm op en zullen alle begripspaarden op elkaar moeten gelijken, als de eene druppel op de andere. De industrie kan dien éénen vorm vermenigvuldigen tot een ontelbaar aantal exemplaren; maar er zal geen verschil zijn omdat er maar één begrip, één idee is en dit zelfde begrip altijd weer zich zal moeten hullen in hetzelfde kleed, en zoo niet gevaar loopt zich op te blazen tot monstruositeit, indien de harmonie van wezen en schijn niet tot haar recht komt, indien gedachte en inkleeding niet zijn wat men noemt passend. Maar is het begrip of het type van een paard mogelijk? De aesthetiek ontkent dit. Wat het dagelijksch leven type noemt is meestal de overdrevenheid of het sterk spreken van één trek, hoogstens van een paar; en levert, in beeld gebracht, weinig meer dan de karikatuur.

Het begrip, zooals de wetenschap of de praktijk der kennis dit definieert - niet zooals het wijsgeerige denken dit wat redelijker en rekkelijker opvat - is streng genomen niet mogelijk. Al de kenmerkende eigenschappen der soorten, der familiën, der afdeelingen en onder-afdeelingen te vervormen tot soort-, familie- en afdeelings-begrippen is zulk een veelomvattende taak, dat de menschelijke beperktheid terug-deinst. Ook al is onze phänomenologie volmaakt, al omvat zij al de reeksen der verschijnselen, die bestaan of historisch bestonden en dokumentair voortleven, dan zal zij in zooverre onvolmaakt blijven als de toekomstverschijnselen buitengesloten en de onhistorische onbereikbaar zijn. De wetenschap moet zich dus behelpen met zeer gebrekkige begrippen - in zooverre deze begrippen realiteits-begrippen zijn, abstracties der stof; niet in zooverre deze begrippen zuivere, interieure begrippen zijn, postulaten en kategorieën, onomstootbaar als noodzaken en den bezitter dat doorzicht en dien ruimen blik verschaffend, waaraan men den wijsgeer, den leidenden denker, den profetischen ziener, den held en richter herkent.

Deze zuivere begrippen, voor het kunstschoon ter hoogster instantie van ondergeschikt belang, en te ideëel om niet onder den last van het stofkleed gebukt te gaan, waar zij dit zelfstandig willen torschen, blijven in de kunst gebonden of gaan er zoo geheel in op, dat ze oogenschijnlijk verdwijnen. Daarom zegt de aesthetiek: niet het kenmerkende van alle exemplaren in de kunst, maar het eigenaardige, karakteristieke levensvolle van één exemplaar. In de kunst het individueele, in de wetenschap het men-zeggende. In de kunst het enkele geval, in de wetenschap een reeks van gevallen. In de kunst het op zich-zelf staande, in de wetenschap het gegroepeerde. In de kunst het eigenaardige, in de wetenschap het alledaagsche. In de kunst het ongewone, in de wetenschap het veel-malige. In de kunst het karakteristieke, in de wetenschap het doorgeprikte. In de kunst plooiing, in de wetenschap vastheid. In de kunst schoonheid-schijn, in de wetenschap waarheid-schoon. In de kunst wisseling, in de wetenschap blijving. In de kunst bouw, in de wetenschap ontleding. In de kunst éénheid, in de wetenschap saamvoeging. In de kunst organisatie, in de wetenschap assimilatie. In de kunst wording, in de wetenschap compilatie. In de kunst schepping, in de wetenschap vernieling. In de kunst geordendheid, in de wetenschap disjectie. In de kunst gevoel, in de wetenschap licht. In de kunst verbeelding, in de wetenschap begrip. In de kunst fantasie, in de wetenschap redeneering. In de kunst ontvankelijkheid, in de wetenschap volharding. In de kunst mikrokosmos, in de wetenschap partes. In de kunst smart, in de wetenschap hoogmoed. In de kunst 't gewaarwordelijke, in de wetenschap 't bewuste. In de kunst 't ontoerekenbare, in de wetenschap rekenschap. In de kunst 't oppervlak, in de wetenschap 't ontstroopte. In de kunst 't konkrete, in de wetenschap 't abstrakte. In de kunst het lichaam, in de wetenschap 't skelet. In de kunst het organische, in de wetenschap het ontwrichte. In de kunst het be-

[p. 122]

zielde, in de wetenschap 't gevoellooze. In de kunst spel, in de wetenschap ernst. In de kunst voorschrift, in de wetenschap wet. In de kunst suggestie, in de wetenschap wil. In de kunst moeting, in de wetenschap keus. In de kunst kunning, in de wetenschap kenning. In de kunst gedetermineerdheid, in de wetenschap vrijheid. In de kunst het leven, in de wetenschap de ontbinding.

_* * _*

Vergelijkenderwijs, in den vorm van tegenstellingen, het onderscheid tusschen kunst en wetenschap merkbaar te maken is aesthetischer dan door lange redeneeringen tot een juist begrip te geraken van het verschil. Dat de kunst het leven zoekt, het organische, de geheele natuur, om eigen levensvlam olie toe te voegen en niet onder te gaan in den strijd, is even noodzakelijk voor haar bestaan als voedsel voor 't lichaam, weshalve Kunst en Natuur een afzonderlijk hoofdstuk vormt en één der voornaamste in de Aesthetika van den dag. Door het opnemen en verwerken van het natuurleven, van de indrukken der levende natuur rondom haar is kunst gedetermineerd ook in haar werken dat leven af te spiegelen; zoo levendig den schijn van dat leven en zoo indrukwekkend te geven dat het is alsof het kunstgewrocht leeft. En door kunstschoonen schijn, m.a.w. idee-schijn, zoo konkreet dat de pit, de kern, de gedachte, het wezen of hoe men het noemen wil, aan alle kanten uit dien schijn te voorschijn licht, zonder zich los te laten maken van het omhulsel, is de schijnschoone levenseisch onafwijsbare voorwaarde van alle echte kunst. Wisten we dit niet we zouden het bij wijze van tegenstelling kunnen leeren uit het eenige, en voor de kunst hoogst noodige, wat de wetenschap niet kan bereiken.

Nergens toch en nooit heeft de wetenschap ernstig getracht het kleinste klompje leven te fabriceeren op de wijze zooals de kunst den levensschijn schept uit de ziellooze stof. Van het nuttelooze en vruchtelooze harer pogingen in dit opzicht overtuigd, slaat zij den weg in die leidt tot verklaring van het leven, wat haar tot dusver weinig gelukte daar de levende stof zich slechts laat ontleden tot onderzoek op voorwaarde dat zij levenloos worde. Bij elk ernstig onderzoek van het leven, ontglipt het leven aan de grijpende vingeren. Hier dus en in het tegenovergestelde kunnen der kunst: het vastleggen of fixeeren van het leven in 't schijnschoon, zijn de anti-polen gelegen van de Kunst en de Wetenschap.

(Wordt voortgezet.)