De Vlaamse School. Nieuwe reeks. Jaargang 7

[p. 97]

Kattebelletjes over aesthetiek
door
J. Winkler Prins

II

Het waarschijnlijke en onwaarschijnlijke in de kunst.

Dit oogenschijnlijk zoo eenvoudige onderwerp schijnt dan toch nog voor verschillende uitlegging vatbaar. Wat ik voor waarschijnlijk houd, houdt

Naar eene schilderij van Theodoor Verstraete.

een ander voor onwaarschijnlijk; wat ik begrijpelijk vind, vindt een ander onbegrijpelijk; wat mij waar voorkomt, komt een ander leugenachtig voor. Het is er mee als met de kwestie van het oorspronkelijke; maar deze is tastbaarder; en we hebben hier niet met het fatale woordje schijn te maken, van zooveel beteekenis in de aesthetiek. Dat schijn wordt voor menigeen, die van tasten en voelen houdt met de tien vingertoppen, een niet te overkomen intellectueel struikelblok. Ik herinner het mij als den dag van gister uit mijn jongenstijd, hoe een mijner kennissen mij hoofdschuddend verzekerde, dat hij niet wist te vorderen met de lectuur van Lotze's Geschichte der Aesthetik, omdat er telkens sprake was van schijn en hij niet begreep wat schijn had te maken met kunst. Als we iets zien, waarom schijnt dat dan zoo? vroeg mijn vriend, die musicus was. Waarom niet te blijven zeggen, inplaats van: die tafel schijnt rond, schijnt vierkant, die tafel is rond, is vierkant? Gemakshalve spreken we in 't dagelijksch leven zoo absoluut; en vooral in de koopmanswereld zijn dergelijke absolute verzekeringsvormen onmisbaar, antwoordde ik; maar zijn ze op den keper beschouwd wel waar? Onze begrippen van rond en vierkant zijn benaderingsbegrippen; d.w.z. de werkelijkheid beantwoordt er aan, maar de gelijk- en gelijkvormigheid ontbreekt. Stugheid der stof is beletsel, zal altijd beletsel zijn om het ideaal te bereiken. Is de tafel waaraan wij zitten vierkant? 't Mocht wat; er zijn stukjes uit de randen; goed haaks is hij niet eens; de hoekkanten stomp. En is de kachel rond onder de pijp en boven den aschbak? De onvolkomenheid van den vorm waarin hij werd gegoten, de niet geheel zuivere toestand van het gesmolten gietmetaal, later de roest en ruwe behandeling... - Ja wel, zei mijn vriend: ideaal en werkelijkheid; maar in de kunst of in de natuur; want daar over handelde het eerste hoofdstuk. 't Was iets in verband met den schijn in 't landschap; daar buiten bv.; en hij wees door 't raam over een brug een laan in; met heel aan 't eind een wit buiten.

[p. 98]

Mijn oog volgde de richting van zijn gestrekten arm.

- Nu, zei ik, die laan kent ge; ze voert naar 't buiten van mevr. P.. Maar de boomen, ik moet u eerlijk zeggen, op zulk een afstand... ik ken ze niet uit elkaar. - Die boomen, zei mijn vriend en hij glimlachte blijkbaar over mijn onwetendheid... die boomen zijn beuken en eiken om 't ander; mijn grootvader heeft ze eigenhandig geplant. - Dan toch niet best, zei ik, want ze staan vlak op elkaar. - Dat schijnt zoo, zei mijn vriend, en hij glimlachte alweer over mijn onnoozelheid. - Oh, Oh! zei ik, met je welmeenen, maar van hier op zulk een afstand... ik kan het nauwelijks gelooven dat het eiken en beuken zijn om 't ander, want ze slingeren groen en takken danig door elkaar tot een niet te onderkennen massa. - Dat schijnt zoo, zei mijn vriend. - En dan dat huisje aan het eind - ik dacht nog wel dat het een groot buiten was. - 't Is veel grooter dan 't gelijkt. - Dan 't schijnt meen-je, zei ik lachend; en nu je drie keer achter elkaar schijnt hebt gezegd, zul-je toch wel begrijpen dat de uitdrukking met het oog op 't landschap alles behalve misplaatst is.

- Maar in de kunst dan? zei mijn vriend; wat heeft schijn met muziek te maken? Verbeel-je, als ik een piano gestemd heb, dat ik zou zeggen: nu schijnt de klank zuiver.

- Neen, zei ik, ge zult zeggen: nu hoor ik den klank zuiver. Maar komt dit niet op het zelfde neer? In de schilder-, bouw- en beeldhouwkunst waar de wetten der optiek toepassing vinden, geschiedt dit door het oog en oefening in 't zien. De dingen worden oogenschijnlijk. In de muziek en dichtkunst worden oog en oor in beslag genomen; maar niet enkel het uitwendige stel; ook de geestelijke dubbelgangers hiervan, door de verbeelding aan 't werk gezet. In de muziek meer uitsluitend het gehoor. Maar alles komt ook hier neer op oefening. Ge zijt geheel afhankelijk van uw uitwendig zintuig. Is uw oog niet geschikt om kleuren te onderscheiden, ge wordt geen schilder; is uw oor niet geschikt klank of toonwisselingen te onderkennen, ge wordt geen musicus. Iemand dus die slecht hoort en toch muziek maakt en meent dat hij goed hoort, zal zeggen: ik hoor zuiver. Iemand die slecht ziet en toch schildert en meent dat hij goed schildert, zal zeggen: ik zie uitstekend. Beide bedriegen zich: en hier is bedrog: schijn, valsche schijn. Neem aan dat een stokdoove schilder allerlei geluiden hoort: het zal leelijke schijn zijn; schijn die niets met kunst heeft te maken. Neem aan dat gij musicus stomdoof wordt en toch allerlei toonvariaties hoort klinken; dat zal ook schijn zijn, maar schoone schijn, kunstschijn.

Schijn in de schilderkunst! Lieve hemel, hierover is heel wat te zeggen. Met een ruig borsteltje dat er uit kan zien als een besempje en dat ge in taaie stugge verf doopt, dikwijls niet half zoo smeeu als goede boter, moet ge op een plat vlak de kleinste fijnigheden ronding geven. Of ge moet ze zoo schilderen, dat ze uit het platte vlak te voorschijn treden. Of ge moet tusschen iets dat bijna vlak is, een deurpost b.v., een holligheid of een diepte aanbrengen, zóó bedriegelijk dat een kind probeert er een vinger in te steken. Of ge moet door wijking van tinten, trapsgewijze vermindering van kleurkracht, uw tweeden grond duidelijk leggen achter uw eersten. Ge moet het achter elkaar uwer voorwerpen en figuren zoowel door juiste keuze van tinten, waarvan ge de terugwerkende of naar voren brengende kracht nauwkeurig kent, als door het gepast aanbrengen van lijnen, rechte en gebrokene, gekromde of ronde, in overeenstemming met de wetten der perspektief voor het oog voorstellen. In de lucht moet ge diepte zichtbaar maken; er moet doorschijnendheid zijn; groote glinstering van licht rond ronding van wolken; trapsgewijze vermindering naar den horizont toe van kleurkracht en omsluiering der verte-voorwerpen in de luchtlagen en de dampen en de uitwasemingen die op een afstand en achter elkaar vorm krijgen en lichaam. Dat alles moet geheel hebben den schijn der werkelijkheid; en het moet tevens waar zijn; d.w.z. getrouw aan de natuurlijke gesteldheid of aan het natuurlijk voorkomen der dingen; want anders is uw voorstelling onwaarschijnlijk.

Maar in de poëzie is de schijn weer van anderen aard. Veel rekbaarder, veel elastieker dan in de schilderkunst. Terwijl de waarschijnlijkheidscontrôle hier plaats heeft met de zeer reeële begrippen van lijn, hoek, lichaamshoek, maatverhouding, deelbaarheid, overeenstemming en evenwicht, door middel van het lichaamlijk oog gebracht tot ons beoordeelend vermogen, is de taak van dat lichamelijk oog op het terrein der poëzie van geen beteekenis en hangt alles hier af van de geoefendheid of aangeboren juistheid van dat tweede gezichtsorgaan, van dat inwendig geestelijk gezicht, waarvan de ontleding ontsnapt aan den kundigsten anatoom en welks voorstellingen tegenovergesteld aan de stoffelijke, aan tijd noch ruimte zich binden. Den dichterlijken schijn te kontroleeren en het waarschijnlijke of onwaarschijnlijke op 't uitgebreide veld der fictieve voorstellingen aan een nauwkeurig onderzoek te onderwerpen is een taak zóó moeilijk dat

[p. 99]

het bestgeslaagde pogen bijna altijd gebrekkig en het gebrekkige bijna altijd belachelijk blijft. Wie zich nauwkeurig rekenschap geeft van den schijn der dingen in de natuur, van de eeuwige onophoudelijke veranderlijkheid van dien schijn, die kan zich nauwelijks voorstellen dat poëtische schijn op het niet te overziene territoor der dichtkunst standvastiger zou zijn Want terwijl het normale gezichtszintuig zeer wel te berekenen is en, uitgezonderd de schilders en de kleurblinden, alle menschen alle dingen nagenoeg op de zelfde wijze gewaarworden op het netvlies en daarna tot de bewustheid er van komen, blijft de normaliteit van het inwendig zien een vraag; en zoo ooit dan toch in geen te berekenen tijd op te lossen, omdat de weinigen die dit voorstellingsvermogen, deze verbeelding, zoo na verwant aan de variëteiten inbeelding en fantasie, tot ontwikkeling wisten te brengen, een te gering aantal vormen met te groot intensiteits-verschil. En stapt men van het gebied der verbeelding over op dat der fantasia, wie zal zich nu nog vermeten het richtsnoer aan te leggen ter billijke beoordeeling?

Blijft nu de schijn zoo moeilijk te bepalen, wisselt die schijn met de stemming waarin wij verkeeren; wordt hij gekleurd door onze sensualiteit, door onzen haat en door onze liefde, door het menschelijke in den beoordeelaar, hoe moeilijk zal het dan niet zijn over het ware of onware van dien schijn, dus over het waarschijnlijke of onwaarschijnlijke in de kunst een rechtvaardig vonnis te vellen. Ja, het waarschijnlijke of onwaarschijnlijke is in de kunst moeilijk te bepalen. Misschien wel omdat de begrippen waarheid en leugen moreele, ethische begrippen zijn. De zedeleer der verschillende volkeren, hedendaagsche en vroegere, loopt zoo uitéén dat nergens overeenstemming is te verwachten; en de zedeleer der Christenen is, evengoed als elke andere, hoogst rekbare leer. Wat hier goed heet, heet onder andere levensopvatting slecht; en het christelijk slechte is heilig aan den nirvanist. Gelukkig heeft de christelijke kunst het niet tot een absoluut christelijk schoon weten te brengen - en de overeenstemming omtrent den aard van het schoone is zoodoende meer algemeen. Niet dus van waarschijnlijk of onwaarschijnlijk in de eerste plaats is er sprake in kunst; maar van schoon of leelijk; en waar de kunstbeoordeelaar het kunstschoon toetst aan deze begrippen, aan de algemeen vaststaande, in ontwikkelde, smaakvolle kringen gebruikelijke interpretatie er van, heeft hij vasten grond onder de voeten.

Eigenlijk heeft hij ook niets anders te doen. Zelfs niet in de symbolieke kunst. Symbolieke kunst kan min of meer duidelijk zijn; min of meer begrijpelijk of toegankelijk voor 't verstand; maar de inkleeding der gedachte, 't symbolieke kleed, waarin 't Absolute als transformatie toegankelijk wordt voor 't beperkt menschelijke, is evenzeer aan de schoonheidswet gebonden als de meest platte afschrijving der natuur. Geen beoordeelaar mag men het kwalijk nemen wanneer hij ook aan den symbool-schilder den eisch der schoonheid stelt; d.w.z. de overeenstemming der geschilderde dingen met de voorbeelden, zoo ze er zijn, der realiteit. Wil hij doen zien hoe 't fijne bijbel-fieltismus met de alomvattende negentiende-eeuwsche wetenschap verzoenbaar is volgens christelijke zedeleer, hij kan eenige deelen eener encyclopaedie plaatsen in de buurt van een staten-bijbel en tusschen beiden een klimopplant of winde schilderen, die beider ruwe kanten, kantige ruwheden verdwijnen doet onder omhelzing van bloemen, die 't symbool zijn eener alverzoenende liefde. Ook de dichter kan deze gedachte op aantrekkelijke wijze in beeld brengen. Maar aan beiden zullen wij den eisch der schoonheid stellen; en in deze vervloeit die van 't waarschijnlijke en onwaarschijnlijke als iets van minderen rang, ja als iets van geheel bijkomstigen aard. Spreekt de dichter van bijbel, dan weten wij niet welke soort, welk formaat, welke uitgave hij bedoelt. Ieder blijft vrij zich naar kracht het boek voor te stellen, waarschijnlijk of onwaarschijnlijk. En met de andere boeken en met de winde, waarvan er vele variëteiten in allerlei kleuren zijn, is dit eveneens het geval. Maar de gedachte wordt ons duidelijk en de symboliek ontgaat ons niet. De schilder kan slechts één bepaalde kleur geven, één formaat, één soort van licht.

Hij kan Bijbel en Encyclopaedie hullen in een band waarvan het evenbeeld in geen boekerij aanwezig is; die den kenner in verrukking brengt en den leek doet zeggen: onwaarschijnlijk, zooals men dit zegt van een als slordig bekend staand persoon die eensklaps als de netheid zelve op straat komt; of zooals men onwaarschijnlijk zegt bij 't verhaal, dat een dichter een fraai schilderij heeft geschilderd. Hij kan aan die banden zóó zeer het voorkomen geven van nieuwheid en ongewoonheid dat ze evengoed kunnen doorgaan voor juweelkistjes als voor boek-omhullingen. Hij kan het misleidende van dit nieuwe en ongewone verhelpen door rugtitels: of hij kan die banden op symbolieke wijze zoo opsieren dat zelfs de leek zegt: deze band kan geen andere band zijn dan een bijbelband, déze geen andere dan die eener Encyclopaedie.

[p. 100]

Maar heeft hij het ongeluk de boeken zoo onnauwkeurig voor te stellen dat de bestemming ons niet duidelijk wordt, wordt de bloem der verzoening zoo plat dat ze op judaspenningen gelijkt, dan dient een aangehecht opschrift ons mede te deelen wat hij bedoelt; en te recht zal men kunnen beweren, dat niet door de schildering de symboliek wordt gered maar door den tekst.

(Wordt voortgezet).