De Vlaamse School. Nieuwe reeks. Jaargang 7

[p. 59]

Dostojewski en Tolstoi.

II.
Tolstoi.

R. Saitschik: Die Weltanschauung Dostojewski's und Tolstoi's.

Leo Tolstoi werd den 28^sten Augustus 1828 geboren op het landgoed van zijn vader, Jasjana Polana in het gouvernement Tula. Zijn moeder, vorstin Maria Wolkonskaja, stierf toen hij nog geen twee jaren oud was. In 1837 verhuisde de familie naar Moskau; na den dood van zijn ouden vader keerde Leo naar het grafelijke landgoed terug en bracht daar drie jaren door. In 1843 liet hij zich inschrijven als student in de philologie aan de hoogeschool te Kasan. Geschillen met eenige professoren noopten hem over te gaan tot de rechtswetenschap. In 1848 werd hij kandidaat aan de Universiteit te Petersburg en keerde daarop naar Jasjana Polana terug. Het landleven scheen hem echter niet te bevallen, want drie jaren later bevindt hij zich in een artillerieregiment in den Kaukasus, waar hij zijn eerste werken schrijft, o.a. ‘De Kozakken.’ Hij nam deel aan den Krim-oorlog, maar verliet het leger in 1856 en ging naar Petersburg. Daar schreef hij behalve zijn oorlogsvertellingen verschillende novellen waarin de ontaarding van den Russischen adel geschilderd wordt. De vrucht van een buitenlandsche reis, in 1857 ondernomen, was zijn werk ‘Aanteekeningen van Vorst Niechludow,’ uitgegeven te Luzern. Na een tweede reis, die hij maakte om de paedagogische toestanden in de buitenlandsche scholen te bestudeeren, gaf hij zijn paedagogisch blad ‘Jasjana Polana’ uit.

In 1862 huwde hij Sophie Andrejewna Behrs, de dochter van een arts uit Moskau, en het gelukkige familieleven stilde de hem pijnigende twijfelzucht, waarin hij reeds zoover was gegaan, dat hij in een verhandeling over ‘Opvoeding en Vorming’ de wetenschap elk opvoedend element ontzegt, terwijl hij in een betoog van 't jaar 64 over ‘Vorderingen en Definitie der Vorming’ de resultaten van vooruitgang en cultuur absoluut ontkent. In 1864 begon hij aan zijn groot episch werk ‘Oorlog en Vrede,’ dat hij in 1869 voltooide. Verder werd zijn tijd in beslag genomen door de werkzaamheden aan zijn eigen modelschool en zijn tijdschrift, terwijl in 1874 zijn roman ‘Anna Karenina’ begon te verschijnen in het maandblad ‘De Russische Bode.’ De volgende jaren vormen een beslissende krisis in zijn denken, hij verdiept zich in theologie, godsdienstgeschiedenis en metaphysica, en schrijft den commentaar op 't Evangelie, ‘De Biecht,’ ‘Mijn Geloof,’ ‘Wat moeten wij nu doen’ en allerlei volksvertellingen van tendenzieusen inhoud. Daarna verschijnen ‘De Dood van Ilia Ilitsch’, ‘De Macht der Duisternis,’ ‘De Kreuzersonate’ en andere werken.

Tolstoi voelt niet zoo diep als Dostojewski, zijn binnenste is niet zoo ontstemd en geschokt, hij is een systematische kop. Zijn talent is niet zoo energisch als b.v. dat van Ibsen, het is meer breed-episch, maar toch meermalen zeer diep. Bij Tolstoi is niet het voelen zooals bij Dostojewski, maar het denken het primaire; hij denkt over de wereld na, over smart en lust, hij denkt zijn gevoelens, maar voelt niet de gedachten zooals D.; hij wil zijn gedachtenwereld met zijn gevoelswereld in harmonie brengen.

Aanvankelijk was T. een aanhanger van de positivistische leer van Comte, en beschouwde de maatschappij als een volgens mechanische wetten zich ontwikkelend organisme, welks voornaamste functie de harmonische wetsvervulling is. Te dien tijde had Tolstoi nog niet de behoefte naar het absolute te streven, geen titanische begeerte om de wereld in haar innerlijk wezen te doorgronden. Toch was toen reeds zijn denken met gevoelselementen doordrongen, en allengs verloren zijne gedachten aan klaarheid, maar wonnen in diepte. In plaats van de verschijnselen inductief, analytisch te denken, begon T. hen in hun kern te doorgronden, hen synthetisch te doordringen. Hij belichaamt zoodoende zijn gedachtenarbeid in een logische rij van stellingen, die helder ontwikkeld, maar duister in hun innerlijken samenhang zich vertoonen.

Het Absolute is de allereerste stelling in T. 's gedachtenwereld. Maar wat is het Absolute. Hij weet het evenmin te zeggen en te verklaren als D. Vroeger voelde hij niet het verlangen de waarheid in onbegrensde, absoluut-eeuwige vormen, sub specie aeterni, te doorgronden, want hij stelde zich tevreden met de relatieve waarheid der verschijnselen; maar nu kwam in hem op de machtige begeerte een steunpunt te vinden, waarop zijn in puinhopen vallende innerlijke wereld zich zou kunnen verheffen. Hij was toen in den toestand van geestelijken zelfmoord, dien menig denkend mensch moet doormaken om een nieuw, een vaster leven te winnen. Het oude gedachtengebouw stort ineen, de vroegere levensbegrippen, intellectueele en moreele voorstellingen ondermijnen zich-zelf om plaats te maken voor nieuwere, diepere, meer bewuste en levensvatbare; maar bij ieder mensch, die een instorting van zijn innerlijke krachten heeft beleefd, blijft altijd eenige gemoedsverdeeldheid over.

Wanneer men zich zijn persoonlijkheid bewust wordt, wanneer men in zijn eigen bewustzijn het centrum van 't gansche leven vindt, dan is men reeds daardoor een sterk individu. Eenige momenten van het genoemde proces moet iedere bewuste persoonlijkheid doorgemaakt hebben, want het geloof aan zich-zelf en aan zijn kracht wordt niet ineens verkregen, het moet groeien en zich geleidelijk ontwikkelen.

Eerst na dezen innerlijken strijd wint men de overtuiging, dat men in zich-zelf een stuk waarheid ronddraagt, dat gedachte en daad, wil en voorstelling één zijn. Aan den anderen kant kan echter een dergelijke krisis voor den denkenden mensch ook schadelijk zijn, want zij ondermijnt de logische denkkracht en voert de gedachten een onbekende, mystische wereld binnen.

T. wordt ontevreden met zich-zelf en met de buitenwereld, op welke hij een deel van zijn eigene onrust overbracht. ‘Ik mis’, zegt hij, ‘het geduld om te leven. Mijne oogen zijn zat en hebben genoeg van alles, en toch honger

[p. 60]

ik nog.’ Hij heeft zich een waan voorgesteld van absolute waarheid, en dezen jaagt hij rusteloos na, vergetend dat hij een schaduw is die den mensch altijd voorgaat en dat hij hem nooit kan bereiken. Daarbij neemt hij geen genoegen meer met relatieve waarheid; hij heeft een zaligen droom gehad waarin hem de Christus is verschenen als toovenaar; betooverd geeft hem de godmensch, den prikkel van reikhalzende liefde heeft hij in T.'s hart geboord, en sedert dien tijd is T. ziek aan de liefde tot Christus. De mystische liefde is geen mannelijk, energisch gevoel, dat den mensch tot strijden aanzet, maar een vrouwelijk gevoel van heet-begeerde rust na den zwoelen dag.

Das Leben ist der schwüle Tag,

Der Tod - das ist die kühle Nacht;

Es dunkelt schon, mich schläfert,

Der Tag hat mich müde gemacht.

De christelijke liefde van T. is niets anders dan een ethisch Nirvana. Als men moe wordt gaat men slapen; als men levensmoe wordt, tracht men het leven in een mystisch donker te hullen.

Hoe meer gedachten over de toekomst een mensch heeft, hoe meer zin hij heeft voor de omvorming van het tegenwoordige, des te idealer, dieper en veelzijdiger is zijn denken en streven. Hij die de waarheid zoekt en niet terugdeinst voor den twijfel, is daardoor alleen reeds een denker. Tot welke resultaten hij zal komen, dat is een andere vraag, maar als hij de waarheid in alle oprechtheid zoekt en alles doet om haar te doorgronden, - daarin alleen bestaat reeds een zekere denkenergie, want de meeste menschen zijn bang voor de waarheid.

Er zijn vragen naar welker beantwoording wij vergeefs zoeken. De zoogen. causes finales zijn schaduwen die ons natuurlijk denken omnevelen

Worüber schon manche Häupter gegrübelt,
Häupter in Hieroglyphenmützen,
Häupter in Turban und schwarzem Barett,
Perückenhäupter und tausend andere
Arme, schwitzende Menschenhäupter.

Ook T. martelt zich om een eeuwig onveranderlijk steunpunt te vinden dat hij tot het middelpunt van een zedelijke wereldbeschouwing kan maken. Hij wil niet slechts de menschelijke rede, maar ook het gevoel tot beginsel van zijn wereldbeschouwing maken. Voor hem geldt - óf leven, een intellectueel-moreel leven, óf de dood. Het leven doorbrengen zonder hoogere beteekenis en innerlijk doel is T. een gruwel. Met bewonderenswaardige oprechtheid zegt T. in zijn ‘Biecht’: ‘ik kan niet zonder ontzetting, walging en hartepijn aan de vroegere jaren van mijn leven terugdenken. Ik doodde menschen in den oorlog, ik daagde hen uit tot duels om hen te dooden; ik mishandelde hen, ik hoereerde, ik bedroog. Leugen, diefstal, ontucht van allerlei aard, zwelgerij, geweldpleging, doodslag - er was geen vergrijp, dat ik niet had begaan, en voor dat alles prees men mij; mijnsgelijken hielden en houden mij nog voor een relatief-zedelijk mensch.’

Het meesterlijke in T. 's talent is de diepe psychologische analyse van het maatschappelijk leven; maar geen koud physioloog is hij als Balzac en Flaubert, maar een innigliefhebbend mensch spreekt uit zijn werken, die wel weet te geeselen, maar niet minder oprecht lief te hebben. Een geniaal mensch is hij met een vast-gewortelde wereld beschouwing, die hij door ontelbare martelingen heeft verworven. Het positivisme kon hem niet meer bevredigen, want aan deze leer ontbrak juist datgene, wat altijd in T. sluimerde, de metaphysische verheffing. De staat van Comte was hem te mathematisch en te gereglementeerd. Later werd T. aanhanger van het Schopenhaueriaansche pessimisme, maar dit is slechts een overgangsstadium in de ontwikkeling van zijn philosophische beschouwingen. Reeds in ‘Oorlog en Vrede’ en ‘Anna Karenina’ zijn er sporen te vinden van T. 's wankelen tusschen het uiterste pessimisme van Buddha en Schopenhauer en het traditioneele geloof.

Het talent van T. is niet zoo helder en plastisch als dat van Turgenjew, maar dieper aan psychologische waarheid; ook is de mystiek van T. niet zoo stormachtig als die van Dostojewski. De mystiek van T. is plastisch. Die van D. is een diepe droom van Platonische ideeën aan gene zijde van ruimte en tijd; de wereldbeschouwing van T. is een schoone, zalige droom. D. heeft het lijden zóó lief, dat hij ook in den slaap lijdt, T. heeft overdag genoeg geleden en wil nu uitrusten. De wereld die hij zich bouwt is rustig, heilige ernst heerscht er in, en diepe menschenliefde is het fundament, waarop T. zijn wereldbeschouwing verheft.

Wat verlangt nu T. van ons? Hij verlangt van ons wat wij zelf voorgeven van ons-zelf te verlangen, dat wij de zaken bij hun waren naam noemen, dat wij de verwarring van onze moreele voorstellingen en begrippen ophelderen en te boven komen, dat wij den beperkten horizon van onze levensbeschouwingen uitbreiden en tot het inzicht komen, dat de voornaamste oorzaak van 't menschelijk ongeluk op de beperktheid van onze opvatting der levensdoeleinden berust. Wij moeten menschlievend zijn, het begrip ‘mensch’ niet begrenzen door nationaliteit, godsdienst en staat, niet hangen aan de produkten der cultuur en uiterlijkheden. Het geluk ligt niet buiten den mensch, het wortelt diep in ons. In de jeugd, waarin de drang naar verscheidenheid en verstrooiing op alle zielskrachten beslag legt, gelooft men meestal dat de wereld enorm groot is en dat het geluk in den omtrek en niet in 't middelpunt van 't leven gezocht moet worden. Eerst door latere ervaringen komt men tot de overtuiging, dat de bestemming van den mensch daarin bestaat zichzelf niet aan de buitenwereld, maar deze aan zich te onderwerpen [zooals Horatius zeide: Et mihi res, non me rebus subiungere conor], dat de maatstaf der waarheid niet objectief kan zijn, maar geheel van subjectieven aard is en totaal van de overtuigingen van het individu afhangt Wanneer de mensch van een diepe overtuiging is doordrongen, welke die ook zij, dan draagt hij de waarheid in zich, zijn woorden en handelingen zijn dan waar en hij zelf is een waar mensch; hij is dan in staat zijn geheele wereldbeschouwing tot twee grondelementen te herleiden, tot Waarheid en Leugen; hij heeft vasten grond onder de voeten en weet waarop te steunen.

Geen der physiologische verklaringen van het leven, zooals b.v. ‘Het leven is het dubbelproces van onafgebroken oplossing en verbinding’ of ‘Het leven is een bizondere

[p. 61]

werkzaamheid van de organische stof’ kan bevredigen. Hij wil veeleer het verborgen doel van 't leven doorvorschen en de moreele beteekenis er van vaststellen. Voor hem is het leven niet alleen zaak van 't weten, maar ook van 't geweten. Voor hem zijn er geen waarheden, een voor de ontwikkelden en een andere voor de onontwikkelden. Hij is 't niet eens met Göthe dat slechts hij die geen philosophie heeft, godsdienst moet bezitten; hij maakt zeer wezenlijk onderscheid tusschen philosophie en godsdienst, want voor hem is er slechts één vraag in 't leven, nl. het leven zelf. Hij zoekt de waarheid, en deze is voor hem geen zaak van de philosophie en ook niet van wat men gewoonlijk onder godsdienst verstaat. Het begrip God, onsterfelijkheid der ziel, ethisch-goed en kwaad zijn voor T. ‘ontwikkeld uit de duistere historische oneindigheid van 't menschelijk leven.’

Er zijn godsdienstige en ongodsdienstige naturen. De eerste wijst altijd op een mystieken achtergrond in het karakter. De pessimist b.v. is een godsdienstige natuur, want hij koestert de begeerte het met zich-zelf en de wereld eens te worden; de atheist Shelley was een der meest religieuse menschen, die ooit bestaan hebben; Spinoza, de godloochenaar, zooals hem zijn tijdgenooten noemden, was een zeer mystieke, religieuse natuur; Feuerbach, die het dualisme van 't menschelijk leven wilde oplossen in een Anthropologisme, was somtijds zelf dualist en mysticus.

T. heeft ons den smartelijken toestand, die hem tot het mysticisme bracht, in zijn ‘Biecht’ zeer aanschouwelijk geschilderd.

In zijn grondideeën is T. de trouwe volgeling van Schopenhauer; maar hij bleef niet staan bij de logische gevolgtrekkingen van het pessimisme, want zijn ontevredene, zelfkwellende natuur kon zich niet met logische consequenties vergenoegen. Hij verlangt van zijn denken geen besliste duidelijkheid, geen objectieve natuurwaarheid, maar subjectieve zielewaarheid; hij behoort tot hetzelfde type van denkers als Pascal. Volgens hem komt de mensch langzamerhand tot het inzicht, dat het leven der wereld, waaraan hij deelneemt, dat het leven van al die menschen, die elkander opvreten en vernietigen, geen goed voor hem kan zijn, maar een groot kwaad is.

Het geneesmiddel, dat T. tegen deze kwalen der menschheid aanwendt, berust op het principe, dat aan alle godsdiensten ten grondslag ligt. Confucius, Buddha, Lao-tse hebben reeds vóór 2500 jaren over het levensprobleem nagedacht, en kwamen tot de overtuiging dat het menschelijk geluk bestaat in zelfverloochening en zelfbeheersching. T. nu bedoelt met deze zelfverloochening de absolute liefde tot de menschheid. Hij loochent de resultaten van de wetenschap voor het geluk der menschen, want hij verplaatst het begrip geluk op een gebied, dat met 't loutere weten niets te maken heeft. De wetenschappen nl., die zooals natuur-en scheikunde stellige resultaten geven, hebben slechts met de materieele wereld te maken, wier zelfstandig bestaan T. niet wil erkennen. Volgens hem is het een groote fout van de materialistische philosophie het begrip van 't leven niet in het organisch geheel van 't menschelijke bewustzijn, maar slechts in de deelen van de materie alleen te zoeken. Voor hem beteekent ‘leven’ de dierlijke natuur aan de rede te onderwerpen.

(Wordt voortgezet.)

Edw. B. Koster.