De Vlaamse School. Nieuwe reeks. Jaargang 6

[p. 123]

HENDRIK SCHAEFELS
Naar eene koperplaat van F. Lauwers, volgens de schilderij van Eug. Joors.

[p. 125]

Hendrik Schaefels

Vijf of zes weken geleden bracht ik een bezoek aan Rik Schaefels. Het was in den morgen van een der Meidagen vol gulden zonneglans, die wij dit jaar beleefden. Alles werd verjongd en verhelderd door die feestelijke natuur, tot zelfs de prozaieke schilderskazerne in de Klappeistraat, waar mijn vriend zijn werkplaats heeft. Toen ik den trap opklom was de heele aanzienlijke ruimte, niets zeggend van vorm en kleur, verlevendigd door het lachende licht, en er stroomde mij een bromzang tegen, diep en breed als orgeltonen, opgewekt als brongeruisch, die heel de trapkast vulde en het huis deed dreunen. Het was Rik Schaefels, die zijn morgenlied aan het neuriën was. Een klop op de deur, gevolgd door een ‘Binnen!’ en mijn hand lag in den reuzenpalm van den zanger.

Een ruim atelier, gestoffeerd met een kostelijke oude Vlaamsche kas, een bed van denzelfden stijl, wapens, Oostersche stoffen, oud tin, glas en porcelein, heel de rommel van een romantieken schilder, maar van goed allooi en met smaak geordend. En te midden dier kleurige omgeving het joviale figuur van den kunstenaar. Dit was het wel: een zonnige dag, een schilderachtig verblijf als omgeving van den weelderigen, blijmoedigen bewoner. Wie hem niet gekend heeft - maar wie in Antwerpen zou hem niet gekend hebben? - heeft de kans verkeken het gulste en prettigste der menschenkinderen te ontmoeten. Een kolos van bouw, een kind van blijhartige stemming, een gelaat stralend en schaterend van levenskracht; een stem als een klok, een lach als een bazuin; een die het leven altijd van de goede zijde heeft beschouwd en ook wel langs die zijde te zien kreeg, die aan anderen kwistig meedeelde van zijn goede luim en vroolijkheid.

Het gaat zijn kennissen gewoonlijk zooals het mij op zijn trap ging, orgelgedreun kondigt hem aan, zonnigheid omgeeft hem; onuitputtelijk is zijn voorraad van welgezindheid en van hartelijkheid, van kleurige woorden en smakelijke anecdoten.

Ik twijfel er aan of er een meer volbloed Antwerpenaar is dan hij, hij kent zijne stad niet oppervlakkig, maar in al hare hoeken en kanten, in haar heden en verleden, in haar land en water, in hare huizen en hunne bewoners; hij kent hare taal en al hare schilderachtigheid, de zeden van groot en klein en evenzeer als hij er mee vertrouwd is, is hij er aan gehecht.

Wie Schaefels



niet op zijn atelier aantreft moet hem gaan zoeken aan de Werf of onderwege. Toen hij nog heel goed te been was, zag men hem al vroeg in den morgen van St - Willebrords naar de stad trekken, van verre zag men zijn breed gerande kachelpijp boven de hoofden der andere voetgangers uitsteken, later in den voormiddag hernam hij de wandeling in tegenovergestelde richting. Intusschentijd was hij aan de Werf aan het kuieren geweest, had de in- en uitloopende schepen gadegeslagen, zich de oogen vol gezien aan licht en water, en was dan langs de straten van het Schipperskwartier nog eens een schilderachtige brok der oude stad gaan bestudeeren. Hij was hier en daar een huis of gang binnengetrokken, had een woord gewisseld met oude bekenden en keerde na dit bad in het zeemans- en volksleven naar de Klappeistraat terug. Tegenwoordig doet hij zijn dagelijksche heen- en weerreis per tram.

Maar ik was gebleven aan mijn binnentreden in zijn atelier. Hij zou mij zijne teekeningen laten zien en mij er een keus laten uit doen voor de

[p. 126]

Vlaamsche School. Een ware schat is er geborgen in de zware portefeuilles, die nu te voorschijn werden gehaald. Rik Schaefels teekent gemakkelijk, zorgvuldig, schilderachtig. Met dozijnen tellen wij de gezichten van oud Antwerpen, hier een straat, daar een huis, een binnenplaats; talrijker nog komen de gezichten voor op den stroom: het panorama van Antwerpen, een varend schip, een stilliggende schuit, een hoekje van het strand aan de overzijde, altijd met liefde en nauwkeurigheid gedaan, met opgewekten zin, van de schoone zijde gezien, met blijkbaar genoegen in het doen uitkomen van de fijne lijnen getrokken door mast en touw, van de sierlijke silhouette van een zeil, een trapgevel, een kerktoren. Een onvermoeibare teekenaar is hij, daarvan getuigen die dikke bundels zichten, waarvan sommige overgroote afmetingen bereiken; een niet minder ijverige etser is hij en bij tientallen heeft hij stad en stroomgezichten op het koper gebracht. Hij was een geboren illustrateur en hem werden meer dan eens uit vreemde steden aanbiedingen gedaan om als zoodanig eene vaste taak te aanvaarden; hij weigerde en liefhebberde in het vak zonder er bepaald het zijne van te maken. Evenzoo liefhebbert hij in tal van andere dingen. Als zanger vroeger, als muziekkenner nu, vindt men hem op zijn post in concertzaal of kerk, waar goede muziek wordt uitgevoerd; sterrekunde beoefent hij met hartstocht in vriendenkring; zelf deed hij wel een oogenblik aan politiek en van 1869 tot 1872 vertegenwoordigde hij de kunstenaars in den Antwerpsche Gemeenteraad. In die hoedanigheid droeg hij veel bij om den Nederlandschen Schouwburg te doen bouwen.

Op den ezel in het atelier stonden twee schilderijen, de eene was de Ontvangst der koninginmoeder Maria van Medicis door de Infante Isabella aan de Werf in 1631, een stuk besteld door baron Osy, gouverneur der provincie. De andere was een zicht op Antwerpen van den overkant der Schelde gezien.

In de Verwelkoming van Maria van Midicis heeft de schilder partij getrokken uit de bonte, prachtige kleedij dier dagen, om uit de rijkste, volste tonen van zijn palet een schakeering van schitterenden kleurenglans op het doek te brengen. In den achtergrond loopt de stroom en daarboven welft zich de hemel met warm getinte wolkjes doorzaaid. Dit stuk zoowel als het andere waaraan de kunstenaar werkt, duiden al dadelijk zijne geliefkoosde onderwerpen aan: stadsgezichten of tafereelen uit het volksleven of uit de geschiedenis van Antwerpen en stroomgezichten of tafereelen uit het zeemansleven van nu of vroeger.

Rik Schaefels is, meen ik, de oudste of liever de eenige nog levende der romantiekers in de Antwerpsche schilderschool. Hij werd geboren te Antwerpen den 2ⁿ December 1827, zijn vader was decoratieschilder en professor aan de Academie, waar hij vele geslachten onzer schooljeugd tot teekenmeester diende in de klas van ‘het Loof’. Zijn eerste lessen in de kunst ontving hij van de landschapschilders de Jong en Jacob Jacobs; later wanneer hij school en Academie verlaten had, van zijn 13^e tot zijn 17^e jaar, werkte hij met Ruyten, den behagelijken en niet onverdienstelijken schilder van stadsgezichten, die een onmiskenbaren invloed op hem oefende. Hij begon zelf met landschappen te schilderen, maar zag al vroeg van dit vak af om zijn eigen en eigenaardigen weg in te slaan. Ruyten had hem het schilderachtige onzer oude straten en huizen



leeren opmerken en in geen vruchtbaarderen grond kon het zaad dier lessen vallen. Het schilderachtigste deel der oude stad lag aan den waterkant, de echtste volkstypen leefden in het Schipperskwartier en het meest treffende kenmerk van Antwerpen is wel hare hoedanigheid van zeehaven.

Van het schilderen van het volksleven, tot het schilderen van scheepsvolk en van daar tot het borstelen van zeeslagen waren er weinige stappen te doen en de weg was dan ook spoedig afgelegd. Stukken als het Afscheid van Philips II van Willem van Oranje, de Galeislaven onder Napoleon I, de Verdediging van Le Vengeur, de Groote Markt in 1500, een Wandeling onder Lodewijk XIV, de Beevaart-kermis van St-Job, het Sint Anna Gasthuis, zijn zoovele tooneelen, die getuigenis afleggen van zijne voorliefde om in het hedendaagsche het schilderachtige van weleer op te zoeken, en in het

[p. 127]

verleden de onderwerpen zijner tafereelen aan het leven zoowel te land als te water te ontleenen.

Wij noemden hem onzen laatsten romantieker, den eenigen overgeblevene van een geslacht, dat diensten bewezen heeft, dat in de geschiedenis van letteren en beeldende kunst een onuitwischbaar spoor heeft nagelaten hier en elders. Zeker de wisseling van smaak, de behoefte om van opvatting en van techniek te veranderen hebben een nieuw tijdperk geopend in de kunst, maar onwetendheid en ondankbaarheid zou het zijn te vergeten, dat het romantism voldoening heeft gegeven aan de eeuwenoude verzuchting om van het Academische gareel ontslagen te zijn, en het antwoord heeft geleverd op de honderdmaal herhaalde vraag: ‘Qui nous délivrera des Grecs et des Romains?’ - Indien er in onze eeuw smaak is ontstaan voor de meest uiteenloopende uitingen der kunst en indien oog en geest



zijn opengegaan voor de schoone werken van alle tijden en bij alle volkeren, dan is het dank aan het romantism en aan zijn ingenomenheid met alles wat schilderachtig is. Zeker men heeft volle recht te glimlachen om de sentimentaliteit dier school, om haren trek naar het melodramatische, om hare gekunsteldheid, die schilderachtigheid ten koste van waarheid deed heerschen, om hare schoolschheid zelfs; die haar van de Grieksche Mythologie in het litterarisch leven deed vervallen, en dus alleen van altaar veranderde om de waarheid op te offeren; maar men mag vergeten noch loochenen dat het romantism de schilders op nieuw prijs leerde hechten aan kleur en licht, en deze hoedanigheden een rol deed toekennen, die haar sedert den tijd der groote oude meesters ontnomen was. Het zoeken naar het schilderachtige kwam dus in de eerste plaats ten goede aan de schilderkunst, en de Engelsche meesters van de eerste jaren onzer eeuw, de machtige school der Fransche koloristen, die onmiddelijk na hen kwamen, de zeer verdienstelijke groep onzer Vlamingen, die, op het spoor der Franschen, terugkeerden naar eigen overleveringen, waren alle schilders die het schilderen verstonden en hunne kunst een krachtig leven deden herleven.

Schaefels was en is nog een talentvolle vertegenwoordiger dier richting Wanneer hij in zijne stadsgezichten het schilderachtige en kunstige boven het ware stelt, wanneer hij houdt aan het romantisch ‘rotte’ uit afkeer voor het academische stijve, wanneer hij zijn smaak voor kleurenpraal en kleurenpronk niet verloochent, en over hemel en aarde een getint licht laat stroomen, dat ze beiden met paarlemoeren glans overgiet, dat ze laat glimmen en stralen als vierden zij immer hooggetij, als beroesde de natuur zich voortdurend aan warme zonnigheid, dan doet hij inderdaad niet wat een jong geslacht doet, maar handelt hij toch niet anders dan zoovele te recht beroemde meesters uit vroeger eeuwen.

Het plein-airism is in de mode, of misschien was het gisteren in zwang en is het vandaag reeds verouderd. Het beoogde het leven in de open lucht te schilderen, in de geheele volheid van het omgevende licht. Dit licht is uit zich zelve kleurloos, zoowel als de schaduwen die het verwekt en toch is het in onze streken nooit hard; naar de uren van den dag wordt het gemilderd door zilverige of gulden tinten en al naarmate de schilder een voorkeur heeft voor morgen- of avondlicht, zal hij koeler of warmer kleuren. Hebben wij noodig te herinneren hoe het nuchtere licht, de rauwe kleur, bij onze oude meesters nergens te vinden is. Indien in onze dagen de meest onverschrokken openluchters hunne lichten blank houden, dan kleuren zij hunne schaduwen violetachtig. Bij onze groote meesters der zeventiende eeuw is het licht getint. Wij spreken niet eens van de grootste, van Rembrandt, die gedurig zijn tooverspel drijft met zijn bruineren of blankeren gloed, van Hals die grijs tint; maar belet eens de kleinere meesters dier school: Berchem, Dujardin, Potter, die nooit een stuk vee schilderen zonder op rug of horens den warmen gloed van hunnen dag te laten afschampen, en Hobbema met zijn oranje lichtspel op de erf, Pieter de Hoogh met zijn gulden achterlicht tegen zijn sterk helder voorlicht, Willem van de Velden en van den Cappellen, die al even kwistig zijn met hunne tinten in hemel en water en zoo al de andere in minder of meerder mate. Is het geen kunstig licht waarmede Tiziaan, Bellini en andere Venetianen hunne doeken vergulden, waarmede Veronese er

[p. 128]

zijn korrelig mat zilver over strooit; en Rafaëls doffe of smeltende glans; en Rubens' gulden, van Dyck's zilveren, Jordaens' koperen lichten, zijn het niet allen getuigenissen, dat elke kunstenaar de natuur, niet alleen door zijn eigen oog, maar ook in zijn eigen licht zag?

Rik Schaefels heeft nu eens een voorliefde voor mooie, rijke tinten; hij heeft zoo dikwijls de zon zien ondergaan aan den overkant der Schelde en ze daar haar immer vernieuwden en afwisselenden schat van gestraal en geglim zien uitstrooien over beemd en watervlak, er de kantjes der wolken zien mee afzetten en de damplagen mee doortrillen, hij heeft den weerschijn van die heerlijkheid zoo dikwijls bewonderd op de korstige gevels der oude straten en op de torens grijs van dagen en verweerdheid, dat hij zijn stad, zijne wereld niet anders meer ziet dan zooals hij ze gaarne ziet.

En hoe weinig heeft het gegeven in het verleden



en hoe weinig in het heden, of onze schilders grijs of blauw schilderden, of zij hun licht met goud of zilver of koper tintten, als zij maar kunstenaars zijn, zoo weergevende wat zij gezien en zoo opwekkende wat zij gedroomd hebben, dat wij de treffende juistheid hunner weerspiegeling of den machtigen klank hunner oproeping bewonderen? Wat geeft het wat hunne persoonlijkheid is, indien deze slechts van een kunstenaar is en van oorspronkelijkheid getuigt? En is bij ons Schaefels de laatste zijner richting, dan is hij er zeker een der beste en der eigenaardigste van.

Hij is oorspronkelijk omdat hij geeft wat hij voelt en wat hij is. Het prettige, opgeruimde, forsche, kleurige dat in hem treft, treft niet minder in zijn werk; de stemming van zijn mensch is die van zijn schildering, zijne opvatting van het leven is die van zijn kunst. Hij is verliefd op zijn oud Antwerpen en vertelt er graag en sappig van; hij schildert het ook met al de ingenomenheid die hij er voor voelt en doet hij het soms wat bekoorlijker voorkomen dan het ons schijnt, dan is het omdat het niemand zoo sterk bekoord heeft als hem.

Het weeldrige van zijne schildering, de praal zijner kleuren, stemt volkomen overeen met heel zijn natuur. Hetzelfde mag men zeggen van zijne zeeslagen, waar, in de statige driedekkers van vroeger en tusschen buskruitdamp, een volk van onversaagden een strijd op leven en dood strijdt. ‘Men moet mijn mannen hooren roepen, de kanonschoten hooren knallen, de kogels hooren fluiten, de sabels en bijlen zien vonkelen’ is zijn leus, en er is dan ook in zijn Vengeur en andere stukken, een leven, een krieling, een opgewondenheid en een heldhaftigheid, die immer doen denken aan een strijd van reuzen geschilderd door een reus.

In die stukken verloochent Schaefels zijne voorliefde niet voor het ouderwetsche schilderachtige. Hoeveel hij houdt van een hedendaagsche Antwerpsche visscherschuit, toch houdt hij nog meer aan de zeekasteelen van vroeger dagen, met hunne drie rijen geschut, hunne torenhooge masten, hunne onmetelijke zeilen en hunne gebeeldhouwde spiegels. Wanneer hij deze bevolken kan met de zoo eigenaardig gekleede marinen uit den tijd der Fransche Republiek en hij deze kan laten hunnen heldengang gaan, dan verbeeldt men zich hem zelven te zien hakken op den vijand en hem eene aanjagende Marseillaise te hooren uitstooten.

Het is waarlijk wonder en jammer dat Antwerpen de groote zeehaven, zoo weinig talrijke en zoo weinig verdienstelijke zeeschilders heeft voortgebracht, dat zoo weinig onzer jongeren zich wagen op een gebied dat hun door de natuur schijnt voorbestemd. Onder al het schilderachtige dat er op de wereld is, zijn er toch weinig dingen die een haven, een schip, een zeeman overtreffen; onder al de schoone natuurgezichten is er geen schooner dan dit van den overkant der Schelde, wanneer de zon naar het westen dalend, daar een onmetelijkheid van lichtgloor en kleurenspeling ontsluit. Schaefels was te goede waarnemer om ook dit niet op te merken en te goede Antwerpenaar om niet te verstaan wat voordeel er voor zijne kunst uit de bevoordeelde ligging zijner stad te trekken was. Wie met jonger hand herneemt zijn thema? Wie herzingt zijn lied van licht en lijn op nieuwe maat en wijze?

Zeker er is een deel fictie in dien rijken kleurenschat, uitgestald op de kleedij zijner edellieden en burgers, in het ivoor en paarlemoer zijner oude gevels, in het kleinodiën-gefonkel zijner luchten, maar de fictie is niet gebannen uit de kunst; er

[p. 129]

ZICHT OP DE SCHELDE, naar eene teekening van H. Schaefels.

[p. 131]

ligt werkelijk poëzie en onverjaarbare poëzie in een ouden gevel én in een



verweerd dak, evenals er poëzie ligt in een gezwollen zeil, in een getinte avondlucht; maar het recht op poëzie in schilderkunst hoeft toch niet verdedigd te worden, en wie haar ook tijdelijk loochene, zij breekt telkens op nieuw door. Dat zij zich van gekunsteldheid vrijware, is een gewettigde eisch, en Schaefels met zijn vast geloof aan wat hij schildert, moge zijne voorliefde laten blijken voor een wereld, die herinnert aan die der vertelsels en sprookjes, hij heeft van die wereld niet alleen gedroomd, hij heeft er in geleefd, en wat hij afbeeldt zijn de tafereelen, die hij er in gezien en bewonderd heeft.

Max Rooses.