De Vlaamse School. Nieuwe reeks. Jaargang 6

Vincent van Gogh

Van dezen te vroeg heengeganen zoeker en wroeter zagen, in n^r 4, 1893, van Le Mercure de France, eenige brieven het licht, waaruit wij, wellicht niet zonder eenig nut voor enkelen, ouderen zoowel als jongeren, die ófwel al te licht hun waardeering van een kunstwerk afmeten naar hun achting voor den persoon des kunstenaars, ófwel zich al te exclusief opsluiten in het enge kringetje van hun schooltje of koterietje, ófwel nog al te eenzijdig en uitsluitend alle heil verwachten van het, zeker niet te versmaden, ‘rechtstreeks naar de natuur werken’, hier een en ander overschrijven.

Tot degenen, die het werk met den man verwarren, zegt van Gogh:

‘Si tu es brouillé avec un peintre, et qu'en conséquence de cela tu dis: “Si un tel expose là où j'expose, je retire mes toiles” - et si tu le dénigres, alors il me semble que tu n'agis pas aussi bien que tu devrais agir, car il est mieux de retarder longtemps avant de juger si catégoriquement - et de réfléchir - la réflexion nous faisant apercevoir à nous-même - en cas de brouille - autant de torts pour notre propre compte que pour notre adversaire; il a, celui-ci, autant de raison d'être que nous puissions en désirer pour nous. Si donc tu as déjà réfléchi qu'un tel et les autres qui font du pointillé ou autre chose, font aussi assez souvent de belles choses, au lieu de dénigrer celles-ci, il faut (surtout en cas de brouille) les estimer et

[p. 88]

en parler avec sympathie. Sans cela on devient sectaire, étroit soi-même et l'équivalent de ceux qui n'estiment pour rien les autres et se croient les seuls justes. Ceci s'étend même aux académiciens, car (par exemple) prends un tableau de Fantin-Latour - surtout l'ensemble de l'oeuvre. - Eh bien! voilà quelqu'un qui ne s'est pas insurgé! Et est-ce que cela l'empêche d'avoir ce je ne sais quoi de calme et de juste qui en fait un des caractères les plus indépendants existants?’

Over de rol der verbeelding in de plastische kunst schrijft Vincent aan E. Bernard:

‘Je regrette parfois de ne pouvoir me résoudre à travailler davantage chez moi et de fantaisie. Certainement l'imagination est une capacité qu'il faut développer, et elle seule peut nous faire arriver à créer une nature plus exaltante et plus consolatrice que ce que le clin d'oeil seul sur la réalité (que nous apercevons changeante, passant vite comme l'éclair) nous fait apercevoir.

Un ciel étoilé (par exemple), c'est une chose que je voudrais essayer de faire. De même que, le jour, j'essaierai de peindre une vaste prairie étoilée de pissenlits. Comment pourtant y arriver, à moins de me résoudre à travailler chez moi et d'imagination?’

Wellicht ware het nauwkeuriger, in stede van: ‘travailler d'imagination,’ te zeggen: ‘travailler de mémoire,’ het in ons geheugen voortlevend geziene daarin natuurlijk door de verbeelding zelve tot plastische visie verduurzaamd zijnde. De bedoeling van Vincent is echter merkwaardig genoeg, om door velen - vooral onder de landschapschilders - ernstig en lang overwogen te worden.

Dat de gedachte niet nieuw, alleen vernieuwd is, spreekt intusschen van zelf. ‘De souvenir’ allerminst, somtijds zelfs geheel ‘d'imagination’ geschilderd, de landschappen, och! niet alleen van onze gotische meesters, maar zelfs van meer dan een heros der latere Italiaansche en Nederlandsche Wedergeboorte.

En op onzen eigen tijd dan! Zou niet meer dan éen Diaz, Alf. Stevens, ja, Millet, niet bijna elke Israëls evenzeer uit geheugen als uit rechtstreeks-geziene dingen geschapen zijn?

En, heel dicht bij ons, nu zelfs, - Léon Frédéric, met zijn Boschbeek en zijn in het salon der Twintigen onlangs veel bewonderde portretten? De landschap-partijen toch, op beide tafereelen, ‘travaillés’, neen, ‘créés d'imagination’, op zijn minst genomen ‘de mémoire’.

En hoevele mislukte proeven zijn niet bekend, waaraan uren, dagen, weken soms, vlak in het aanschijn der werkelijkheid, geknoeid, geveegd, gepeuterd werd, doch aan het ontstaan van welke juist alle dichterlijk zien, alle verbeelding, geheel vreemd bleef?

Heel eigenaardig, pikant zelfs, de volgende regelen van Vincent over een door hem gelezen verhaal, ‘l'extermination de toute une tribu d'indigènes des îles Marquises, - antropophages, dans ce sens que, disons une fois par mois (qu'est-ce que ça fait?), on mangeait un individu’.

Nu zegt Vincent, en ik laat, wát hij zegt, geheel onveranderd:

‘Les blancs très-chrétiens, pour mettre fin à cette barbarie (?), réellement peu féroce, n'ont pas trouvé mieux que d'exterminer et la tribu des indigènes anthropophages et la tribu avec laquelle la première guerroyait - pour se procurer ainsi de part et d'autre les prisonniers de guerre mangeables nécessaires.

Ensuite on a annexé les deux îles, qui sont devenues d'un lugubre!!!

Ces races tatouées, ce nègre, ces Indiens, tout, tout, tout disparaît ou se vicie. L'affreux blanc avec sa bouteille d'alcool, son porte-monnaie et sa vérole, quand donc l'aura-t-on assez vu? l'affreux blanc avec son hypocrisie, son avarice et sa stérilité. Et ces sauvages étaient si doux et si amoureux!’

Nog belangrijker, wellicht, het vervolg op deze brieven, in n^r 5 van het Fransche tijdschrift.

Treffend is het, een kunstenaar als van Gogh, wiens manier - indien bij hem van een manier kan spraak wezen, wat alleen in zekeren zin mogelijk schijnt - zoo hemelbreed verschilt van die der groote Hollandsche meesters, in de volgende wezenlijk prachtige woorden zijn hooge, op een volkomen juist begrip van hun tijd en hun kunstopvatting berustende bewondering voor hen te hooren uitspreken. Rembrandt van Rijn en Frans Hals vooral schijnen zijn afgoden.

‘Laten we,’ zegt hij, ‘eens over Frans Hals praten. Deze kunstenaar heeft nooit een Christus geschilderd, geen “Blijde Boodschappen aan de herders”, geen “Kruisiging” of “Opstanding;” nooit heeft hij een naakt of een wellustige of een dierlijke vrouw geschilderd. Portretten vóor en na, dat maakte hij; soldaten, officieren, magistraten en vroedschappen, oude dames en dronken mannen, vischvrouwen en zigeunermeisjes, zich zelf en zijn vrouw, straatjongens en musici; maar wilt gij wel gelooven, dat dit even veel waard is als Dante's werk, of dat van Michel-Angelo en Raphaël, ja zelfs dat van de Grieken?

't Is even mooi als Zola, maar gezonder; even levendig maar vroolijker, omdat zijn tijd gezonder en minder droevig was. En wat is nu eigenlijk Rembrandt? Juist het zelfde: een portretschilder. Dit dient men goed vóor oogen te houden van de twee grootste Hollanders, eer men verder redeneert. Portretschilders zijn zij in de allereerste plaats. En ja, daarnaast houdt men nog heel wat ruimte om aan weerskanten te groepeeren landschappen, intérieurs, dierstukken, en allegorische voorstellingen van anderen. Maar alleen hieruit: Frans Hals, schilder der portretten van een geheele levende en onsterfelijke republiek; Rembrandt van Rijn, in-gezond, naturalistisch mensch, oppersten schilder van portretten uit de Hollandsche republiek; alleen hieruit, uit die twee eenige bronnen zien we in onmiddellijke aansluiting voortkomen hun ware leerlingen: Vermeer, Fabritius, Moes, Pieter de Hoogh, Bol, en die onder den invloed van dezen stonden: Potter, Ruysdael, Ostade, Terburgh.’

En nederig, veelbeteekenend voegt hij er dan bij:

‘Als wij ten slotte niet weten wat te doen, laten wij dan in 's hemels naam maar doen als die oude Hollanders, in gewone dingen stillevens enz. bestudeeren, al was het alleen maar om een zeldzaam groot denkvermogen niet te verkwisten aan onvruchtbare metaphysische overpeinzingen, die toch omtrent het heelal ons wel nooit wijzer

[p. 89]

zullen maken. 't Eenige, wat we kunnen doen is - en ziedaar wat de oude Hollanders, ten spijt van iedere systematische geleerdheid deden - onze aandacht bepalen tot een atoom van dien chaos, en schilderen een paard, een portret, onze grootmoeder, een appel of een landschap.’

Wel waard, gelezen te worden, wat hij aan E. Bernard schrijft over Christus, deels als beschaver, deels als motief voor religieuze schilders. Niets mag hier worden weggelaten:

‘De figuur van Christus, zooals ik mij die denk, is alleen geschilderd door Delacroix en Rembrandt, terwijl verder Millet nog zijne leer heeft geschilderd. De rest doet me min of meer glimlachen; dit doen vooral de religieuze schilders - uit het oogpunt van schilderen altijd, niet uit een godsdienstig oogpunt.

Christus alleen, onder alle wijsgeeren, Magiërs, enz., heeft als allereerste waarheid bevestigd het eeuwige leven, de oneindigheid van den tijd, het niet-zijn in den dood, de noodzakelijkheid van een bestaan vol oprechtheid en toewijding. Hij heeft een heel zuiver kunstenaarsleven geleid, als een, grooter dan alle andere artisten, marmer en palet verwerpend, om te werken in levend vleesch; dat wil zeggen, dat deze kunstenaar, ongehoord en bijna niet te bevatten met het stompe werktuig van onze verweekte en verslapte moderne hersenen, geen standbeelden maakte, geen schilderij - zelfs geen boeken - trotsch ontkent hij het zelf; hij maakte levende wezens......: onsterfelijke.

Neen, deze kunstenaar heeft geen boeken gemaakt! Voorzeker van de geheele Christelijke literatuur zou hij walgen, en er zijn maar weinig letterkundige producten, die naast het evangelie van Lucas en de in hun harden en krijgshaftigen vorm toch zoo eenvoudige epistels van Paulus, genade in zijn oogen zouden vinden. Maar al heeft hij geen boeken gemaakt, voorzeker minachtte hij niet het levende woord te gebruiken. (Zie vooral zijne gelijkenissen!) En wie van ons zou durven beweren, dat hij gelogen heeft op den dag, waarop hij, den ondergang van Rome's macht voorspellend, uitriep: “Hemel en aarde zullen voorbijgaan, maar mijne woorden zullen niet voorbijgaan!” Die gesproken woorden, welke zijne Grootheid weigerde neer te schrijven, dat is het opperste van wat ooit de kunst heeft kunnen bereiken, de trots en de glorie van de kunst, die hier tot zuiver scheppende macht geworden is.

Deze beschouwingen voeren ons een heel eind weg en - brengen ons zelf hooger dan de kunst zelve. Zij geven ons een flauw vermoeden van die kunst, die leven wekt; de kunst om levend-onsterfelijk te zijn: en toch bestaat er verband tusschen die beschouwingen en de schilderkunst; de patroon der schilders St. Lukas, die tegelijk dokter, schilder en evangelist was - wiens symbool, helaas! een os is - is immers daar, om ons hoop te geven. En evenwel, ons eigenlijke, ware leven is laag bij den grond, daar we wegkwijnen onder den al te zwaren last van een ambacht, dat op dit ondermaansche bijna niet te beoefenen valt, want hier beneden doet de liefde voor de kunst ons die andere echte, ware Liefde verliezen.

Maar, daar ten slotte niets de onderstelling in den weg staat, dat op die ontelbare zonnen en planeten, waarvan we 't bestaan om ons heen weten, er ook lijnen en vormen en kleuren zijn, dienen we ons betrekkelijk kalm te houden, en te gelooven aan de mogelijkheid in beter omstandigheden te zullen schilderen als ons bestaan veranderd is door 't een of 't ander verschijnsel, dat volstrekt niet verrassender of onbegrijpelijker behoeft te zijn dan dan de metamorphoze van de pop in den vlinder; welk nieuw bestaan van vlinderschilder voor arbeidsterrein zou krijgen een dier ontelbare kometen, die na den dood misschien voor ons evengoed bereikbaar zullen zijn, als in dit leven de zwarte stippen op een kaart, die steden en dorpen beduiden.’

Een zeer kurieus portret van Vincent, door hem zelf geschilderd, versiert n^r 4 van Le Mercure.

E. Bernard zelf, de eigenaar der openbaar gemaakte brieven, laat deze voorafgaan van eenige bladzijden over den persoon en het leven van dezen, ‘le plus solide des amis en même temps que le plus artiste d'entre nous’, door hem verloren ‘quand, par un beau soleil de Juillet, il alla derrière le château d'Auvers se déshabiller de la vie.’

Geen vriend van oorspronkelijkheid in kunst en leven late deze zeer interessante brieven ongelezen!

Brabo.