De Vlaamse School. Nieuwe reeks. Jaargang 6

[p. 77]

Rubens' teekeningen

Dezer dagen is het laatste gedeelte der afbeeldingen van de werken van Rubens in gravuur en in fotografie ten toon gesteld in de benedenzaal van het Antwerpsch Museum van Schoone Kunsten, namelijk dat der teekeningen, volledigende aldus de lange reeks der scheppingen van den grooten meester.

Deze nieuwe afdeeling telt 332 stuks en is des te merkwaardiger, daar zij onder de oogen van het publiek de schatten brengt uit de Albertina van Weenen, den Louvre van Parijs, het British Museum van Londen, het Museum Fodor van Amsterdam, de Museums van Berlijn, Stockholm, Weimar en vele andere openbare en bijzondere verzamelingen, stukken die, weinig of niet gekend zijn en meestal voor de Commissie van Rubens' werken gefotografieerd werden. Er zijn over de wereld duizenden van teekeningen verspreid, die Rubens' naam dragen; alleen diegene wier echtheid vaststaat zijn hier bijeengebracht.

Toen de kunstenaar zijn einde voelde naderen, bepaalde hij in zijn testament, dat zijne teekeningen zouden bewaard blijven ‘tot behoeve van iemant van syn sonen die hem soude moghen willen oeffenen in de conste van schilderen, oft, by gebreke van dien tot behoeve van eenre syner dochteren, dewelcke soude mogen comen te trouwen met eenen vermaerden schilder.’ Men moest dit gedeelte der nalatenschap bewaren totdat het jongste zijner kinderen den ouderdom van achttien jaar zou bereikt hebben; was er alsdan aan de voorwaarden van het testament niet voldaan, dan moesten de teekeningen of de opbrengst ervan verdeeld worden onder de erfgenamen. In 1659 verstreek het bepaald termijn, geen zoon was schilder geworden, geen dochter was met eenen schilder gehuwd. De teekeningen werden nu aan den man gebracht; aan wie of op welke wijze is ons onbekend gebleven. Alleen weten wij, dat de vermaarde kunstverzamelaar Jabach er een aanzienlijk getal van kocht, die later voor een goed deel eigendom van den Louvre zijn geworden. Deze beroemde Parijsche verzameling bezit niet minder dan 262 nummers aan Rubens toegeschreven, ook uit andere verzamelingen dan die van Jabach voortkomende en voor het grootste deel onecht.

De belangrijkste verzameling van Rubens' teekeningen bevindt zich in de Albertina te Weenen; deze telt 135 nummers, nagenoeg alle echt. De hertog Albert van Saxen-Teschen, de schepper dezer verzameling, vormde ze voor een deel gedurende zijn verblijf in de Belgische provinciën, waarvan hij stadhouder was. Hij moet het zeer bijzonder geluk gehad hebben de hand te leggen op een deel der teekeningen, die uit Rubens' sterfhuis voortkwamen en bijeen gebleven waren. Inderdaad alleen in de door hem aangekochte werken treffen wij stukken aan, die een gelijkvormig handteeken des meesters dragen, dat wel niet door hem zelven maar er dan toch in zijnen tijd met inkt op geschreven is; een groot deel der portretten draagt den naam van den afgebeelden persoon in zwart krijt er op aangeduid door een weinig geoefende hand der xvii^e eeuw. Deze namen zijn er klaarblijkelijk op geplaatst door iemand, die in Rubens' huis verkeerde.

Rubens' teekeningen onderscheiden zich door dezelfde hoedanigheden als zijne schilderingen: hetzelfde geniaal gemak in het voortbrengen spreekt er uit, dezelfde klaarheid in het uitdrukken van wat hij te zeggen heeft, dezelfde sierlijkheid in de kracht, dezelfde goede smaak, die, waar zijn hartstochtelijkheid hem voortstuwt naar het reusachtige, hem belet in het onmatige te vervallen, dezelfde onverstoorbare gezondheid, die hem toelaat zonder inspanning en met opgewekt gemoed bovenmenschelijken arbeid te verrichten.

De teekeningen vervallen in twee groote afdeelingen: vooreerst die welke vervaardigd zijn voor de graveurs, de beeldhouwers en de bouwmeesters; dan de studiën voor zijne schilderijen.

In de eerste dezer afdeelingen zijn de teekeningen voor de graveurs natuurlijk verreweg de talrijkste, die voor andere kunstenaars gemaakt tellen haast niet mede. Rubens teekende zeer veel voor graveurs, alhoewel er dan ook weer veel op zijnen naam gebracht is, dat door de graveurs zelven of door zijne leerlingen werd vervaardigd. Vooraan komt zijne reeks van groote mannen uit de

[p. 78]

Grieksche en Romeinsche oudheid door zijne beste plaatsnijders op koper gebracht, zijn teekenboek door Pontius gegraveerd en zijn afbeeldingen van antieke gesneden steenen.

Maar het belangrijkste en kenmerkendste deel dezer soort van werken zijn de titels, platen en portretten door hem voor de drukkers, en voornamelijk voor zijnen vriend Balthazar Moretus, geteekend. Wij kennen 82 stukken van dien aard. Rubens evenals zijn leermeester Otto Vaenius was een geleerde, een liefhebber van boeken en ook een vriend van zinnebeeldige samenstellingen. Wanneer hij een titelblad te teekenen had, wilde hij het doen uitdrukken wat het boek bevatte en wilde dit verwezenlijken door vindingen even zaakrijk als vernuftig, de soms zeer veelzijdige stof op de kunstigste wijze in beeld brengende, of de verschillende deelen van een zelfde onderwerp in immer fraaien samenhang afbeeldende.

Voor enkele teekeningen leverde hij zelf de uitlegging, of schreef een zijner vrienden die naar zijne opgave. Verbazend is het telkens te zien de hoeveelheid van stof saamgedrongen op eene plaat en de schranderheid waarmede dit gebeurde. Zie er hier een voorbeeld van, het eenige, dat kort genoeg is om te kunnen aangehaald worden. De Aartshertogin Clara-Isabella-Eugenia kwam te sterven en een dichter bezong de overledene in een Fransch gedicht: La peinture de la Sérénissime princesse Isabelle-Claire-Eugénie, infante d'Espagne, dat verscheen bij Balthazar Moretus in 1634, en werd gesierd met het portret der infante gevat in een zinnebeeldige omlijsting. Rubens maakte de teekening en Moretus gaf er de verklaring van in eenen brief aan zijnen vriend Philippe Chifflet. Zij luidde aldus: ‘De avondster boven het hoofd der prinses duidt haar vaderland Spanje aan, het snoer van munten door twee geniussen vastgehouden, herinnert de reeks harer voorzaten. Rechts de keizerlijke kroon, de lauwer, de scepter en de palm, beteekenende, dat zij de dochter is van Philips II, de kleindochter van Keizer Karel en de afstammeling van zoovele doorluchtige keizers uit het huis van Oostenrijk. Links getuigt een tuil van leliën, dat het bloed der Valois in hare aderen vloeit. De twee geniussen aan de beide zijden van haar portret verzinnebeeldigen door den slangenstaf en den bliksem, die zij dragen, de oorlogen door haar gevoerd en den vrede door haar gesticht. In het midden bevindt zich het altaar van 's lands welvaren, tegen welk serpenten omhoog krinkelen, zooals dit op de Romeinsche munten wordt afgebeeld. De tortelduif, lager, is het zinnebeeld van het weduwschap; het roer en de aardbol waarop de tortel zich heeft neergezet duiden aan, dat België aan haar bestuur zijn welvaart heeft te danken.’

Vernuftiger en meer ingewikkeld zijn de meeste der overige titelbladen; maar is de zin dikwijls zwaar om raden, dan wordt het oog toch immer gestreeld door de prachtige gestalten en door de ongeëvenaarde sierlijkheid der ineenzetting. Rubens bezigde voor het vertolken dier bladen meestal de twee Cornelius Galle's, die hij geleerd had zijn breed aangegeven vormen in wel verzorgde en kleurige kopersneden over te brengen.

Een andere graveur, met wien hij gaarne in de laatste jaren zijns levens werkte, is Christoffel Jegher, de beroemde houtenplaatsnijder. Voor hem teekende de meester negen groote stukken, die, meestal met eenige wijzigingen evenveel zijner schilderijen weergeven. Jegher sneed ze in hout met eene gespierdheid van lijnen en een kracht van lichtwerking, die er ware stukken van Rubens van maken.

De gewone graveurs naar Rubens, de koperenplaatsnijders, die onder zijne leiding en naar zijnen geest eene wereldberoemde school hebben gevormd: Vorsterman, de gebroeders Bolswert, Pontius, Ryckemans, Witdoeck en anderen meer, werkten naar zijne schilderijen of grauwschilderingen, slechts enkele malen naar zijne teekeningen. Dit laatste moeten wij opmaken uit het feit, dat er nagenoeg geene teekeningen van Rubens' hand bewaard zijn, die tot model aan zijne graveurs dienden. Wel bezit de Louvre en andere verzamelingen er die voor zulke aangezien worden, maar het zijn teekeningen van graveurs of leerlingen, gewoonlijk door hem hertoetst. Teekende Rubens niet zelf de modellen der koperen platen naar zijne werken gesneden, dan leverde hij er toch de ontwerpen voor, die zeer dikwijls afwijken van de schilderijen en hertoetste hij gewoonlijk de teekeningen naar die modellen door de graveurs gemaakt en de platen naar die teekeningen gesneden. Op de eerste afdrukken der platen bracht hij zijne verbeteringen aan, zooals blijkt uit zijn eigen getuigenis en uit menigen aldus hertoetsten afdruk, die ons bewaard bleef. Geen twijfel of er is menige prent van dien aard, en menige teekening door hem voor de titelbladen vervaardigd verloren gegaan. Inderdaad van de 82 stuks, die hij teekende voor de illustraties van boeken, zijn er ter nauwernood een half dozijn gered.

De tweede afdeeling van Rubens' teekeningen bevat zijne studiën en deze worden op hunne beurt onderverdeeld in studiën naar oudere meesters en in studiën voor zijn eigen stukken.

[p. 79]

De studiën naar oudere meesters bestaan uit kopieën naar de antieken en naar de Italianen der Renaissance. Rubens was een liefhebber van oude kunst, een kenner van beelden, van oude munten en gesneden steenen. Hij telde onder de geleerden van zijnen tijd, die op degelijke wijze oudheidkunde studeerden. Toen hij in Italië verbleef teekende hij tientallen van antieke koppen naar het marmer en naar medaliën. Sommige dier studiën benuttigde hij in zijne werken, andere meende hij te gebruiken voor het uitgeven van een boek over antieke kunst, waarin zijn vriend Nicolas Rockox en Ridder del Pozzo hem ter zijde zouden staan; het zijn meestal vluchtig geschetste conterfeitsels, met vaste hand op het papier geworpen.

Rubens was ook een groote bewonderaar der Italianen uit de jaren veertien- en vijftienhonderd. Het valt moeilijk te zeggen wie van de groote schilders dier dagen: da Vinci, Rafaël, Michel Angelo, Mantegna, Giulio Romano, Tiziano hij met de meeste voorliefde studeerde. Naar al die meesters vervaardigde hij teekeningen. De kostelijkste, die ons bewaard bleven, zijn die naar de Profeten en de Sibyllen van Michel Angelo, die de Louvre bezit. Het zullen waarschijnlijk ook wel de uitstekendste geweest zijn, die hij maakte. De geweldige schilder der Sixtijnsche kapel moest den grooten dramatischen Vlaming zeer bijzonder aantrekken en de reuzen en reuzinnen, die daar ten eeuwigen dage, grootsch en barsch, op de gewone stervelingen neerblikken, van uit het gewelf der pauselijke kapel, moesten hem voorkomen als idealen van menschen, door kunstenaars herschapen tot wezens met sterkere dan menschelijke lichamen en gevoelens.

De tweede soort van studieteekeningen is wel de belangrijkste van heel de verzameling. Zij bestaat uit de studiën door Rubens gemaakt voor zijn eigen schilderijen. Wij merken hier vooral de figuren en groepen op, geteekend om benuttigd te worden in zijne groote werken, zooals de vijf bladen bevattende groepen uit de Nederstorting der Engelen (National Gallery en British Museum), de drie Herderinnen uit de Aanbidding der Herders (Albertina), het tiental figuren uit de Conversatie à la mode (Museum Fodor en andere verzamelingen). Al deze teekeningen zijn zeer verzorgd; enkel bij uitzondering maakte de meester studiën in vorm van krabbeling, zooals die, welke dienden voor zijne Boerenkermis en die het British Museum onlangs aankocht.

De heerlijkste onder deze studieteekeningen zijn de portretten, die van het eerste tot het laatste meesterstukken mogen heeten. Klaarblijkelijk had Rubens de gewoonte, wanneer hij het portret te maken had van iemand, die niet voor hem kon poseeren, hem te conterfeiten in krijt en inkt en naar die teekening te schilderen. Zoo bezitten wij onder de gekende hoofden, die van graaf Arundel, hertog en hertogin van Buckingham, Susanne Fourment (de vrouw met den strooien hoed), markies van Leganes, Maria van Medicis, Rubens zelven, zijne beide vrouwen en verscheidene zijner kinderen. Men stelt zich niets volmaakters voor dan deze geteekende portretten, altijd met bewonderenswaardige vastheid van hand op het papier geworpen, gevende het geheel en de onderdeelen, 's menschen gemoed en zijn lichamelijk uitzicht, zonder eenigen speelschen zin naar waarheid zoekende en deze op het papier stempelende alsof zij door een Italiaanschen medailleur der Renaissance in brons geslagen ware, zonder eenige kleinheid en toch fijngevoelig voor de meest kiesche trekken, die in een gelaat de ziel weerspiegelen.

Onder de studiën van verschillenden aard, die de laatste afdeeling van het geheel uitmaken zijn vooral bewonderenswaardig de teekeningen van dieren en landschappen, die met dezelfde meesterschap over den vorm als zijne menschenstudiën zijn uitgevoerd. Zeer belangrijk in het bijzonder zijn drie groote landschappen met inkt geteekend en met blauw getinten hemel, die een treffend karakter van eenvoudige natuurlijkheid dragen en ons een Boeren-Rubens tonen, die aan Boeren-Breughel laat denken.

Max Rooses.