De Vlaamse School. Nieuwe reeks. Jaargang 5

[p. 73]

De XX te Brussel

Ik denk er niet aan, een hoogvleugelend lofgezang aan te heffen ter eere van àl de kunstenaars die te Brussel exposeerden in Februari. Maar in haar geheel genomen blijft die tentoonstelling nog de meest belangwekkende van 't jaar.

Nevens de jongste werken der XX, is het heel een samenvattend overzicht der nieuwere

PORTRET VAN MEJ. S.
Oorspronkelijke teekening van Theo van Rijsselberghe.

uitingen van vreemde kunst. Ik wil nog eens herhalen - want soms moet alhier de waarheid als een spijker in de breinen gehamerd worden! - dat de zoogezegde ‘twintigen’ geen school uitmaken, dat hier zelfs geen spraak mag zijn van wat zekere critici ‘modernisme’ noemen. Nochtans kan men erkennen, nevens wijduiteenloopende en gansch op-zichzelf levende temperamenten, twee tamelijk gekenmerkte stroomingen: neo-impressionnisme en symbolisme. Als algemeene karaktertrekken, het versmaden van aangeleerde conventie, - het kijken zonder bril, de zuivere kindervisie der dingen - het teere voelen van zeer verfijnde zenuwen, het terugzeilen uit onze laagstoffelijke maatschappij om weg te schuilen in de droomenlucht der Gothieken, het streven naar meer licht en bij enkelen een belangwekkende vereenvoudiging van kleur en lijn. Uit de grondige studie van de beteekenis der lijnen, haar betrekkingen en haar mogelijke arabesken, vloeit een misschien onbewust weergeven van het decoratieve in de natuur Ik zal aanduiden, als meest treffend voorbeeld dezer laatste strekking, het zeer schoone borduurselontwerp van Henry van de Velde.

Wie misschien het meest op zoek dorst en de pogingen vergemakkelijkte van vele kunstenaars uit onzen tijd, is Georges Seurat, van wien bijna al de werken hier ten toon werden gesteld. Zelfs de artiesten van den schommeltrein, die altijd twintig jaar te laat aankomen, hebben bij hem iets geleerd.

Hij overleed in '91, zonder alles te kunnen geven wat hij in zich had. Dat hij een groot en hoog kunstenaar was wordt genoegzaam bekrachtigd door zijn ‘Poseuses’ met haar bescheiden, frissche en kiesche ornementale sierlijkheid. Maar hij was vooral een man der theorie, een stelselmatige geest, niet een instinctieve. Wij zijn hem de studie schuldig van de tonenverdeeling, en het vestigen van klare en vloeibare lucht op een doek. Hij zag ook, dat het pulverig licht der zon een invloed oefent op de schaduwen, ze verandert en kleurt, en ze doet leven. De beschouwing van de kleurtegenstellingen en het spelen der volmakende schakeeringen (‘complémentaires’) bracht hem tot het stippelen der omlijsting, om het doek af te zonderen.

Later legde hij zich toe op het begrijpen der lijnen. Misschien is zijn stelsel wat te eenvoudig, en de dood liet hem geen tijd om zijn werk te volledigen. Het schijnt me dat hij zijn doel niet bereikte in de groote ‘thesisgewrochten’: Le Chahut, Le Cirque, waarin hij trillende vreugde wilde uitspreken door lijnen. In die zelfde richting is Chéret met zijn aanplakbrieven tot een mooieren uitslag gekomen.

Maar alleen Seurat's zeegezichten moesten eerbied inboezemen voor zijn oprecht en eerlijk streven. Zij zijn volledige, zeer pure, onbeknibbelbare kunstwerken; zij zijn gedichten van zuiver en inadembaar licht, van kalm-vreugdig-levende hemels en wijde horizonten, van zonnig-slapende havens, van subtiele en doorschijnende onstoffelijkheid.

[p. 74]

Onder de XX zijn Signac, van Rijsselberghe en Lemmen zijn onmiddellijke leerlingen. De laatste staat wat te veel onder den invloed van den meester en verliest er zijn oorspronkelijkheid bij. De zeeën van Signac zijn meer bewogen, klankrijker, materiëeler dan die van Seurat. Van Rijsselberghe ook ziet alles in klare stralende blijheid, en zijn portretten zijn feesten van lachend licht. Maar in bijna al die gewrochten wordt de aandacht nog te erg aangelokt door het procédé, dat gelukkig maar een overgang is, en weldra verlaten zal worden in zijn exclusieve toepassing. De hooge kunst begint alleen, waar heur stoffelijk gedeelte wordt vergeten.

_* * _*

De zinnebeeldige strekking scheen dit jaar de bovenhand te hebben. Voor de meeste symbolistische werken - en misschien de heerlijkste - heeft men gesproken van uitmiddelpuntigheid. Ik denk dan altijd aan een perk van gemeene laaggroeiende bloempjes, en in het midden een hoogopschietende orchidee, met oneindig geschakeerde kleuren, aristocratisch-geheimzinnig, hoog op een zeer dun stengeltje... Hare doorluchtigheid de menigte gaat voorbij en mompelt schompermuilend: ‘Uitmiddelpuntigheid! Aanstellerij!’

O! de stempieperige eunuchen die vóor den tempel der officieele aesthetiek wacht houden, en hun gezanik over ‘ongezondheid’ en ‘onduidelijkheid’, wanneer een schilder wat meer wil weergeven dan ‘het gemoedelijk boerenleven’, en geen doeken penseelt die ‘verteld kunnen worden’! En dan gaan ze prediken over de Waarheid, de Natuur, het Eeuwig Schoone, alsof er voor ons wat anders bestond dan verschillige wijzen van mooi-zijn. En wat, wát toch is Waarheid? Ieder ziet de dingen met zijn eigen oogen. Wat waarheid is voor u is het niet meer voor mij. Zekeren beweren zelfs dat de stof maar een illusie is, en waarheid alleen de droomen en de gedachten, - en zij hebben misschien geen ongelijk...

Ik wilde enkel dat men wat min theoretiseerde, dat men zich wat min om scholen of formules bekreunde, dat men zich wat min bezighield met het ambacht van den kunstenaar, en meer met zijn geest. Er bestaan zooveel behendige schilders, en zoo weinig eigenaardige zieners; zoovelen, die met talent groote ziellooze doeken borstelen, maar zoo weinigen, die voelen. Wat gaat het mij aan, of een gewrocht naïef geteekend is, indien het me een zeer fijn kunstgenot verschaft? Het publiek, met zijn ‘vleeschoogen’, aanschouwt wel de kleur en de lijn, maar het vat die gewrochten niet die de werkelijkheid verdiepen en maar als voorwendsel tot een ideaal gebruiken, die het onzegbare willen doen voelen en onze gedachten doen zeilen naar de droomen......................

...Ik weet niet, in welken wonderbaren tuin het was van vorstelijke schoonheid. Een kwijnend kalmen tuin van afgegane kleuren, verflenst en reeds indonkerend groengrijs, met bloemen als sterretjes van bescheiden licht op het gras... Ik weet niet, wie die maagden waren in dien tuin. Zij zaten het lijf recht in een broze houding, en haar reine naaktheid als een gedempt licht op dien avond. Als onstoffelijk, met al haar dubbelzinnige en ietwat ziekelijke bevalligheid opgebloeid uit begoocheling, ver van de blikken der menschen, vreemd bloeiend voor heur eigen schoonheid. Zij luisterden nog naar langvergeten melodieën, naar het teere gedein van vedelzuchten met uitgestorven droomen heenwiegelend in den avond. Zij luisterden bedwelmd naar het stilzwijgen van heur harten... Men dacht aan de majesteit van een koningin, onbewogen in den hoogmoed van haar zuivere droomen, de oogleden neergelaten voor haar mystieke kinderziel...

... Ziedaar wat ik gevoeld heb in een gewrocht van den nog onbekenden Franschen artiest Maurice Denis. Pure droom verwezenlijkt, maar nog genoegzaam vaag, ongefnuikt, onbegrensd, om niet heel-en-al wezenlijkheid te worden, in die kiesche, idealistische vormen der eenvoudigste Gothieken.

G. Minne is ook een Gothiek. Ik heb in dit tijdschrift al tweemaal over hem gesproken, en zal dus niet meer aandringen op den aard zijner kunst. De teekening, die hij nu exposeerde was droef, diep-droef, in haar aangrijpende samenvatting van zinnebeelden: twee menschen, zusterzielen, twee smartaangezichten als van de zeer oude Christusbeelden der Kalvariebergen, zich voortsleepend door een wijd doornenveld, naar een illusie van sterren in een vijverwater weerspiegeld.

Jan Toorop, zeer receptief, doet meer en meer aan literaire schilderij. Bij hem, een verrassend samensmelten van Oostersche en Noordsche gedachten en vormen. Een weelderige natuur, die veel opneemt en nog meer uit zichzelven geeft. Nevens doeken van diepen, ingezonken weemoed - het Kerkhof - en zijn Hétaïre, een wonderbare praal van rijke kleuren, zijn de twee Oude bijgeloovige Droomers een gewrocht van aangrijpenden en schrikkelijk vagen angst. Die twee oer-menschen - boven het kalme leven van het dorp geschilderd in kleine tafereeltjes, als oude Vlaamsche meesters plachten, - zien ze misschien in dien avondschemer het afsterven van een wereld, ongerust en bang in zijn ongeloof? Men wordt bekropen door een huivering, als bij het hooren van vreeselijke woorden, woorden van duisternis, maar half uitgesproken, en die na zich een vreeselijker raadsel laten hangen in het stilzwijgen, - of bij het staan in een kamer waar alles vreemd schijnt en waarin men een ontastbare, onbekende en toch bestaande aanwezigheid voelt.

Ik kom misschien wat laat om bewondering te lokken naar de werken van Fernand Khnopff... Hij is een meer ingewikkelde symbolist, en doet zelfs meer aan allegorie dan aan echt symbolisme. Zijn werken zijn zuivere poëmas van in zich zelven schuilende droefheid, van koud verheven stilzwijgen. Zijn praeraphaë-

[p. 75]

litische sphynxvrouwen, met haar aristocratische schoonheid en 't diepe water van haar oogen, vervolgen u als een onvergeetbare droom. Ik zal nog herinneren: een meesterlijke teekening naar l'Apollonide van Leconte de Lisle, en een zeer kiesch engelsch landschapje, zachtgroene zoden stillen vijver, melancolisch en alleenig, alles wegdoezelend en als gewasschen in zeer lichten nevel.

Aan 't toeval alleen mag geweten worden dat ik onmiddellijk na Khnopff van eenen ga spreken die aan een ander uiteinde der kunst staat: James Ensor. Ensor is niet altijd heel, héél gedistingeerd, maar het mag een schandelijke onrechtvaardigheid heeten, hem te beschouwen als een grappenmaker. Een grappenmaker, die oprechte artiest, die alleen voor zijn kunst leeft? - een grappenmaker, omdat hij u soms zijn onmeedoogende spotternij naar 't aangezicht gooit! Zelfs, wie hem niet begrijpt, moet zijn klinkende kloeke kleuren bewonderen, en de zekere en vaste teekening van zijn ‘interieurs’. Hij is een der oorspronkelijksten: een Engelschman in Vlaanderen opgegroeid. In ieder geval, een raadselachtige geest, nu heel puur en dan heel smerig plat, nu eens zeer eenvoudig en dan weer eens zeer complex. Soms herinnert hij een weinig aan zekere ‘Caprichios’ van den duivelachtigen meester Goya, soms aan de Rawlindson's en de Guirley's. Maar altijd blijft hij Ensor. Vooral een sarcastische schimper, die meer dan wie ook den zin van 't groteske bezit. Zijn humoristische spotprenten zijn bijtend, bitter in hun vieze en dolle kwinkslagen, wreed als die der Engelsche caricaturisten. De lach van Ensor ontbloot knarsende tanden. Hebt gij wel zijn Goede Rechters bemerkt, met hun wijze en zelf-voldane gezichten, hun platte of puntige kale schedels, en de ironie van die twee voeten, die er boven uitsteken, de voeten van den Christus, die aan den wand hangt? Soms ook is het in die werken een fantastische verbeelding, die aan de oude Vlaamsche Sint-Antonius Bekoringen van Hieronymus Bosch doet herdenken. Ofwel symboliseert Ensor het leven zooals hij het verstaat, in die kartonnen maskers, die u zonderling nakijken met de leêge holten van hun oogen boven den pompernikkelneus. Die maskers zijn spookachtig, verontrustend, ze hebben al de kenmerken van 't leven en nochtans ze leven niet, zij geven u den indruk van een gefigeerd en dood leven, denzelfden bangen indruk, dien men nog ontvangt in een panopticum van wassen beelden. En ze spreken al het raadselachtige uit, het verborgen geheimzinnige, het ongezellige en vreemd-groteske van het leven.

Ik wilde hier vooral die kunstenaars verdedigen, die nog beknibbeld en uitgejouwd worden. Overigens, mijn bewondering zeggen voor werken als die van Meunier, De verloren Zoon, en van Mellery, kan weinig tot hun roem bijdragen. Mellery blijft de meester van hoog en innig gevoel, die aan alle dingen een wonderlijk leven kan ingeven, de stille zanger van de diep-droeve, verlaten steden, haar mystieke begijnhofjes, haar doode kanalen onder hemels van klokkengelui of grijs stilzwijgen.

Tusschen de uitgenoodigden zal ik nog de Toulouse-Lautrec aanduiden. Hij is de schilder van wat de deugdzame burgers ‘ontuchtige vrouwspersonen’ noemen. Een J.K. Huysmans - eerste manier - die in zijn scherpe en nijdige kunst de bizondere gasthuispoëzie weergeeft van het blanketsel. Dat geurt naar ‘canaillerie’, op die snuitjes leest men de verveling en den wrangen haat van wie alle dagen voor het bestaan moet worstelen. En men stelt er toch een mededoogend belang in, voor al de smart die dat verkocht vleesch kan lijden, - dat droevig vleesch, als afgebeten door smeersel en veloutine, als bekorreld en gekrauwd met zijn valschen en ziekelijken schijn.

4 Mei '92.

Gust Vermeylen.