De Vlaamse School. Nieuwe reeks. Jaargang 5

[p. 39]

Constantin Meunier

I

Hij is nu zestig jaar, maar de ouderdom heeft hem niet onvruchtbaar gemaakt. ‘Ik verjong, zegde hij, mij is de kunst een tweede leven.’ En die kunst, ik voelde dat hij ze zoo

PORTRET VAN CONSTANTIN MEUNIER
naar eene koolteekening van zijn zoon Karl

hoog eerbiedigde, terwijl ik luisterde naar zijn stil zekere stem, die geruste stem van een forschen arbeider die zijner kracht bewust is en weet dat hij meesterwerken na zich laat. Hij sprak van alles wat hij nog wilde scheppen, en van die zwoegers uit het Kolenland die hij tot het leven der kunst heeft opgeroepen, de ellendigen, de kleinen, die zijn in-goed hart veel bemint omdat ze veel lijden. ‘Had ik nog twintig jaren vóór mij om alles te zeggen wat ik zeggen moet!’ zei hij met zijn droeven glimlach, en de diepe fronsen die zijn voorhoofd doorploegen vertelden het lange werken en denken van dien artiest die zichzelven opbeurde.

Hij studeerde in de academie te Brussel, en noemt Fraikin zijn eersten meester. Maar hij voelde zich verdorren in het toen ploertig wereldje der beeldhouwers, die klaploopers die zich enkel voedden met den verwarmden afval van hun voorgangers. Hij stond daar zoo alleenig, als onder vreemdelingen. Bij de schilders heerschte een eigenaardiger beweging. Meunier ging met hen om, begon nu ook te schilderen, en werd de leerling en de boezemvriend van den grooten en zoo weinig geachten Ch. Degroux. Zij kunnen onder menig opzicht vergeleken worden: beider kleur heeft dezelfde zwarte en treurige tonen, en beiden hebben zich met hetzelfde medelijden gebogen tot de nederigen en de overwonnen sjouwers van 't leven.

In de lucht der school kon Meunier niet vrij ademen. Die koppige jongen, verscholen in zijn vreesachtige zwaarmoedigheid, wilde zich reeds een eigene kunst opbouwen. Eens verdween hij onverwacht om drie of vier dagen door te brengen in La Trappe, teekenend en droomend, genietend al de eenzaamheid en het stilzwijgen der lange gangen waar de monniken heenglijden, recht in hun vurige vroomheid, uren ver van onzen tijd. Hij bracht zijn religieuze waarnemingen op het doek. Nog ziet men te Kortrijk de Begrafenis van een Trappist, in een valen avond, onder het rekkend gezang der psalmen, en in het Gentsch museum een Marteldood van Sint Stephanus, nog al oorspronkelijk voorgesteld. Meunier wilde de godsdienstige schilderij, heden zoo vervallen en kindsch, vernieuwen door een nauw samensmelten van idealisme en klaar bekeken wezenlijkheid.

Maar weldra was hij gedwongen dat alles op te offeren: hij trouwde, werd door het leven mêegesleurd, deed aan kunstnijverheid (daarmêe moest die arme Degroux ook zijn beste jaren versollen). Hier volgt heel een periode van rondtasten en verstrooid arbeiden. Alleen veel later zou Constantin Meunier zijn eigen baan vinden.

Nog zoo lang is 't niet geleden dat hij met Camille Lemonnier, om zijn gewrocht La Belgique op te luisteren door eenige teekeningen, Henegouwen doorreisde. Dit was hem een openbaring: hij had de Kolenstreek ontdekt. Wel is waar, men vindt in de Belgique nog een herinnering aan La Trappe: een avondgebed, monniken neergezeten in strakke vreemde houdingen, en, onder de kappen, harde maskers, nadenkend in eeuwige stilte. Maar verder treffen

[p. 40]

we reeds de donkere landschappen aan en de koortsige fabrieken, en de woeste puddlers en glasblazers uit het ‘Borinage’. Daar, in dien stuggen grond, wortelde Meunier's kunst zich in. Hij zou nu worden de zanger van den modernen arbeider, de vertolker van het lijden des volks.

II

Dat Zwart-Land der zwoegers, het leeft in geheel zijn werk, in geheel zijn somber en smartelijk en tragisch werk.

...Een land waar duizenden schouwen rooken naar een verschrikkelijk duisteren hemel. Die zware rook, stijgend dag en nacht, opwolkend en ontrollend zijn kronkels, en sleepend dan door de gansche hemelruimte zijn dof-smerige sjerpen, waarvan de uiteinden afrafelen in de rouwgrijze lucht. En immer en immer, die rook drijvend door dien naren hemel, zoodat de zon zelve versmeult, als achter een wijl van morsig floers, een oneindig ver uitgespreid lamfer.

Een vulkanisch land, ondermijnd door men weet niet welke vuurstormen, schraal en bar onder zijn laag van verdoofde lava, geschramd en ontschorst door het wroeten der menschen. Een melaatsch land, met zijn ‘terris’ en zijn schilfersteenen, als puisten en wratten en bladerige wonden op de zwartende huid.

En in dat land de reusachtige fabrieken, zonderlinge en geniepige beesten, nijdig nêergehurkt in het tassen van hun gedrochtelijke massa's; de smeltovens, hooge gloeden bebloedend den nacht, en kolenputten omgord door loodsen en barakken, pletterijen, ijzeren gestellen als riffen, alles zoo grijs en roetig, met vreemd ontrustende omtrekken afgeteekend op die speciale, die roetige hemels.

En rond die hedendaagsche burgen, die onder hun macht de lijfeigenen van 't kapitaal beklemmen, liggen de dorpen met die lage, geelachtig gekalkte kotten, riekend naar goren kost en armoede, de ‘corons’ waar de werkers hun leven leiden, in dat hobbelige land van ellende.

Van dat land heeft ieder zulk een treurige visie niet opgenomen: wanneer een zonstraal glijdt over de beetenvelden en de nauwe hofjes vol dahlia's, vindt men daar menig hoekje en kantje dat er klaar en gezellig uitziet. Maar Constantin Meunier vat al zijn indrukken samen, om de eenheid van zijn kunst. Hij voelt alles door zijn droefheid en zijn deernis. Hij schildert of boetseert niet vóór het reëele, maar in de stilte van zijn atelier. Wat hij schouwt sluit hij in zijn geest op, en veel later geeft hij het wêer, vervormd door een lange bewerking. Zijn scheppende kracht heeft meer geleverd dan een weinig wezenlijkheid: een synthesis, als de ziel zelve der henegouwsche landschappen.

En ziehier nu de hardnekkige en oprechte bevolking van die vervloekte streek, ziehier de arbeiders in hun licht lijnwaden pak, bevuild door het overal neerpoederend kolenstof, ziehier de gebogen mijnwerkers, in de kroeg gezeten en ‘pecket’ binnenslokkend, of uitrustend hun stramme leden, naar hun gewoonte aan den kant der steile straatjes gehurkt, schemerig weggedoezeld in de opkomende zwaarmoedigheid van den avond. En ziehier nog de tenger opgeschoten meisjes, wroetend in de sintels van gestold metaalschuim, en de wijven in haar kort vestje en haar mannenbroek, een rood fichu rond den hals, de nekvlecht onder het leeren kapsel opgedraaid. Zij sloven zich af en zuipen en vloeken met de kerels, en alleen een lint of een bloem in het haar, bij de jongere ‘hiercheuse’, verraadt de vrouw in die wezens met enge heupen en verplette, verslenste borsten. En zij ook werden door het noodlot gemerkt, en gedijden om haar leven af te teren in de gehenna; al dat deernenvleesch moet ook opgevreten worden door de mijn.

Dat zwarte volk, van kindsbeen aan matte het zich af in de smalheid der versmachtende kooladers of in den ijzigen wind der gaanderijen, eerst met strakke armen de schokrammelende ‘berlinen’ voortduwend, later loswerkend met het punthouweel de instortende rotsbladen. En later nog verbleekt hun bloed onder die klamme lucht van stinkende adems en lampenrook; de afdruip der wanden en de drab van den grond zwelt hun heenen op, de krampen der scheeve houdingen ontwrichten hun lenden, hun spieren verstijven, hun kneukels roesten, - en dan zijn ze de liederlijke wrakken, de versletenen die zich afvragen waarom het grauwvuur hen gespaard heeft.

Maar niet alleen de vermoeienissen der zwoegers en hun langen kreet van ellende heeft Meunier weergegeven: ook de grootheid der kracht door het werk veredeld. En hij leidt ons dan in de fabrieken, en zijn gewrocht zegt al het schoone der moderne nijverheid.

De hijgende fabrieken, reusachtig, vol somber licht en gedonder! De machienen, wangedrochten met opvlammende ingewanden, de glimmende machienen balderend of soms verschorrend in een kartelig geluid; de ontzaglijke schroefraden die brommend dwarrelen in de trillende lucht, en trillend en gonzend de oneindige riemen die hoog zwirrelen door die zwartstoffige lucht. En luister! het dof neerbonzen der stampers, het verward opklinken van duizenden hamers, de amechtige en poestende uitrispingen der geloste dampen, het sissen der kabels die rommelen, gedurig rommelen rond de rap toppende bobijnen, - en ginds, tot aan 't gewelf van het groote hall, verschrikkelijk rollend en wentelend, de orkaan der kolossale vliegwielen...

En dan, in al dat geroezemoes en dat halfduister, ontwaart men langs de ovens het woeste leger der puddlers, half naakt, met massieve borstspieren en harde muilen waarop het zweet koolpulver plakt. Zij wroeten met lange rakels in de naar hun oogen opbrieschende fornuizen, als met verlostangen in een lijfmoeder, en halen er zware kogels uit van vormloos ijzer, witgloeiend, bekorreld met verblindende vonken Verder hameren de forsch zwierende armen der hameraars, het gezicht beschermd door een masker, het bovenlijf schuins gesteund. Maar hooger dan het gedreun der aambeelden, hooger telkens dan alles, de geduchte

[p. 41]

ademhaling der machienen, en telkens en telkens de bruisende afgrondwind der duizelende vliegwielen.

En soms krijgen we een vizioen als van onderaardsche streken door Dante alleen gedroomd. Zeer groote steenen kolven, apocalyptische overhaalvaten, ronden wanstaltige buiken in een troebele schaduw. En plots schuimt het smeltend en borrelend metaal, knettert en fonkelt, en spat naar de verwulven een regen van brandend ijzerslak en schitterende spranken. Zwarte mannen als bronzen beelden woelen midden in die roode tragische vlammen, bespritsen de witblinkende staalstralen. En die hel, met haar koortsige horde van schier bloote lijders, is een ijselijk en prachtig iets, een nooit geziene, fantastische verschijning van nacht en storm en bruischend vuur.

III.

In de fabrieken, in de hooge kathedralen van 't werk, door het somber land der smart, schiep Constantin Meunier zich een eigene kunst. Hij baande zijn weg dwars door de moderne wereld, hij begreep het karakter van den hedendaagschen arbeid, de bijzondere schoonheid van onzen tijd kon hij ontwaren, en hij gaf ze weer in gewrochten meesterlijk van lijn en kleur.

Die kleur is speciaal, hij doet haar de geheele ellende zeggen van wat hij maalt. Geen schelle opvervingen meer van bruin en rood, als in zijn eerste doeken. Nu vindt hij schakeeringen en harmonieën van oud en doodsch grijs, roetachtig zwart en gloeiend bloed, een arm-ziekelijke of een koortsige kleur waaruit diepe droefheid opstijgt.

De toovermacht van die kleur wordt men gewaar zelfs in de koolteekeningen. Nog staan vóór mijn oogen, een Mijnwerker, afgemat door 't lange wroeten in het duister der aarde, met ingezonken schouders en bevende lip, en vooral De Strijd, worstelende kerels, een klein gedicht van levend licht en donker.

Het coloriet wordt warmer en weelderiger op de doeken die Meunier vóór eenige jaren te Sevilla penseelde, gedurende de zes maanden die hij aldaar doorbracht. Het Flamingo, met de sierlijke slankheid der vrouwen die dansen, en de Cigarreras, van 't Brusselsch museum, bevestigen zijn schoon begrip der samenstelling en de stoute zekerheid van zijn nuancen. Ook herinneringen uit zijn vroeger streven welden op en hij maakte de Processie: monniken verdoken in puntige kappen, herrezen Torquemada's, en roode toortsvlammen die sidderen als zieltjes onder den adem der galmende litanieën, en treurige madonna's in popklêeren, die door den vagen avond fonkelen als robijnen. Spanje, met zijn zengende zon en zijn zwarte schaduwen, zijn ruwheid en zijn mysticisme, moest Meunier aanlokken. Maar zijn doeken van Sevilla zijn eigenlijk maar reisnota's. Het heimwee bracht hem welhaast terug naar zijn land.

Zijn zwoegers uit het ‘Borinage’ moest hij weerzien; hij wilde niet meer afwijken, en de gewrochten die hij sinds voortbracht getuigen van de eenheid zijner kunst. Toen schilderde hij De Nederdaling. De oneindige en nog bijna klankenijle ruimte van het hall, met zijn twijfelachtige metselarijen en houten gestellen. De werkers zijn gekomen van de omliggende dorpen, hun stappen klinkend als van een leger op de wegen nog uitgerekt in den nacht. Men heeft ze bijeengeduwd in de groote ijzeren bakken, die seffens zullen wegzinken in de duizelende diepte, in den dood misschien. Anderen wachten bedaard hun beurt af, gehoorzamend aan het lot. Op de ruwe gezichten spreiden de lampen een flauw licht, en men weet niet wat rampspoedige schaduwen vlotten in de hoeken, en wat onheilspellende stilte....

De Wederkomst: zij gaat door den akelig opgekomen schemer, de kudde der afgetobden en der sloven, bevuild en verkleumd, met die plebeïsche lip die afhangt van zwaarmoedigheid, zij gaat door het hobbelig en somber landschap. Het is de wederkomst van een overwonnen leger, voortstruikelend, gebogen onder veel wee en miserie. Maar in de leëge en geduldige oogen leest men de onderwerping, de eeuwenoude onderwerping aan een onbekende macht die de menschen door de ellende van 't leven voortdrijft.

En soms, in die ontrustende doeken, wordt aan de dingen zelf een bijna bovennatuurlijk leven geschonken. Ik denk nog aan een mijngang, met het hobbelig en afgesloofd karkas van een oud paard, en onbestemde vormen in het duister, half geziene gedaanten als in de helcirkels van een booze en duistere mare. Meunier bezielt alles, en bij hem lijden de dingen zoowel als de menschen.

IV.

Als Meunier zijn gedachte bepaalder wil vaststellen en in al haar intensiteit samenvatten, dan laat hij het penseel en gaat aan 't boetseeren. En misschien trekken me zijn beelden meer aan dan zijn doeken, omdat zij nog verder staan van al wat we tot nu toe gezien hebben.

Het is drie jaar geleden dat ik voor de eerste maal, in de tentoonstelling der XX, den Puddler kon bewonderen. Dát veroverde in eens den geest, en ik geloof dat ik immer dien eersten indruk zal bewaren. Het machtige brons, - een zwoeger die uitrust-, ademt en leeft, in zijn kalme struischheid. Het gezicht is vermoeid, de borst hijgt nog. En die volle en vaste spieren, die bewuste kracht, de stille en forsche plastiek van die proletariërsbuste zeggen de heerlijkheid van den arbeid.

Constantin Meunier bekreunt zich niet al te erg om de bijzonderheden: hij recht zijn beelden op in hun geheel, zij schijnen ineens, zonder nauwgeziene verfijning, uit zijn gedachte en uit zijn handen gekomen. Daarom de harmonie en de grootheid van werken als De Hameraar, De Maaier, De Man die drinkt, en soms een zekere slanke sierlijkheid van eenvoudige lijnen, merkbaar in De Glasblazer.

[p. 42]

Naar eene koolteekening van C. Meunier

[p. 43]

Niemand bespeurde juister dan Meunier den handel en wandel van degenen die zich mismaken onder een gedurige tobberij. Al hun gelaatstrekken spreken hun ellende uit. Maar de artiest declameert nooit, bij verwerpt de van buiten geleerde rhetorica der academiën. Wat is zoo natuurlijk episch als die groep: Het Grauwvuur, met de vreeslijke silhouet der vrouw die, na de ontploffing, haren zoon terugvindt? Vóór dat verbrande lijk, dat arme martelaarsvleesch dat uitgerekt ligt in den dood, blijft ze roerloos kijken, het hart verscheurd, zonder snikken of schreeuwen, maar tragisch in haar stilzwijgen, die moeder!

Zijn deernis, ziedaar de groote kracht van Meunier. In al zijn gewrochten heeft hij wat van zijn smart gegeven. En dát onderscheidt ze van de ‘posturen’ onzer meeste driejaarlijksche tentoonstellingen: zij zijn van iemand die meêvoelt en lijdt. Meunier's kunst ontroert ons zoo, omdat ze diep menschelijk is. Zij heeft den weemoed van het volk vertaald. En zou hij geen zinnebeeld zijn van geheel zijn werk, die Gekruiste, groot van liefde en pijnen, en zoo droef, oneindig droef, met zijn uitgemergeld lichaam, hangend en gebroken, à bout de tout, als een verpersoonlijking van de wanhoop zelve en den schreienden nood der menschen?

Omdat Meunier een ziel, een lijdende menschenziel doet leven in zijn bronzen, stellen wij hem zoo hoog. Hij heeft de beeldhouwkunst geëmancipeerd. Tot nu toe heeft ze zich niet volkomen losgescheurd van menige schoolherinnering. We zien heden alle kunsten de verouderde formules versmaden, rondtasten naar het nooit gezegde, en tevens subtieler worden, lager afdalen in de duistere kelders der moderne geesten. Alleen de beeldhouwkunst blijft achteruit, zoo tevreden met al wat bestaat, zoo onnieuwsgierig naar wat anders, en dodderig voortduttend in Mathusalemsche overleveringen en conventies. Constantin Meunier is een der enkelen die den altoos gebruikten gietvorm stuk sloeg, en zich heel en al vrij maakte van al wat men vóór hem schiep. Een der enkelen, zeg ik. Ik denk hier aan éénen nog, die het ook getracht heeft, nieuwe banen op te gaan: George Minne, een zeer jongen Gentschen kunstenaar, die vóór twee jaar een reeks pleisterwerken exposeerde in de tentoonstelling der XX. Ik wil hier zijn naam neerschrijven, omdat hij toen uitgelachen werd door al de heel kleinen, de maffe sullen van 't publiek... en de caboteerende knoeiers der pers. George Minne wilde geen feiten, maar abstracties - de Smart, als begrip afgetrokken - weergeven in een niet allegorische, maar symbolische kunst.

Buiten Constantin Meunier en... George Minne, herkauwen al onze artiesten de oude deuntjes met soms, ik beken het graag, een onbeknibbeld en zegepralend talent. Maar Meunier, hij, heeft de beeldhouwkunst ontvoogd, en zoo den weg gewezen aan degenen die een vaag verlangen voelen naar een nieuwere kunst, een kunst die de stijfheid van brons en marmer zou temmen en veroveren, om niet alleen de wezenlijkheid, maar ook het denken en het droomen te doen leven, een moderne kunst die al het weifelachtige en het half geziene der moderne zielen zou kunnen uitspreken.

Een moderne kunst! Men herbegint geen tijdvak, ieder tijdvak heeft zijn eigen schoon. Is onze wereld wel weergegeven in sappige vleezen en gezonde Rubensche weelden? Zij is zoo ziek, onze wereld! Zij sterft af, onze wereld! Eenige gedeelten zijn reeds geheel verkankerd. Wij zijn rijp voor een tweeden inval van Barbaren.

Die Barbaren zullen niet komen uit onbekende streken, daar ergens aan de grenzen van het rijk... Ze zullen komen van onder ons. Die Barbaren heeft Constantin Meunier vereeuwigd in zijn werk, en nu krijgt het een zeer breede beteekenis.

Het is heden een feit: terwijl de vernuften reeds - onbewust misschien? - de tijden voorbereiden door een inwendige revolutie der geesten, begint ook de kunst in den omloopcirkel der democratie hellend rond te wentelen, en men vindt in haar een nieuw bestanddeel: het belangstellen in de kleinen, het alzegenend medelijden. Het buigt zich met tranen tot de onterfden en de nederigen, al degenen die veredeld worden door de smart.

En dat is de kunst van Meunier. O zijn mededoogen en zijn ontroering vóór de ellendige zwoegers die, de eeuwen door, voortstrompelen, de schouders gebroken onder hun zwaar lot, en in hun stille onderwerping den zaligmaker nog afwachten! De arbeid dien hij voorstelt is wel die der christene geslachten: de arbeid als vermaledijding. Meer in 't bijzonder is het die van onzen tijd, de werktuigelijke arbeid der reusachtige fabrieken, waarin de mensch niet méér is dan een intanding of een raderwerk, de arbeid die de menschen afmat en verbeest. Ziet gij ze nu, de koppen van zijn Puddlers, met die oogholten van duisternis, als uitgevreten door de vlammen? en ziet gij ze nu, Die van de Aarde, met hun gekromden rug en hun neerhangend voorhoofd? en ziet gij het nu, heel dat zwarte ras der werkers dat op de doeken en in de beelden van Constantin Meunier leeft? Hij heeft voor altijd gezegd, in eigene taal, het lijden van hen wier stappen reeds gehoord worden op de wegen in de verte, hen die morgen de maatschappijen kneden zullen in hun forsche pooten.

Gust Vermeylen.