De Vlaamse School. Nieuwe reeks. Jaargang 4

De kring der XIII

Een nieuwe Kring van Antwerpsche Schilders is ter wereld gekomen en heeft zijn doopsel ontvangen in eene eerste tentoonstelling, geopend in de zalen van het gewezen museum van oude meesters. Hij bestaat uit de twaalf heeren: Emile Claus, Eduard de Jans, Henri de Smeth, Edgard Farasyn, Franz Hens, Romein Looymans, Henri Luyten, Karel Mertens, Leo van Aken, Louis van Engelen, Piet Verhaert en Theodoor Verstraeten, een dozijn dat voor dertien telt. Een zeker getal schilders van het binnen- en van het buitenland nemen deel als uitgenoodigden aan de tentoonstelling. Wij zullen sober zijn van algemeene beschouwingen: de vraag terzijde latende liggen of de behoefte van zulken kring zich deed gevoelen, of het niet wenschelijk ware geweest, nu de Antwerpsche School zich in gerijpte kracht wilde vertoonen, dat deze en gene, dien wij hier ongaarne missen, aan den oproep hadde beantwoord: wij staan voor een feit, eene poging door kunstenaars van naam of van aanleg beproefd; wij moeten het feit aannemen zooals het zich voordoet en de welgemeende poging steunen.

Wij noemden de deelnemers aan de tentoonstelling mannen van gerijpte kracht; wij voegen er bij, dat zij behooren

[p. 46]

tot uiteenloopende uitting. Wat zij gemeens hebben is de ernst van hun pogen en van hunne kunstenaarsovertuiging. Bluf noch buitensporigheid, inspanning om met geweld de aandacht te lokken, gewaagdheid van vorm om onvermogen van bewerking te verbergen treft men niet aan; het is door den band degelijke kunst even ver staande van jeugdige onhandigheid als van weerzinwekkende oudbakkenheid. Dit lijkt wel op een certificaat van goed gedrag en een diploma van meesterschap aan de deelnemers uitgereikt; zulks is echter onze bedoeling niet; indien er hier meer rijp dan groen is, dan zijn er ook zwakkeren en sterkeren en is het verschil in aanleg niet minder groot dan in richting.

Van de deelnemers buiten den Kring zullen wij niet gewagen, hunne toezendingen zijn van zoo verbrokkelden aard, dat de opsomming en bespreking even vermoeiend voor den lezer als voor den schrijver zou zijn.

Vooraan in de rei, naar plaatsing en alfabetische orde, komt Emile Claus met vijf stukken: een sneeuw- en ijsgezicht (de IJsvogels), een gezicht op de Lei (October-morgend), een vrouw in een tuin (Mijn hof), een avondzicht in de Leistreek (Laatste stralen), portret van een dorpsjongen (Koewachters). Emile Claus is verzot op het licht, niet zoo zeer op het blakende, als op het fijn tintende en lieflijk spelende; hij studeert er de heele en halve, de zilveren en gouden tonen van, met straling en weerschijn; overal en in alle jaargetijden vindt hij de zon en immer stemt zij hem opgeruimd, vriendelijk. En wat hij voelt geeft hij met klimmende juistheid en keurigheid weer. Er was een tijd dat zijne schilderingen leden aan japanism in kleur en perspectief; die onvolmaaktheid is nagenoeg geheel verdwenen en de keurig geworden vorm belet niet langer de wel geziene en wel gevoelde natuurtooneelen in al hunne frischheid te genieten.

Waar Emile Claus is, mag Theodoor Verstraeten niet ontbreken en dat doet hij hier dan ook niet. Beiden hebben het met menschen gestoffeerde landschap voor gewoon onderwerp gekozen; beiden hebben lang en moedig gewerkt om hun ideaal te bereiken en beiden zijn met elken stap vooruitgegaan, in vriendschappelijke mededinging om den voorrang kampende, die nu eens aan dezen dan weer aan genen werd toegekend. Hier is Verstraeten's werk belangrijker en beter gelukt dan dat van zijn kunstgenoot.

De Rozenkrans (het doodenwaken in de Kempen) is ongetwijfeld het beste wat de schilder der zeden onzer heibewoners heeft voortgebracht. Het is winter, de sneeuw overdekt veld en tuin, de zon zinkt weg, de kille aarde en hemel met oranje-geglim tintend. Naar het sterfhuis, waarvan de openstaande deur den schijn van het lamplicht doorlaat, richten zich tal van vrouwen in kapmantels, zwijgend, langzaam. Het met sterk geblauwselden kalk gewit huis neemt een groote brok van het doek in en vormt met de sneeuw de lichte grond, waartegen de donkere personages sterk afsteken. Alles is stil; evenals in zijne Begrafenis in de heide doet de schilder niets spreken, maar laat de natuur, de welsprekende, aan het woord. Geen rouwend klagen in hemel of aarde, geen gebaar in de personages, geen beweging in hun draperijen; de smart in de menschen - indien er smart bij hen is - zwijgt evenals in de natuur: waarheid blijft alleen aan het woord, vertolkt door kunst en spreekt meer doordringend dan dramatische vormen zouden vermogen.

In tegenstelling met Claus, den zonnige, den blijgeestige, is Verstraete dikwijls een mijmerende, een diepvoelende. Hij is een nauwgezette waarnemer van de bijzonderheid en dringt langs het uiterlijke naar het innerlijke door; terwijl bij Claus meer de uiterlijkheid aan het woord blijft en de indruk van het geheel wordt weergegeven. Bij Claus stoffeert de mensch het tooneel, bij Verstraete treedt hij op met een bepaalde rol, die de beteekenis der natuur volledigt.

Buiten dit groote doek heeft Verstraete er verschillende kleine, waaronder een gezicht in Zeeland (de Avond) vooral merkwaardig is. In frissche volle tonen geschilderd doet het een andere zijde van Verstraete kennen, en onderscheidt het zich van de wazigere betoning door Claus in de laatste tijden aangenomen.

Edgard Farasyn is de derde beoefenaar van het landschap met figuren, of van de figuren met landschap, naar verkiezen. Hij heeft hier zeven stukken, tafereelen uit het volksleven op het land en aan het strand, waarvan (Morgen) een paar menschen, die in den morgenmist op de groote baan voortstappen ons het best bevalt. Speling van licht en lucht trekt hem blijkbaar aan en de dagelijksche bezigheden van de eenvoudige kinderen der natuur tracht hij naar waarheid weer te geven. Wat de hier tentoongestelde stukken schaadt is matheid van licht, vreemdsoortigheid van tinten, eene algemeene nuchterheid van opvatting en weergeving, die belang wekt voor onderwerp noch voor bewerking. Farasyn kan beter en heeft beter geleverd.

Een laatste natuurschilder is Franz Hens, die eenige gezichten uit den Congostaat, te water en te land heeft geleverd. Het zijn een soort van vluchtig genomen schetsen, uit de zonnige landstreek, van indrukken op het doek gebracht ter plaats en in het oogenblik waarop de schilder ze ontving. Zonder wezenlijk schilderijen te zijn verraden die aanteekeningen een buitengewoon juisten blik en lichte hand, terzelfder tijd als een frisch gevoel voor natuurpoëzie. Een viertal stukken geven gezichten uit ons land weer; zij zijn als de eerste met lichte en toch vaste hand gemaald en onderscheiden zich gunstig door eene juistheid van waarneming, die hier door ons kan beoordeeld worden.

Na de schilders der natuur met hare eenvoudige bewoners, die der menschen en der menschelijke gemoederen.

Alexander Struys is bepaald een meester geworden in het vak, dat hij zich van eerst af gekozen heeft en waarin hij moedig en standvastig is voortgegaan. Hij is de schilder bij uitmuntendheid van de vreugdeloozen en troosteloozen. Hij neemt met zekeren blik op, wie en wat er zich bevindt

[p. 47]

in de woning der misdeelden onzer samenleving; even juist leest hij wat er in hun hart omgaat. Met geoefende hand geeft hij weer wat hij ziet, met hooge kunst laat hij zijne schildering het roerend lied van smart en lijden zingen. Hij heeft het op ons gevoel gemunt, maar met eerlijke middelen treft hij zijn doel. Niets minder melodramatisch dan die middelen, niets doordringender dan hun uitwerksel.

Eene bedroefde vrouw weent, het aangezicht in de handen verborgen, een priester komt haar troosten, en legt in vertrouwelijk medegevoel de hand op hare knie. De kamer, waar zij zitten, is somber, boven hen is in lichter kleur de huisraad der armen netjes geschikt op kast en schab. De personages zijn wat al te zeer in donkeren toon gehouden; men zou gaan denken dat de duisternis hier de droefheid symboliseert, wist men niet dat Struys afkeerig is van die kunstmiddeltjes. Voor het overige is alles sober en juist van vorm en gevoel, noch romantism noch gezocht of gretig aangegrepen gemeenheid.

Leo Van Aken wandelt in hetzelfde spoor als Struys, maar sterk verschilt zijn werktrant. Hij schildert veel breeder, losser, zoekt lichteffecten, wier blijde speling scherp afsteekt tegen het treurige van het tooneel: eene bedlegerige uitterende vrouw met bezoekster. De aandacht is verdeeld tusschen de buiten- en de binnenwereld, het tafereel van ellende is gemilderd door den vroolijken zonneschijn, terwijl de personages in dit overvloedige licht nog iets stomperigers voorkomen dan zij in wezenlijkheid zijn. Het stuk van groote afmeting is van wezenlijke verdienste.

Daarop volgen de genre-schilders, de waarnemers van schilderachtige hoeken en kanten, van genietbare tooneeltjes. Piet Verhaert komt voorop met eenige kleine stukjes, wel wat weinig voor hem. Een paar stadsgezichtjes, teerlingen huizen, vast ineenzittend en hooggekleurde klompen vormend, waarin het rood van alle tinten u tegengloeit, half geschetst half geschilderd, maken er het eigenaardigst deel van uit en verraden het best den kruimigen kleurder.

Romein Looymans is eveneens een opspoorder van schilderachtige hoekjes, die buiten de kleur noch het lichteffekt zoekt. Goed genoeg van intentie en aanleg, maar nog te zwaar van hand, te zwaar van contrast tusschen licht en bruin.

Hetzelfde geldt in nog hooger mate van Henri De Smeth, die breeder schildert, maar bij wien de lichte en donkere bonken nog in rauwer plekken tegenover elkander staan.

Louis Van Engelen heeft enkele kleine, stille, grijze dorpsgezichtjes, een molen met scherper, wel wat te scherp fonkelend licht, en het aantrekkelijkste van al een St-Martensavond in Vlaanderen, een kinderfeest in den maneschijn met verlichting van Chineesche en andere lantarens. Het is eene lieflijke fantazie, eerder gevoeld dan gezien, maar vol onderscheiding, een kindersprookje gelijkend waar het tooverachtige alleen door het kunstig aangebrachte licht en donker vertegenwoordigd word.

Karel Mertens is een schilder van de oude, maar goede soort, die zich voor zijn ezel en voor zijn onderwerp neerzet om het bedaard maar handig, trouw naar de waarheid, prozaïek zelfs van opvatting, maar met verfijnden zin voor schoonheid van kleur en licht te behandelen: een kunstenaar door de hand en het oog meer dan door het hoofd. Zijn Schilderschool en het portret zijner moeder zijn in dien aard werken van eerlijke en degelijke kunst.

De Jans heeft een heele reeks portretten gezonden, de meeste meer treffend door gelijkenis dan door hooger leven; voor het groote damesportret valt een uitzondering te maken: het figuur van krachtigen bouw is even natuurlijk als bevallig van houding, even waar als keurig van uitvoering.

Hendrik Luyten heeft een mansportret in den trant van Frans Hals, maar met schriller licht op de vleezen en meer beknopte behandeling der overige deelen dan wij bij den grooten Haarlemmer vinden. Er zijn in de behandeling van het hoofd trekken en lichtspelingen, die verbazen door de juistheid van waarneming en de verassende eigenaardigheid, waarmede zij zijn weergegeven; maar er is eene gewildheid in het contrast tusschen licht en donker, in geheel de bewerking, die naar gezochtheid overgaat.

Blijft zijn groot doek Struggle for life. In eene ruime zaal zijn eene menigte koolmijnwerkers vergaderd. Een plank met de woorden du Pain, du Pain en een lijk op den grond zeggen genoeg, dat de werklie het werk gestaakt hebben en in opstand gekomen zijn. Een hunner, den eenen voet op een stoel den anderen op een tafel, spreekt de menigte toe met wild gebaar en opruiende taal. Zijne aanhoorders, in de hoogste opgewondenheid, stemmen in met den woedenden spreker en huilen en roepen om brood en om wraak. In het sombre vertrek valt het rauwe blanke licht op de bleeke blauwe kielen en kleurt schril de pijnlijk verwrongen gelaatstrekken. De schilder heeft de volkswoede willen schilderen, opgezweept door honger en wrok; hij heeft ze willen schilderen in al hare heftigheid, ontembaar, in dollen drift losbarstende; hij heeft ze willen weergeven naar de naakte werkelijkheid, in sombere lokalen, bevuilde kleederen, verwrongen lichamen. Als kunstenaar heeft hij voor zekere groepeering gezorgd; links en rechts op het voorplein een gezeten of geknielde groep, naar academisch voorschrift; de bijzonder steacteur te midden, wel zichtbaar boven de andere uitkomende door standplaats en belangrijkheid. Alleen in den chaos der aanhoorders en in het strakke gebaar van de honderde lijven en handen is er vermetelheid en vernieuwde opvatting; zeggen wij al dadelijk dat uit die vermetelheid het minst gelukte deel van het doek voortgesproten is: de tallooze handen met eenvormig stijf verward gebaar in de hoogte gestoken, maken een dichte en lichtelooze klomp, zonder vorm, zonder spel, zonder rustpunt. Voeg daarbij, dat het schrale licht op de kil getinte kleederen en aangezichten tot die eentonigheid, dit gebrek aan afgewisseld leven bijdraagt, en gij zult begrijpen dat de groote schilderij verre is van een bevredi-

[p. 48]

genden indruk te maken. De spreker op het voorplan is een sterk, maar gelukkig en stout bewogen figuur; menig andere kop is uitstekend van uitdrukking; maar hier was het den schilder blijkbaar minder om te doen, hij wilde de huilende, woedende schaar in massa weergeven, de opzweeping, die al die menschen als een windhoos oplicht, en dit staat er, met ruwe maar met krachtige hand geschilderd. Hij wilde breken met de academische overlevering en hartstochtelijk den hartstocht, ordeloos de ordeloosheid afbeelden; hij had er recht en reden toe. Alleen de verkregen uitslag bewijst dat hij te ver is gegaan dat kunst zoowel uit samenvatten als uit ontleden bestaat en dat er zooals Shakespeare het heet, een zekere orde in den waanzin, moet behouden worden.

Max Rooses.