De Vlaamse School. Nieuwe reeks. Jaargang 2

[p. 88]

Herbert Spencer over de ontwikkeling der kunsten
(Vervolg, zie blz. 60)

III

De gezamenlijke oorsprong en trapsgewijze afscheiding der dicht-, toon- en danskunst leveren ons daarvan eene andere reeks voorbeelden. De rhythmus in de rede, de rhythmus in den klank en de rhythmus in de beweging, waren in den beginne onderdeelen eener zelfde zaak, en zijn eerst in den loop der tijden verschillende zaken geworden. Bij de barbaarsche stammen vinden wij ze nog heden vereenigd. De wilden begeleiden hunne dansen met eentonige gezangen, terwijl zij in de handen klappen en op ruwe speeltuigen slaan; zij houden de maat in de bewegingen, in de woorden, in den toon; en de gansche plechtigheid, die gewoonlijk betrekking heeft op den oorlog of de krijgsoffers, draagt een staatkundig karakter.

Wij vinden, bij de oudste getuigen der historische rassen, deze drie vormen van gerhythmeerde actie vereenigd in de godsdienstige feesten. Wij lezen in de Hebreeuwsche geschriften, dat de zegezang, vervaardigd door Mozes op de nederlaag der Egyptenaren, gezongen werd met begeleiding van dansen en pauken. De Israëlieten zongen en dansten bij de inhuldiging van het gouden kalf. Men denkt dat de eeredienst van het gouden kalf ontleend was aan dien van Apis en zijne mysteriën, en het is waarschijnlijk, dat de dans voor het gouden kalf de nabootsing was van de dansen der Egyptenaren bij deze gelegenheid. Er bestond een jaarlijksche dans te Silo, tijdens het godsdienstig feest, en David danste voor de ark.

Men vindt overal hetzelfde in Griekenland: zoo ziet men er inderdaad, dat de zang en hel gebarenspel, hetwelk den zang begeleidt, betrekking hebben op het leven van den god en op zijne lotgevallen. Waarschijnlijk bestond hetzelfde in al de andere landen. De Spartaansche dansen waren vergezeld van hymnen en gezangen; en de Grieken, in het algemeen, hielden geene feesten, geene godsdienstige bijeenkomsten, die niet gepaard gingen met zang en dans. Zang en dans waren vormen van den eeredienst, gebruikelijk voor de altaren. De Romeinen hadden ook gewijde dansen, waaronder die der Salii⁽¹⁾ en der Luperci⁽²⁾.

In de christene landen en zelfs in betrekkelijk nieuwe tijden, als te Limoges, danste het volk in het koor, ter eere van eenen heilige.

Het was in Griekenland dat deze kunsten, welke eertijds vereenigd waren, het eerst gescheiden werden en hun godsdienstig karakter verloren.

Het is waarschijnlijk van de godsdienstige wapendansen, waarvan die der Korybanten⁽¹⁾ ons een voorbeeld opleveren, dat de eigenlijke krijgsdansen voortkomen; er waren er van verscheidene soorten; daaruit spruiten de profane dansen voort. Tezelfder tijd scheidden muziek en poëzie, die nog vereenigd waren, zich van den dans af. De eerste Grieksche gedichten waren godsdienstig; zij werden niet opgezegd, zij werden gezongen; eerst was de zang des dichters vergezeld van de dansen van het koor; later maakte hij zich daarvan los. Nog later scheidde de poëzie zich in twee vakken: het epische en het lyrische, wanneer men de gewoonte aannam, de lyrische gedichten te zingen en de epische gedichten op te zeggen. 't Is alsdan dat de eigenlijke poëzie geboren werd. Intusschentijd waren de speeltuigen vermenigvuldigd; het is te denken, dat de muziek zich alsdan van de gedichten afscheidde. Poëzie en muziek begonnen andere vormen aan te nemen dan den godsdienstigen vorm. De geschiedenis der nieuwe tijden en volken biedt ons feiten aan van denzelfden aard; alzoo bij voorbeeld, onze oude menestrelen, die op de harp heldenverhalen zongen, welke zij zelven berijmd en op muziek gezet hadden, vereenigende alzoo in zich de thans gescheidene bedieningen van dichter, toonzetter, zanger en speler. Er zijn geene andere voorbeelden noodig; men ziet dat dans, poëzie en muziek een gemeenschappelijken oorsprong hebben en zich trapsgewijze van elkander onderscheidden.

De vooruitgang van het eensoortige tot het veelsoortige blijkt niet alleen uit de afscheiding, die deze kunsten van elkander heeft afgezonderd en ze van den godsdienst losmaakte; hij vertoont zich ook in de menigvuldige splitsingen, die elke kunst in lateren tijd onderging.

Blijven wij niet stil bij de ontelbare soorten van dansen, die in gebruik zijn geweest in den loop der eeuwen; verbruiken wij onzen tijd niet met den vooruitgang der poëzie omstandig na te gaan, zooals hij zich voordoet door de ontwikkeling der verschillende vormen van metrum, rijm en algemeene schikking; vestigen wij onze aandacht uitsluitend op de muziek, en beschouwen wij deze kunst als de type dezer groep.

Zooals Burney⁽²⁾ dit beweert, en zooals de gebruiken der rassen, welke thans nog in barbaarschen toestand verkeeren, het bewijzen, waren de eerste muziekinstrumenten ongetwijfeld slag-instrumenten, trommelstokken, kalebassen, tam-tams, en men bediende er zich enkel van om de maat van den dans aan te wijzen; deze voortdurende herhaling van den zelfden klank biedt ons den meest een-

(1) Romeinsche priestercolleges, ingesteld ter eere van Mars en van Quirinus. Hunne optochten hadden plaats den eersten dag van Maart.
(C.)

(2) Priesters van Lupercus. De Lupercalia werden gevierd den 15^en van Februari.
(C.)

(1) Korybanten en Kureten waren priesters van Rheia Kybele. Bij den dans sloegen zij niet de zwaarden op de schilden, en bootsten alzoo het geluid van den donder na, die door de bergen rolt.
(C.)

(2) Charles Burney (1726-1814), schrijver eener General history of music from the earliest ages to the present period (1770-1789).
(C.)

[p. 89]

soortigen toestand der muziek aan. De Egyptenaren hadden eene lier met drie snaren. De eerste lier der Grieken had er vier; dit was het tetrachordum. Na eenige eeuwen, kreeg de lier zeven en zelfs acht snaren. Er waren duizend jaar noodig om te komen tot het groot systeem der dubbele octaaf. Al deze veranderingen brachten natuurlijk eene groote veelslachtigheid in de melodie. Tezelfdertijd begon men gebruik te maken van verschillende modi (toonsoorten): den Dorischen, den Ionischen, den Phrygischen, den AEolischen en den Lydischen modus, die overeenkomen met onze sleutels: er waren er tot vijftien.

Tot heden nochtans was er weinig veelvormigheid in de maat der muziek. De instrumentale muziek was niets anders, gedurende dit tijdvak, dan de begeleiding der vocale muziek, en deze bleef volkomen ondergeschikt aan de woorden. De zanger was tezelfdertijd dichter, hij zong zijne composition en regelde de lengte der noten naar het metrum zijner verzen; daaruit moest onvermijdelijk eene eenvormige en vermoeiende beweging voortspruiten, die, volgens Burney, door geen middel der melodie kon verholpen worden. Bij gebrek aan den samengestelden rhythmus, ontstaande uit de gelijke malen en de ongelijke noten, die wij bezigen, was er geen andere rhythmus dan die welke voortspruit uit de quantiteit der lettergrepen; hij moest dus betrekkelijk eentonig zijn. Daarenboven, was de zang destijds niets anders dan een recitatief en verschilde minder van de gewone spraak dan onze hedendaagsche zang. Niettemin, wanneer men rekenschap houdt van den uitgebreiden omvang der gebruikelijke noten, van de afwisseling der toonsoorten, van de toevallige verwisselingen van maat, welke afhingen van de verandering van metrum, en van de vermenigvuldiging der speeltuigen, zoo ziet men, dat de muziek op het einde der Grieksche beschaving eene aanzienlijke veelvormigheid bereikte, stellig niet in vergelijking met onze muziek, maar wel met die, welke haar was voorafgegaan.

Tot heden bestond er alleen melodie, de harmonie was onbekend. Het was eerst, wanneer de kerkmuziek bij de Christenen eenige ontwikkeling had bereikt, dat de veelstemmige muziek tot stand kwam. Hoe dit eigenlijk geschiedde, weten wij niet. Het is moeilijk te begrijpen, a priori, hoe men van de melodie heeft kunnen overgaan tot de harmonie, anders dan door een plotselingen sprong; doch er valt niet aan te twijfelen of deze overgang heeft plaats gehad. Wat hem heeft kunnen voorbereiden, was het gebruik van twee koren, die beurtelings hetzelfde aria zongen.

Later werd het gebruik ingevoerd (misschien tengevolge eener vergissing) dat het tweede koor inviel voor dat het eerste gedaan had; daaruit onstond eene fuga⁽¹⁾. Het is niet onwaarschijnlijk, dat met de eenvoudige arias, welke toen in gebruik waren, eene gedeeltelijk welluidende fuga op die wijze is kunnen ontstaan; eene fuga, die slechts voor een zeer klein gedeelte welluidend was, streelde toenmaals het oor, zooals het blijkt uit de tot heden bewaarde voorbeelden. Eens dat de grondgedachte was ontstaan, zou de samenstelling van arias, die de harmonie der fugas voortbrengen, zich, om zoo te zeggen, natuurlijk ontwikkeld hebben, op dezelfde wijze als de fuga voortgekomen was uit de beurtkoren. Van de fuga tot de concerteerende muziek met twee, drie, vier en meer stemmen, was de overgang gemakkelijk.

Zonder in bijzonderheden den aangroei van veelvormigheid aan te duiden, voortvloeiende uit de invoering van noten van verschillende lengten, van de menigvuldigheid der sleutels, van het gebruik der bijzondere teekens, van de afwisseling der tijden, van de modulatiën, enz., - zal het voldoende zijn, de muziek, zooals zij thans is, te vergelijken met hetgeen zij eertijds was, om den onmetelijken vooruitgang te zien, dien zij gemaakt heeft in de richting der ongelijksoortigheid. Het is voldoende, de toonkunst in haar geheel te omvatten, hare verschillige geslachten en soorten op te noemen, hare verdeeling in vocale, instrumentale en gemengde muziek te beschouwen, alsook hare onderverdeelingen in muziek met verschillende stemmen en voor verschillende instrumenten, de verschillende vormen van gewijde muziek in acht te nemen, van de eenvoudige hymne, den canon, de motette, de antiphoon, enz. tot het oratorium, alsook de nog veel talrijker vormen van wereldsche toonkunst, van de ballade tot de serenade, van den solo tot de symphonie. Men ontdekt ook denzelfden vooruitgang wanneer men een primitief muziekstuk met een hedendaagsch muziekstuk vergelijkt, al ware het maar, eene romance met klavier; wij bevinden dat dit laatste zeer ongelijksoortig is, niet alleenlijk door de afwisseling in de hoogte en de lengte der noten, het aantal verschillende noten die te gelijk klinken met de stem, en de afwisseling in de kracht waarmede zij beheerscht worden door het

(1) Gelukkige vergissing! zouden wij mogen uitroepen, indien wij inderdaad konden gelooven, dat eene zoo ingrijpende kunstomwenteling als die welke dagteekent van de verschijning der polyphonie, een eenvoudig spel van het toeval kon zijn! Het is hier de plaats niet om uit te weiden over den oorsprong van dit verschijnsel, een der belangrijkste van de gansche kunstgeschiedenis. Ook hebben wij hierboven gezegd, dat wij ons van alle critiek zouden onthouden, daar het doel van dit opstel geen ander is, dan Herbert Spencers gedachten over de ontwikkeling der kunsten zoo nauwkeurig mogelijk te doen kennen, door het volgen van zijnen eigen betoogtrant en de getrouwe aanhaling zijner eigene woorden.
Een enkel woord van voorbehouding mocht hier echter niet ontbreken, waar wij den schrijver, - in strijd met zijn stelsel - eene gissing zien wagen, die aan het toeval eene wereldhistorische beteekenis schijnt toe te kennen, maar die wellicht een glimlach zal te voorschijn roepen op de lippen dergenen, die geen vreemdelingen zijn op het gebied der toonkunst.
Voor het overige verzenden wij onze lezers naar de bijzondere werken over het vak, en inzonderheid naar de geleerde geschriften van De Coussemaeker over de vroegste geschiedenis der harmonie Onzes dunkens, zijn de feiten betreffende den oorsprong en de ontwikkeling van de meerstemmigheid in den zang, niet in strijd met de algemeene beginselen der evolutieleer.

[p. 90]

speeltuig en den zang, maar ook door de veranderingen van sleutel, van tijd, van klank (timbre) der stem, en door vele andere wijzigingen in de uitdrukking.

Van een anderen kant, bestaat er tusschen de ongelijksoortigheid der oude eentonige danswijze en die van eene hedendaagsche groote opera, met de oneindige verwikkelingen van het orkest en de ontelbare verbindingen der stemmen, zulk eene groote tegenstelling, dat men nauwelijks gelooven kan, dat de tweede uit de eerste geboren is.

Indien het noodig ware, zouden nog andere voorbeelden kunnen vermeld worden. Wanneer wij opklimmen tot de eerste tijden, zien wij dat de daden van den koning-god bezongen en door gebaren voorgesteld werden met dansen rondom het altaar; later werden zij verhaald bij middel van geschilderde letters op de muren der tempels en paleizen, en alzoo werd eene soort van ruwe letterkunde voortgebracht, waarvan wij de ontwikkeling kunnen volgen in hare onderscheidene gestalten. Bij voorbeeld, in de Schriften der Hebreeuwen vinden wij in een zelfde boek de theologie, de cosmogonie, de geschiedenis, de biographie, de burgerlijke wet, de zedeleer en de dichtkunst. In een ander tijdperk, waarvan de Ilias ons een voorbeeld oplevert, zien wij de godsdienstige, krijgshaftige, geschiedkundige, epische, dramatische en lyrische bestanddeelen op dezelfde wijze vermengd.

Eindelijk, in onze dagen, biedt de veelsoortige ontwikkeling der letterkunde ons zulke talrijke en zulke afwisselende verdeelingen en onderverdeelingen aan, dat zij elke klasseering onmogelijk maken.

Wij zouden ook nog de ontwikkeling der wetenschap kunnen volgen, te beginnen met den tijd, toen zij nog niet afgescheiden was van de kunst, en met de kunst onder bedwang van den godsdienst stond; daarna komt het tijdvak, waarin de wetenschappen nog zoo weinig talrijk en zoo weinig ontwikkeld waren, dat zij gelijktijdig konden beoefend worden door dezelfde wijsgeeren; en eindelijk komt de tijd, dat de geslachten en soorten van wetenschappen zoo talrijk zijn geworden, dat weinigen in staat zijn, ze allen op te noemen, en dat niemand een geslacht kan omvatten in zijn geheel.

Wij zouden ook de ontwikkeling van de bouwkunst, van het drama, van de kleeding tot getuigen kunnen roepen. Doch de lezer moet reeds genoeg hebben van al die voorbeelden; buitendien, ik heb mijne belofte volbracht. Ik meen onomstootbaar bewezen te hebben, dat het beginsel, waarin de Duitsche physiologen eene wet van alle organische ontwikkeling hebben ontdekt, eene wet van alle ontwikkeling is. Van het verst verwijderde verleden, hetwelk wij door de wetenschap kunnen bereiken, tot de nieuwigheden van gisteren, is de grondtrek van alle ontwikkeling, de vervorming van het gelijksoortige (homogene) tot het ongelijksoortige (heterogene).

(Slot volgt.)

Arthur Cornette.