De Vlaamsche School. Jaargang 33

Bijdrage tot de geschiedenis van Antwerpen, op het einde der XVIII^e eeuw.
(Vervolg, zie blz. 170.)

‘Het volk geliet zich seffens als of het zig wilde verspryden, maer zig mistrouwende van list en om niet bedrogen te worden, ging het maer in de naestgelegene huysen en straeten, om het huys van den pastoor in d'oog te konnen houden.

'S avonds omtrent zes ueren bragt eenen deurwaerder aen den pastoor den gevangenisbrief, die zynen regter van Peys tegen hem gegeven had, om rede dat hy het H. Sacrament in processie had gedragen.

De gendarmen, versterkt met vyf en twintig man van de bezetting van het casteel, verschenen op den stond om den pastoor te gelyden naar het gevangenhuys, te voren het tugthuys genaemt.

[p. 176]

Het volk quam ook terstond byeen in veel grooter getal en omringde het huys van den pastoor zeggende dat zy niet zouden toelaeten dat hunnen pastoor elders gebragt wird, dat hy nergens plichtig in was, en dat byaldien 'er iet misdaen was, men dit op hun en geensints op den pastoor moest verhaelen.

De onderpastoors en de vrienden van den pastoor, die alsdan ten zynen huyze waeren, deden al wat mogelyk was om de gemoederen te stillen, doch vruchteloos. Eyndelyk quam de pastoor zelf, hy sprak hun op het allerdrukkelykste aen en deede hun ter nauwernood gelooven, dat dit alles niet dan eene noodige formaliteyt was, om zyne zaek te eyndigen, en dat hy verzekert was dat hy nog den zelven avond, of ten langste des anderendags zou t'huys zyn. Ten tyde dezer aenspraek dede men allengskens de soldaeten door den hoop van het volk doorgaen en den pastoor wird dus in de gevangenis gebragt.

Des anderendags den 21 is den bewindhebber van het casteel omtrent half elf ueren den pastoor komen overhooren, hy deede hem zeer naer dezelve ondervraeging die den regter van Peys hem den dag te vooren gedaen had, ook gaf den pastoor hem omtrent dezelve antwoorden; by die nogthans, die hy op den laetsten artikel gegeven had, voegde hy by: Dat al dat uytwendig tegen mynen dank was, kan men gemakkelyk besluyten uyt hetgene ik laetsleden zondag in myn sermoon gezyt heb, wanneer ik predikende op de eer die men het Allerheyligste Sacrament verschuldigd is, deze woorden aen myne toehoorders toestierde: “dewyl men ons verbied het Allerheyligste Sacrament in het openbaer en om zoo te zeggen in zegeprael te draegen, laeten wy onzen iever en onze godvruchtigheyd verdobbelen en tragten daeraen te goed te komen, met het destemeer te eerbiedigen binnen onze ziel en onze kerken.”

Deze ondervraging wederzyds geteekend zynde, wirt den pastoor onder persoonelen waerborg losgelaten.

Men moet bemerken dat de pastoor zig den dag te vooren deswegens had geuyt en te kennen gegeven dat, zoo men hem gevangen nam, ter oorzaek van de voorgemelde verklaering, daer men hem van gesproken had, hy geenen borg zou stellen, maer in de gevangenis zyn vonnis zou afwagten.

Ter dier oorzaeke besprak men dat men den borg stellen zou, gelykvormig aen den gevangenisbrief en bygevolg eeniglyk om het H. Sacrament zoo te hebben gedraegen, gelyk hy het den dag te vooren gedraegen had, maer geensints om dat hy die bediening verrigt had zonder de verklaering, die de wet van 7 Vendimiaire 4^e jaer voorschreef, gedaen te hebben, niettegenstaende men hem deswegens ondervraegt had; 't is ook op dien voet dat den akt van borgtogt opgesteld en geteekend wird.

Ten een uer quam den pastoor van het gevangenhuys om naer zynent te keeren: duyzenden menschen van allen slach en staet vond hy op zynen weg, ider haeste zich om het meest om hem de duydelykste bewyzen van de hoogste achting en van de teerste vriendschap te geven, men hoorde vreugde geschallen, de blydschap verspreyde zig alom en de rust wird volkomentlyk herstelt.

Den gemelden dag van 21 Juny zouden de zelve plegtigheden, die men dags te vooren gezien had, ongetwyfelt in de Borgt hebben plaets gehad, ten waer het voorgevallene in St. Jacobs daer beletsel aen gesteld had.

Den deservitor der voorschreve parochie van de Borgt, om des te zekerder alle gelegentheyd van onlusten uyt den weg te ruymen, had nog de gewoonelyke uer voorkomen, zoodanig dat hy, in plaets van ten zeven uren, ten zes uren 's morgens met het H. Sacrament was uytgegaen, zonder dat de parochiaenen, uytgenomen die zieken die het H. Sacrament moesten ontfangen, daer iets van wisten, en des niet te min begon het volk dit reeds hier en daer gewaer te worden en aenteleggen om te volgen, wanneer men zag verschynen eene wagt van gendarmen, aengeleyd door den commissaris van policie Potiau die, met van tyd tot tyd rond den deservitor te sweven, alle byeenrotting voorquam.

Niettegenstaende deze voorzorg, quam een woest en valsch gerugt als of men in het boerenquartier bezig was met de gevels der huyzen te vercieren en veel andere uytwendigheden te beryden, den deservitor van onpas ontrusten: eene uyterste vrees overviel hem en dede hem eensklaps het besluyt nemen van in het gemeld quartier het H. Sacrament niet te dragen, maar sonder uytstel naer de kerk weder te keeren.

Seffens gaf hy het H. Sacrament aen zynen coster, die priester was, en belaste hem het zelve naer de kerk zoo gehymelyk te dragen, dat het volk het niet zou konnen merken. Zoo wanneer dit volbragt was, begaf den deservitor zich ook naer de kerk, waer hy tot de gestelde uer genoodzaekt was te wagten om den plechtigen inhael van het H. Sacrament te doen.

Den 22, den laetsten dag der octave, had den plebaen van het noordquartier der cathedrale zeer veel volk, dat hem volgde, van aen het tabernakel tot aen de kerkdeur, alwaer de heeren van het broederschap der beregting dit volk verzogten van het H. Sacrament buyten de kerk niet te vergezelschappen, om zoo te vermyden de slegte gevolgen die er zouden konnen uyt voortspruyten; zy waeren alle te vrede en de plebaen ging uyt en deede geheel den weg zonder dat'er hem eenig volk vergezelschapte.

Den commissaris van policie De Jonghe, aen het hoofd van eenige gendarmen, verthoonde zig onder den weg; maer ziende dat'er geene verzaemeling omtrent het H. Sacrament was, vertrok hy aenstonds en alles eindigde in den besten schik.

Eyndelyk den 25 verwittigde den pastoor van St. Jacobs zyn volk van den predikstoel, dat aengezien hy door den bekenden voorval van den 20 was belet geweest zyne bediening te voltrekken, hy den 28, zynde den avond van de HH. Apostelen Petrus en Paulus, daer aen zou voldoen; dat hy gevolgentlyk op dien dag zou hernemen de beregting der zieken en in de kerk op zyne wederkomst den plegtigen inhael van het Allerheiligste Sacrament verrigten, dat hy de geloovigen verzogt, deze feest in de kerk met eene voorbeeldige godvruchtigheyd by te wonen, om zooveel mogelyk te herstellen alle de versmadingen, die aen dat H. Sacrament op den rampzaligen dag van den 20 waeren toegebragt.

Op den gestelden dag gebeurde de beregting zonder dat'er eenig volk medeging, maer het getal der geloovigen

[p. 177]

die in de kerk de wederkomst van het Allerheyligste afwachte, was des te grooter, en den inhael wird met de grootste plecht en met de hertroerenste godvrugtighyd voltrokken.

Zoo eyndigden de plegtigheden van deze octave, die eertyds zoo trots en zoo luysterlyk ten allen aenzien was.’

Den 28ⁿ Mei 1796 werd te Antwerpen de volgende kennisgeving aangeplakt:

‘Gewigtige Bekent-maeking.

Alle de Borgers woonagtig binnen 't Canton van Antwerpen zyn gewaerschouwt, dat van den dertigsten Mey 1796 (Ouden Stiel) 11 Prairéal 4^de jaer, alle de Doop, Trouw en Dood Registers, in de Parochiale Kerken zullen ophouden en gesloóten zyn, ingevolge de Wet van 20 7^ber 1792, raekende de maniere tot het doen blyken den wereldlyken Staet der Borgers, afgekondigt binnen deéze Stad den 20 Floréal laestleéden, ende dat van den zelven dage te beginnen, de gebortens, Houwelyken en Afstervingen zullen volgens de Wet op't Secretariat generael van de Municipaliteyt doór eenen Officier Municipael daer toe aengesteld aengeteekent worden, dat alle de geéne die aen deéze tegenwoórdige schikkinge zullen tegenstreéven, overgelevert zullen worden aen de Rechtsbanken, om gestraft te worden volgens de strengheyd der Wetten.

Gedaen in de Zittinge van den 8 Prairéal 4^de Jaer der Fransche Republiek, een en onverdeelbaer, tegenwoórdig de Borgers Reynaud, President; Cuylits, Franck, Georgerie, Diercxsens, Officieren Municipael; Dargonne, Commissaris van het Uytoeffenend Bestier, en Le Franc, Secret. Greff.’

Op Maandag 30 Mei, ontving elke pastoor van de zes stadsparochiën, het voor hem niet aangename bezoek van de burgers Reynaud, Dargonne, Le Franc en Van Dyck, klerk, zoon van den notaris van dien naam in de Huidvettersstraat, welke op de doop-, trouw- en overlijdens-registers eene soort van proces-verbaal stelden, door hetwelk ze gesloten werden verklaard. Vervolgens maakten zij eenen inventaris op van al de aanwezige registers.

Dit alles gebeurde niet zonder tegenstribbelen van de heeren pastoors, welke des anderdaags bijeenkwamen en besloten, zich onmiddellijk tot de vicarissen van het bisdom, J.F.E. Werbrouck en J.H. Van Bloer, te wenden, ten einde van hen te vernemen, wat hun in dit geval te doen stond. In afwachting, zouden zij de registers niet laten wegnemen, iets dat ze aan den burger Dargonne waarschuwden.

Deze stoorde zich hoegenaamd niet aan die beslissing, want reeds denzelfden dag, terwijl de pastoors, in de pastorij van St.-Jacobs, met hunnen raad, den advocaat Nanteuil, nog vergaderd zaten, kwam Le Franc met twee kantoorbedienden, per rijtuig, om de registers weg te halen; doch hij moest, tegenover de weigering van den pastoor, onverrichterzake terugkeeren.

Er was nauwelijks een kwartuurs verloopen, of hij kwam weer, ditmaal door Dargonne vergezeld; doch ook deze kon, ondanks zijne bedreigingen en grove woorden, zijn doel niet bereiken; tot zijne groote spijt, was hij genoodzaakt te vertrekken, zooals hij gekomen was, dat is met achterlating der registers.

Le Franc, die door hem naar de andere pastorijen gezonden was, ondervond insgelijks overal dezelfde weigering.

Den 1ⁿ Juni ontvingen de pastoors het antwoord van de vicarissen-generaal, luidende dat ze de bedoelde registers in hun bezit moesten houden. Onmiddellijk deden zij dit antwoord aan den commissaris Dargonne kennen, maar verklaarden tevens, bereid te zijn, alle jaren een afschrift van hunne registers af te leveren, zooals zij dit onder het oude regiem, sedert 1779, hadden gedaan.

Het laat zich gemakkelijk begrijpen, dat een man, zooals Dargonne, daar niet mede tevreden was, maar wel integendeel maatregelen nam, om tot zijn doel te komen. Niet zonder verwondering, zagen de pastoors, op Vrijdag, 3ⁿ Juni, dat hunne woningen van in den voormiddag door schildwachten werden bewaakt, derwijze dat er niemand in- of uit kon gaan.

Welhaast verscheen Dargonne, vergezeld door de burgers Cuylits, raadslid, Le Franc, secretaris, Moreau, bureelbediende, alsook een officier der ruiterij en een smid, welke laatste haken, breekijzers en verder gerief bij zich droeg. Vier mannen te paard waren gelast, de deur te bewaken en aan ieder den toegang te beletten.

Op de herhaalde weigering van de pastoors, doorzocht Dargonne met zijne handlangers overal de pastorijen en sacristijen. Met geweld werden de kassen geopend, waarin de registers lagen, en deze werden naar het stadhuis gevoerd.

Den 16ⁿ Juli ontvingen de pastoors van de municipaliteit het bevel, om, op straffe van vervolging, binnen 24 uren, ook de alphabetische inhoudstafels der registers, op het stadhuis af te leveren.

In antwoord op dit bevel, schreven de pastoors, dat ze bereid waren gemelde inhoudstafels af te staan, maar dat men ze moest komen halen, iets wat vijf dagen nadien door den burger Yernaux werd gedaan.

Bij beslissing van 31ⁿ Maart 1797 des middenbestuurs van het departement der Beide-Nethen, werd er op 26ⁿ April daaropvolgende, tegen den avond, te Antwerpen een plakkaat aangeplakt, bevattende de voornaamste artikels der wet van 7 Vendemiaire, iv^e jaar der Fransche republiek, betrekkelijk de uitoefening en de regeltucht der eerediensten.

Door artikel 3 van gemelde wet werd er vereischt, dat al de bedienaars van eenigen godsdienst de volgende verklaring zouden afleggen:

‘Ik erken, dat de algemeenheid der Fransche burgers souverein is, en beloof onderwerping en gehoorzaamheid aan de wetten van de republiek.’

Er werd tevens bij vermeld, dat al de personen, welke, tien dagen na de afkondiging, die verklaring niet zouden hebben gedaan, en ondanks dit in de bediening van hun priesterambt blijven voortgaan, zouden strafbaar zijn met eene boete van 500 livres en eene gevangzitting van ten minste drie maanden en ten hoogste een jaar.

De pastoors van Antwerpen hielden den 28ⁿ April eene

[p. 178]

samenkomst, om onderling te beraadslagen, wat hun in dit geval te doen stond. Zij kwamen tot het besluit, dat ze, volgens hun geweten, die verklaring niet mochten afleggen, aangezien de bewoordingen ervan al te onbepaald waren en voor verschillende uitleggingen vatbaar, waarvan sommige in strijd met de grondbeginsels van den Roomschkatholieken godsdienst.

Dit was insgelijks het gevoelen der vicarissen van Antwerpen, Mechelen, Namen en der godgeleerde faculteit van Leuven. De vicarissen van het bisdom Antwerpen hadden de zaak zelfs aan den paus onderworpen en wachteden op zijne uitspraak.

In eene tweede bijeenkomst, op 1ⁿ Mei, welke insgelijks door de pastoors van het Begijnhof en van het gasthuis werd bijgewoond, alsmede door de rechtsgeleerden de heeren Van Dun en Nanteuil, zoon, werd het vraagstuk der verklaring nogmaals breedvoerig besproken, en ten slotte werd er overeengekomen, aan het middenbestuur van het departement der Beide-Nethen een vertoogschrift te zenden, om op het intrekken van gemelde wet aan te dringen, of ten minste de uitvoering ervan te verdagen, tot de paus er uitspraak zou hebben over gedaan; dat de verklaring gansch nutteloos was voor de Antwerpsche geestelijkheid, welke nooit de goede orde of de openbare rust had gestoord; dat die wet in strijd was met de grondwet en nooit, voor wat deze departementen betreft, door het wetgevend lichaam was bekrachtigd; dat ze hier te lande slechts gedeeltelijk was afgekondigd, enz. Ten slotte, zouden de pastoors het departement der Beide-Nethen verzoeken, hun vertoogschrift aan het wetgevend lichaam te zenden en het daarbij mede te ondersteunen.

Verder besloten zij, zonder eenige vreeze voor gevangenis of boete, in hunne geestelijke bedieningen te blijven volharden.

Den 5ⁿ Mei werd het verzoekschrift door twee der pastoors naar het departement der Beide-Nethen gebracht. Zij overhandigden het aan het eenig aanwezig bestuurlid, dat hen zeer beleefdelijk ontving. De voorzitter, intusschen ter plaatse gekomen, was hun insgelijks zeer vriendelijk en verzekerde hun, dat het departement der Beide-Nethen hoegenaamd niet voornemens was, die wet spoedig te doen uitvoeren, en dit des te min, ‘dewijl het gedrag der pastoors van Antwerpen, altijd deftig en vreedzaam was geweest.’ Ook beloofden ze stellig, het vertoogschrift bij het wetgevend lichaam krachtdadig te zullen ondersteunen.

Nog denzelfden dag, verwittigden de pastoors, den commissaris van het uitvoerend bewind bij de municipaliteit van Antwerpen, dat ze tegen de wet van 7 Vendemiaire, iv^e jaar der Fransche republiek, in wettelijk rechtsberoep waren.

Had de voorzitter van het middenbestuur, toen de pastoors hem hun verzoekschrift lieten overhandigen, hen slechts met schoone beloften zoeken te paaien, of werd de Antwerpsche municipaliteit er van hoogerhand toe gedwongen? Althans is het zeker, dat hun verzoekschrift den 9ⁿ Mei nog niet naar Parijs, aan het wetgevend lichaam, was opgezonden, zoodat ze die verzending den volgenden dag zelven deden. Weldra bleek dit eene vergeefsche poging te zijn geweest, want reeds den 25ⁿ Mei werd er een besluit van het uitvoerend bewind aangeplakt, waarbij op de toepassing der wet van 7 Vendemiaire krachtig werd aangedrongen.

De pastoors, vreezende dat de wet onmiddellijk en in al hare strengheid ging worden uitgevoerd, hielden nog denzelfden dag eene samenkomst, waarin met eenparig gevoelen, besloten werd, allen op hunnen post te blijven en hunne bedieningen te blijven vervullen. Zij deelden elkander, alsook aan de onderpastoors wederzijds hunne volmacht mede, opdat diegenen, welke het langst op vrije voeten mochten zijn, de parochiën zouden kunnen bedienen, waarvan de pastoors in de gevangenis zouden geworpen worden. En in het vooruitzicht van nog meer rampspoedige tijden - zooals er inderdaad nog komen moesten - verzekerden zij zich de medehulp van onbeschroomde priesters, die de heilige bedieningen in 't geheim zouden verrichten en welke den geloovigen door de kosters zouden aangewezen worden.

J. Staes.