De Vlaamsche School. Jaargang 33

Hendrik Conscience en zijne volledige werken.

Van de jongste uitgave der volledige werken des beroemden schrijvers, is onlangs de 64^ste of laatste aflevering, verschenen. Al zijne gekende werken, met uitzondering nochtans van de Phantazy en de Beschrijving der Nationale jubelfeesten van 1856, zijn nu vervat in zes tamelijk lijvige deelen, post-octavo formaat, op twee kolommen, zeer compact gedrukt; doch met zulke kleine letter, dat de lezing noch aanlokkend, noch gemakkelijk kan worden genoemd. Ook klaagt men er over, dat de werken als het ware allen achteloos door elkander zijn gesmeten, in plaats van ze in reeksen te verdeelen, als daar zijn: geschiedkundige romans, zedeschetsen, dorpsverhalen, enz., ofwel, hetgeen nog beter en veel doelmatiger ware geweest, ze te laten volgen, naar gelang ze door den schrijver werden in het licht gegeven.

Eenige bijzonderheden over de vorige volledige uitgaven zullen hier wellicht niet ten onpas komen, te meer dewijl men daaruit zal kunnen afleiden, welk een verbazenden opgang Conscience's werken hebben gemaakt.

De eerste volledige uitgave, nadat vele zijner afzonderlijke boekjes reeds vijf- of zesmaal waren herdrukt, zag in 1856-58 het licht en vormde met al wat tot dan toe verschenen was, nagenoeg 36 deeltjes, in Engelsch formaat. De meeste deeltjes waren versierd met platen, geteekend door L. De Taeye en V. Lagye, in hout gesneden door J. Hemeleer; voor Wat eene moeder lijden kan, Hoe men schilder wordt, Lambrecht Hensmans, Siska van Roosemael en Eenige bladzijden uit het boek der natuur, kocht Van Dieren de houtsneden, welke, ter drukkerij J.-E. Buschmann, voor de eerste uitgaven hadden gediend. In het prospectus had de uitgever, J.P. Van Dieren, beloofd, dat het verhaal de Lange Nagel, uit de Phantazy, er zou bij opgenomen worden. Toen hij evenwel, op verzoek van den schrijver, zijne belofte niet gestand deed, werd hij door den boekhandelaar J.B. Van Mol-Van Loy, die een honderdtal inteekeningen had verzameld, er gerechtelijk toe gedwongen. Dit verhaal, op weinig exemplaren getrokken, werd slechts aan die inschrijvers afgeleverd, welke er om vroegen; bij de latere uitgaven bleef het telkens achterwege.

Aangezien de druk van die uitgave wel ietwat te wenschen liet, en de afzonderlijke drukken, op zwaar papier, Engelsch formaat, met de eigenaardige plaatjes van den heer Edw. Du Jardin, meer bijval vonden, werd er in 1863, eene dergelijke volledige, nieuwe uitgave aangekondigd. Deze kan echter bezwaarlijk voor eene ‘nieuwe’ tellen, want het was eigenlijk slechts eene opruiming van den nog voorhanden zijnden voorraad der afzonderlijke werken, welke nu in afleveringen, met groene omslagen, aan de inschrijvers werden besteld. Zelfs werden eenige deeltjes der eerste volledige uitgave er tusschen gesmokkeld en slechts weinige, gansch uitverkochte werken herdrukt.

In 1873 verscheen het prospectus eener prachtuitgave in groot octavo, op twee kolommen, met de platen van Edw. Du Jardin, volgens het nieuwe formaat, op eene grootere schaal geteekend. Zij was volledig in 100 afleveringen, te zamen 8 deelen uitmakend; later werden er nog twee deelen aan toegevoegd. De inschrijvers konden ze, naar verkiezing, met of zonder de platen bekomen. Zij die alleen den tekst verkozen te ontvangen, bleken zeer verstandig te hebben gehandeld, want de platen zijn wezenlijk ongelukkig en slecht, met uitzondering nochtans van die der Kerels van Vlaanderen, welk werk nog in geen ander formaat verschenen was.

Zes jaren later, namelijk in 1879, werd er eene volksuitgave, in klein octavo, aangekondigd, op één centiem per bladzijde berekend, en in welke al de tot alsdan gedrukte werken van den schrijver zouden worden opgenomen, tot en met zijn 100^ste boekdeel, Geld en Adel. Men zou hierbij al de plaatjes achterwege laten, maar de omslagen zouden derwijze worden geïllustreerd, dat ze als eene wezenlijke versiering zouden gelden en mede konden worden ingebon-

[p. 86]

den. Deze verzameling telde 71 deeltjes en brochuren. Druk en papier lieten schrikkelijk veel te wenschen over, maar de inschrijvers ontvingen, op den hoop toe, twee groote oleografies, of beter gezegd, prenten in kleurendruk. Wel waren de onderwerpen ervan aan de werken des gevierden schrijvers ontleend, doch die gekleurde prenten waren er niets te schooner om.

Na Conscience's overlijden kon het wel niet anders, of er moest nogmaals eene nieuwe volledige uitgave zijner werken verschijnen, ofschoon de laatste op verre na niet was uitgeput; maar de ongeveer duizend nog aanwezige exemplaren waren in tijds, bij vermindering van prijs, gezamenlijk aan den boekhandelaar J. Vuylsteke, te Gent, overgedaan, en nu verschenen, van 1884 tot 1886, de 64 afleveringen, waarvan wij, aan het hoofd van dit opstel gewagen. De inhoud is volkomen dezelfde als die der centiem-uitgave.

De drie laatste uitgaven der volledige werken werden in Noord-Nederland gedrukt, en de heer A.W. Sythoff, te Leiden, was er met den heer Van Dieren mede-uitgever van; voor die van 1884-86, welke op ettelijke duizende exemplaren werd getrokken, hadden zich nog twee andere boekhandelaars bij het consortium aangesloten, namelijk de heeren D.A. Thieme, te Arnhem, en A.N. Lebègue, te Brussel, welke laatste ook eene Fransche vertaling van al de romans in druk laat verschijnen.

Conscience werkte met een buitengewoon gemak. Het meest schreef hij, gedurende de tien jaren dat hij de plaats van arrondissementscommissaris te Kortrijk bekleedde. Ondanks zijne talrijke ambtsbezigheden, leverde hij alsdan gemiddeld drie boekdeelen per jaar; doch wij mogen het wel bekennen: zij behooren tot zijne minst verdienstelijke, en vele ervan, zoo niet alle, schaden aan zijnen roem en dragen blijkbaar het spoor, dat ze in overhaasting zijn opgevat en voltooid. De frischheid, het naïeve, den gloed, welke meest al de werken die hij te Antwerpen schreef, kenmerken, worden er in gemist.

Welk was de oorzaak van die ongewone voortbrengingskracht in bovengemeld tijdperk? Wij willen het den schrijver zelve laten verklaren; er liggen daar voor ons een pak brieven van hem, welke uit dien tijd dagteekenen. In eenen brief uit Kortrijk, van 29 November 1857, lezen wij onder andere het volgende: ‘Het postje van kommissaris is een strik, voor iemand die geene eigene inkomsten heeft: ik moet nog 5,000 frs. jaerlijks daerbuiten winnen, of ik geraek in schulden.’

De wereldberoemde Conscience was dus genoodzaakt, met zijne romans nog wat te verdienen, en.... zeggen wij het maar ronduit, hoe moeilijk het ons ook uit de pen wil.... voor den broode te schrijven! Treurige noodzakelijkheid, eilaas!

Verderop, in denzelfden brief, legt hij de volgende smartelijke bekentenis af: ‘Het kost mij reusachtige inspanningen des geestes, aldus werk op werk voort te brengen, altijd mij zelven te blijven en toch te variëren; en daerbij den standaert der kunst niet in, maer boven de keuken te houden! Geve God dat ik het volhoude! Nu gaet het mij niet te slecht.’

In andere brieven klaagt hij bitter over al de verdrietelijkheden, die hij te Kortrijk moest verduren. Hij toch, alhoewel zich met geene staatkunde bemoeiend, behoorde tot de conservatieve partij, en kortzichtige liberalen benijdden hem zijne gouvernementsplaats en spanden hunnen invloed in, om hem zijn ontslag te doen krijgen. Reeds op 15 November 1857, dus niet zeer lang na zijne aanstelling, schrijft hij: ‘Er drijven vele wolken door de lucht; en wie weet hoe lang ik nog te Kortrijk zal blijven!’

De politiekers gingen in hunne onderduimsche werking tegen Conscience aanhoudend voort, in zooverre dat men hem, in de maand Augustus 1858, den leeraarsstoel van Nederlandsche taal- en letterkunde, bij de hoogeschool van Gent, aanbood. Maar daar had hij J.F. Heremans tot mededinger, en, wie zou het gelooven? voor dezen moest hij het onderspit delven!...

In 1862 was er spraak dat de heer Ed. Romberg, bestuurder der afdeeling van schoone kunsten bij het ministerie van binnenlandsche zaken, zijn ontslag geven zou. Een zijner oudste en warmste vrienden uit Antwerpen, had, bij brieve van 15 September, Conscience's aandacht daarop ingeroepen; den 19ⁿ daaropvolgende, antwoordde Conscience: ‘Wat gij mij zegt aengaende de plaets van M^r. Romberg, is een gerucht, dat mij naer Brussel deed gaen om te vernemen wat het te beduiden had. Er is desaengaende nog niets beslist en het zal nog lang aenloopen eer men daerover iets zal beslissen. In alle geval, indien de plaets open viel, zouden er waerschijnlijk een twintigtal kandidaten zijn; en gij kunt begrijpen, hoe moeijelijk men tusschen zoo velen zou kunnen kiezen, bovenal wanneer allerlei invloed wordt aangewend en zelfs de politiek in het spel komt.’

In een schrijven van 21 November 1863, drukt hij zijne tevredenheid uit, tijdens het internationaal congres ter bevordering van de sociale wetenschappen, te Gent, aldaar acht dagen genoeglijk te hebben doorgebracht: ‘Ik heb in Gent 8 dagen goed leven gehad. Ik was voorzitter der sectie van Kunsten en Letteren en heb mij, ten genoegen van iedereen, van mijnen pligt gekweten. Dit leven tusschen Europeaensche vermaerdheden, welke mij behandelen als hun gelijke, en mij eene groote achting betuigen; dit zwemmen op den vloed der hoogste en edelste gedachten, de welsprekendheid, de geleerdheid, de vriendschap die mij daer omringden, dit alles verheft den mensch in zijne eigene oogen, en mij heeft het bijzonder goed gedaen. Het heeft den roest die in Kortrijk mij om het harte groeide, geheel of gedeeltelijk afgewreven, en mij nieuwe sterkte en nieuwen levensmoed gegeven.’

Conscience beschouwde zijn verblijf te Kortrijk schier als eene ballingschap en smachtte naar uitkomst. Hij, de man vol gevoel, was niet te huis in dit provinciestadje, waarvan hij de inwoners, in zijne Burgers van Darlingen, naar het leven heeft geschetst. Hij vond er te weinig geestverwanten, die zijnen kunstsmaak deelden en zijn talent op prijs wisten te stellen; te weinig menschen, aan welke hij de handschriften zijner werken, ter beoordeeling, kon voorlezen. Hij reikhalsde naar zijne geboortestad, naar het zoo innig door hem betreurde Antwerpen. Daar telde hij talrijke vrienden; daar kende hij elke straat en ook elk dorp in den omtrek, waar hij zoo menigen dag in zoete mijmering door-

[p. 87]

gebracht en, voor zijne dorpsverhalen, portretten gezocht en gevonden had. Antwerpen was en bleef zijne meest geliefkoosde stad; daar, aan de Scheldeboorden, had hij dikwijls uren aan uren, tusschen al de bedrijvigheid, rondgekuierd, en niet zelden, wanneer zijne ambtsplichten het hem veroorloofden, kwam hij, ook nu nog, er per stoom heengesneld, om, zooals hij zeide, ‘de schepen nog eens te zien vertrekken.’

Bij zijne verplaatsing van Kortrijk naar Brussel, was de gewoonte van veelschrijven hem bijgebleven. Korten tijd na de verschijning van zijn boekje, Eene O te veel, lezen wij, in eenen brief van 5 Januari 1872: ‘Ik heb nog zeven zulke korte verhalen ongedrukt gereed liggen.... Vijf dezer liggen reeds sedert een half jaar bij Van Dieren of bij Sythoff. Waarom men de uitgaaf ervan zoolang uitstelt, kan ik niet begrijpen.’

Ziehier nog eene dergelijke klacht, welke wij uit eenen brief van 2 November 1876, overschrijven: ‘Sedert het begin van dit jaar heb ik den heer Van Dieren het manuscript ter hand gesteld van een nieuw werk, getiteld: De Oom van Felix Roobeek.... Voor eenen schrijver, die, als ik, jaarlijks twee of drie boekdeelen voortbrengt, is het verlies van tijd voor de uitgave zijner werken een groote hinderpaal. Ik heb nu weder een nieuw verhaal op touw, en dit zal moeten wachten, om gedrukt te worden, tot dat er een voldoende tijd na de uitgave van Felix' oom verloopen zij.’

Op 18 Februari 1877 klaagt hij, nog geen enkel proefblad van dit werk ontvangen te hebben, en het vervolg ervan, de Schat van Felix Roobeek, nogmaals twee deelen, was reeds afgeschreven en voor den druk gereed. ‘Deze vertraging,’ schrijft hij, ‘is mij verdrietig en schadelijk. - Ik ben voortdurend onpasselijk, zonder eigenlijk ziek te zijn, en blijf soms 15 dagen lang in huis. Het hoofd is, voor mijnen ouderdom, uiterst klaar en goed; maar het ingewand gevoelt zeer het gevolg der jaren, of liever van het zittend leven.’

Hij zond het handschrift van dit laatste werk, op 16 Maart 1877, aan den heer Van Dieren, en den 11ⁿ Februari van het daaropvolgende jaar had hij nog niet vernomen dat het ter perse zou worden gelegd. ‘Ik ben nog altijd ziekelijk,’ klaagt hij, ‘en gevoel zeer het gewicht van den ouden dag.’

In eenen brief van 30 October 1878 schrijft hij, nopens zijn verhaal het Wassen Beeld, het volgende: ‘Na zoovele onderwerpen te hebben behandeld, en schier niemand van mijne lezers meer ziende, weet ik zeer moeilijk, wat men van mij verlangt of verwacht, en daarom is het, dat ik velerlei vormen en genres beproef, met het doel daardoor de eentoonigheid te vermijden. - Ik ben u.... oprecht dankbaar voor uwe aanmoedigende woorden. Ik hoor er sedert lang zoo weinig! M. Van Dieren zelf acht het niet noodig, mijne werken door openbare aankondigingen te doen trekken. Sedert dat hij deze met M. Sythoff van Leiden uitgeeft, weet ik nooit iets meer over hunne inzichten; zij stellen het drukken mijner werken maanden en soms jaren uit, en doen mij op deze wijze niet alleen veel tijd verliezen, maar ontmoedigen mij. Misschien is de verkoop niet gunstig. Het zou mij niet verwonderen: vele dingen gaan slecht sedert de laatste crisis.’

Tot zooverre Conscience's eigenhandige brieven. Wat de door hem nagelatene schriften betreft, waarvan de uitgave in het prospectus der laatste volledige werken, zoo half en half, werd beloofd, van deze heeft men nog niets te zien gekregen. Zij bestaan in zijne gedenkschriften en een roman, De Duivel getiteld, welke bij zijn afsterven, niet gansch was afgewerkt, maar die door zijne dochter zou worden voltooid. Van de gedenkschriften is het belangrijkste gedeelte, gaande van 1842 tot 1881, ofwel verloren geraakt, ofwel door Conscience zelve vernield; althans, men heeft, in zijne nalatenschap, alleen de eerste helft, van 1812 tot 1841, weergevonden. Zooals men weet, is De omwenteling van 1830, welk boek reeds in 1858 verscheen, daaraan ontleend.

Wat was de oorzaak van het achterwege blijven dezer handschriften? - Onmin tusschen den uitgever en de nabestaanden van den betreurden schrijver, zegt men ons. Volgens juiste inlichtingen, loopt het laatste contract, tusschen uitgever en schrijver voor tien jaren gesloten, eerst in 1890 ten einde. De heer Van Dieren bezit, of bezat - want de man is niet meer - alleen het recht, al de werken van Conscience in het licht te geven; doch niet lang voor zijnen dood heeft hij ervan afgezien, ten gunste van den heer Lebègue, die, wat er nog van Conscience's gedenkschriften bestaat, eerlang, onder den titel De geschiedenis mijner jeugd, in het licht geven zal.

Het verlies van het bijzonderste gedeelte dier gedenkschriften zou, door aanwending van het volgende middel, eenigermate kunnen worden vergoed. Er bestaan tallooze brieven van Conscience, waaronder zeer belangrijke. Wanneer een invloedrijk letterkundige de taak op zich wilde nemen, zich met de verzameling daarvan te gelasten, er eene degelijke keuze in te doen en de voornaamste in boekdeel uit te geven, zou hij ontegensprekelijk een prijzenswaardig werk verrichten, want alsdan zouden er stellig nog vele meldenswaardige feiten uit het leven des schrijvers aan het licht worden gebracht, of nader opgehelderd. Ziedaar een ontwerp, waarop wij de aandacht inroepen.

Dat Conscience met zijne honderd boekdeelen, veel geld zou hebben gewonnen, moeten wij, tot ons leedwezen, ontkennend beantwoorden. Hadde hij van zijne pen moeten leven, met al zijn talent zou hij van honger bezweken zijn, en hij mocht het staatsbestuur dankbaar wezen, dat hem bedektelijk ter hulp kwam, met hem tot bewaarder van het Wiertz-museum te Brussel aan te stellen. Wel vielen hem roem en eerbewijzingen in overvloed ten deele en werden zijne werken in verscheidene talen overgezet; maar zijn schrijversloon was en bleef altijd even sober, terwijl zijn uitgever, met zijne herhaaldelijk herdrukte werken, uitmuntende zaken heeft gedaan.

Wat er ook van zij, het is eene klinkende waarheid, dat de heer Van Dieren oneindig veel tot Conscience's bijval heeft meegeholpen. Hij toch kende, zooals men dit noemt, de exploitatie van een werk en wist die boekjes overal, tot in het minste dorp, te doen doordringen, en, zelfs in Holland, te verspreiden. Wij aarzelen niet het te verklaren, zonder hem zou de gevierde romanschrijver de faam niet hebben verworven, welke hij in zoo hooge mate genoten heeft. Zijn uitgever heeft dus wel degelijk den dank van het Vlaamsche vaderland verdiend.

J. Staes.