De Vlaamsche School. Jaargang 29

[p. 29]

De voormalige abdijkerk van Tongerloo en hare kunstschatten.

2. Wijzigingen aan het gebouw. De kunststukken van vroeger herdacht. Tafereel van Rubens. Enz.

Door het wegbreken van de koorkens van den Zoeten Naam en van den H. Norbertus⁽¹⁾,

Reliquieënkast van den gelukzaligen Siardus.

die nagenoeg een en halven boog der zijbeuken innamen, heeft de kerk gewonnen in ruimte, en regelmatiger zijn hare bouwkunstige lijnen. De kleine voorgebouwen, weerszijds den voorgevel tot de hoogte van de vensters der zijbeuken, in de plaats dier kapellen aangebracht, mogen, onder bouwkunstig opzicht, min gelukkig heeten. Die verandering dagteekent van het jaar 1726. Eene andere wijziging heeft het gebouw ondergaan in de zijnissen, die nu tot op de helft hunner oorspronkelijke diepte zijn ingekort.

Vinden wij, ten gevolge der nieuw ingevoerde versieringen, de schoone triptieken en tafereelen van vroeger - Leonardo da Vinci's Avondmaal alleen uitgezonderd - in den tempel niet meer, de kloosterlingen, hunne kunstwaarde naar verdiensten schattend, hebben ze evenwel met zorg bewaard en op gepaste plaatsen ten nutte gebracht. Het triptiek van Gozewijn Van der Weyden, Maria's Hemelvaart en Boodschap, en de Geboorte onzes Heeren verbeeldend, hangt nu in het voorgebouw, links van den ingang der kerk; de Sinte-Dimphnatafereelen ziet men in het tegenovergesteld aanhangsel, tot prelaatskoorken ingericht; de Salvator, het vermoedelijk werk van Quinten Matsijs of van Van Eyck, versiert de kapel van het ziekenhuis; Van der Weydens Begiftiging van Calmpthout hangt bij den trap in het convent; Sint-Angustinusleven, na eenen tijd tot versiering der bibliotheek gediend te hebben, bevindt zich nu in eene der zalen van het prelaatsverblijf; de Legende van S^te. Anna verhuisde naar eene kapel van Calmpthout, waar kloosterlingen van de abdij de herderlijke bediening vervullen⁽¹⁾; de schilderij van Gossaert, in slechten toestand, is tijdelijk niet opgehangen⁽²⁾.

Een tafereel van Floris, de Vier evangelisten vertoonend, dat in de zeventiende eeuw, met de schilderij van L. da Vinci, het koor, en later eene der prelatuurszalen opluisterde, hangt thans in de sacristij⁽³⁾.

Vermelden wij hier nog eene schilderij van Rubens, in 1648 aangekocht. Prelaat Wichmans schreef desaangaande uit Brussel, den 27ⁿ November van dat jaar, aan den prior der abdij; wij vertalen den brief uit het Latijn:

Jesus, Maria, Joseph.

Eerwaarde heer Prior.

Heden kwam hier Matthias⁽⁴⁾, de waard van ons huis, te Antwerpen, met een tafereel van den Gekruisten Zaligmaker, door Rubens geschilderd. Hij kocht het in eene veiling tot redelijk gematigden prijs, - de kunstwaarde der schilderij ingezien -, namelijk voor 590, ik zegge vijf honderd negentig gulden. Het tafereel is twaalf voet hoog, zes breed, zonder de lijst. Mijns dunkens zal het best geschikt zijn voor den vleeschrefter aan het hoofd der tafel. Neem de maat van de plaats, voordat de provisor naar Antwerpen gaat, waar hij het tafereel zal vinden. Eenieder zegt, dat het eene goedkoope aanwinst is.... (Het overige des briefs slaat op heel andere zaken.)

Uw vader in Christus

F. Augustinus abt van Tongerloo.

Brussel 27 November 1648⁽⁵⁾.

In de meening van den prelaat was de schilderij bestemd om onmiddellijk in den refter geplaatst te worden; zij prijkte echter eenen tijd in eenen der zijbeuken van de kerk. Door een

(1) Van het koorken of de kapel van den H. Norbertus spreekt het volgend stuk: ‘Op heden den 16 December 1613 soo heeft myn eerweerdige heer de prelaet van Tongerloo veraccordeert met Gommaer Schelckens metser tot Lier als dat allen geschillen die sy met malcanderen hadden syn veraccordeert ende quytgescholden persalvo dat den vs. Gommaer Schelckens moet metsen inde kerck den altaer metten muer tot boven aen het w[e]lfsel ende het selve choor te pleyveyn soo dat behoort ende de trappe buiten de duer van de kercke op de plaetse te herleggen. Dies sal de Eerweerdige heer de vs. Gommaer Schelckens moeten geven xii gulden eens oft ii pont Vlams, dies sal den vs. Gommaer Schelckens met syn knechts hebben cost ende dranck ter wylen dat het werck woort gemaeckt.
Noch heeft myn heere begeert dat Gommaer de steenen trappen voerde deure vande kercke verleggen soude, gelyck dat vereyscht. Item den Salvator boven den preeckstoel uut den muer breken ende versetten daermen hem dat ordineren sal, desgelyx oyck den preeckstoel, oft soo verre men den preeckstoel lieten staen, soude een ander carweye daer voor moeten doen.’

(1) Niet de kapel van den Greef, zooals het Journal d'Anvers zegde in zijn nummer 100 (10 April) van 1873, maar de kapel van het dorp. - Het opstel van het Journal werd ook afzonderlijk gedrukt, onder den titel: Un chef-d'oeuvre d'Albert Durer, 8 bl. in 16^o. Zonder jaar en naam van drukker of schrijver.

(2) Heylen. Verhandeling, vii, bl. 26; - Sanderus; - Verschillige aanteekeningen van Heylen, Van der Achter en prelaat Siardus Van den Nieuweneynde (1745-1779).

(3) Van Herdegom. Diva Virgo Candida, p. 320; - Verschillige aanteekeningen uit de achttiende eeuw.

(4) Zijn naam is Matthias Antonissen.

(5) Oorspronkelijke brief van Aug. Wichmans.

[p. 30]

ongelukkig toeval gescheurd, doch meesterlijk hersteld, werd zij nadien werkelijk in den refter geplaatst⁽¹⁾.

Van de vroeger bezichtigde beeldhouwwerken zijn er ook verscheidene uit de kerk verdwenen, als zijn het doxaal met zijnen gebeitelden trap, bij den ingang van het koor, en het lavatorium, bij het hoogaltaar; het altaargestoelte of presbyterium, tot biechtstoel ingericht, stond in het begin der achttiende eeuw in het Sint-Norbertuskoorken, maar verdween, toen dit koorken werd afgebroken; de Sint-Augustinus- en Catharinabeelden, van Joost van Santvoort, bevinden zich in de benedenboekzaal en het Salvatorsbeeld in den kloosterpand; het kruisbeeld met Maria en Joannes, van boven den ingang des kruisbeuks, staat tegen de koornis buiten onder een afdak. De steenen predikstoel dient in de parochiekerk; daar ook vindt men een hoogaltaar in hetwelk de paneelen in half verheven beeldwerk benuttigd werden, die Gielis Remijs voor de vroegere afsluiting van het Zoeten-Naamskoorken beitelde; eenige paneelen uit de afsluiting van het Norbertuskoorken, zijn daar bijgevoegd⁽²⁾.

Beschouwen wij thans de nieuwigheden, die de plaats der vroegere kunststukken inruimen.

(1) Beschrijving der abdij, Latijnsch opstel van Nic. Van der Meulen.

(2) Verschillige aanteekeningen. - Heylen. Verhand. vii, bl. 24.

3. Nieuwe altaars in het kruiskoor, met tafereelen van verschilligen. Beelden, enz.

Naar de verordening van prelaat Wichmans, zijn de huidige zeven altaren gewijd ter eere van de patronen der zeven hoofdkerken van Rome: tegen het koor hebben wij Sint-Laurentius en Sint-Sebastianus; bij de uiteinden van den kruisbeuk Sint-Paulus en het H. Kruis; in de nissen of zijkoorkens de altaars van den H. Joannes en van den H. Petrus; het hoogaltaar heeft als voorheen de H. Maagd Maria voor patrones. De vier eerste, van marmer en met tafereelen, zijn gemaakt onder de regeering van den genoemden abt.

Ter bekostiging van het H. Kruis- en het Sint-Paulusaltaar, - daarbij begrepen een Siardusbeeld - betaalde men in 1648, aan den beeldhouwer Neeffs, de som van 800 rijnsgulden⁽³⁾. Op het eerste prijkt een tafereel van Thomas Willebords Bosschaerts, waarvoor hij, den 18ⁿ Augustus van het gemelde jaar, 500 gulden in betaling kreeg. Het vertoont den Zaligmaker met het zegepralend kruis in de armen; twee boetelingen, een man en eene vrouw, knielen aan zijne voeten. De Bekeering van den H. Paulus, op het ander altaar, schilderde J. Jordaens, die voor zijn werk, in October 1647, 400 rijnsgulden ontving.

Van Halen schilderde in 1646 twee tafereelen voor de altaars tegen het koor⁽⁴⁾; nu echter vinden wij er schilderijen van twee andere meesters. Voor het altaar van den H. Laurentius schilderde Jan Van Bockhorst, alias Lange Jan, de martelie van dien heilige; den 26ⁿ Augustus 1649 betaalde men hem 174 rijnsgulden. Op Sint-Sebastianusaltaar hebben wij een stuk van Schoonjans, in 1707 aangekocht voor 316 gulden 6 stuivers⁽¹⁾.

Van Wichman's tijd is ook de predikstoel, een kunststuk, zegt Van Herdegom, zoo voortreffelijk, dat het voor geen ander van dien aard in het land moet onderdoen⁽²⁾.

Hij werd gemaakt ten jare 1616 en kostte 1500 rijnsgulden. Arnoldus Jordaens, als maker van het kunststuk in de rekeningboeken vermeld, is niet onwaarschijnlijk dezelfde, die in de Liggeren der Sint-Lucasgilde onder den naam van Artus voorkomt, en eene bloedverwante van den abt van Tongerloo, Margaretha Wichmans, voor echtgenoote had⁽³⁾. Des te waarschijnlijker is deze veronderstelling, daar in Juni 1643, - toen Augustinus Wichmans slechts hulpabt was van zijnen voorzaat, - dezelfde rekeningboeken eenen post vermelden van ‘1000 gulden voor twee biechtstoelen, betaald aan den bloedverwant van den heer Coadjutor.’

In den kruisbeuk hebben wij nog drie beelden van Avesnessteen: onder het venster van den zuidergevel, den gelukzaligen Siardus, gebeiteld, zooals wij zegden, door Neeffs; aan den voet der pilaren, die den koorboog ondersteunen, naast Sint-Laurentiusaltaar, den H. Hermannus-Joseph, en aan de tegenovergestelde zijde, den gelukzaligen Godefridus, beide vermoedelijk van den genoemden beeldhouwer⁽⁴⁾. Het O.-L.-V.-beeld van den voorgevel beitelde in 1657 meester Hubertus van den Eynde.

Nabij het Siardusbeeld treffen wij de reliquieënkast aan, waarin de gebeenderen van denzelfden gelukzalige bewaard worden. Het is een lief tempeltje op twaalf kolommen, waarvan er vier op den voor- en op den achterkant, en twee op de zijkanten gezien worden, en waartusschen nisjes in rondboog met driehoekige kap daarboven, zilveren vergulde beeldjes beschutten. In het middenvak evenwel van den voorkant is een kristal, waarachter men den schedel van den gelukzalige ziet, en van den achterkant een betrekkelijk opschrift. Boven het dak, dat in zachte golving opklimt, is in liggende houding de gelukzalige abt afgebeeld. De kast, van ebbenhout, is gemaakt door Franciscus Van Stryp, dien men 250 rijnsgulden betaalde; de beeldjes, kapiteelen der kolommen en andere sieraden van verguld zilver, maakte de zilverdrijver Willem Couwenbergh, die voor zijn aandeel iets meer dan 950 rijnsgulden trok⁽⁵⁾.

(3) Dezelfde Neeffs maakte in 1646 de grafstede van den abt Theodorus Verbraken, ten prijze van 300 gulden. Michiel Van Erdenborch is zijn hulpgast of leerling.

(4) Oct. 1646. Dno Van Halen ad computum 120 Ren. pro picturis duorum altarium ante chorum. 20 Ren. -
Nov. - Dno Van Halen pro residuo quod ipsi debemus pro 2 picturis altarium ante chorum. 100 Ren. Comput.

(1) Verschillige aanteekeningen, meest van Heylen, en rekeningboeken.

(2) Diva Virgo candida, pag. 110.

(3) Liggeren, ii, bl. 175; Graf- en godenkschriften der provintie Antwerpen, iv, 112.

(4) Zie de opschriften dezer beelden bij Van Herdegom, bl. 140, 150, 184, of bij Sanderus: Chorogr. sacra Brab., t. i, p. 361-363.

(5) Aanteekening van Adr. Heylen. - In 1860 werd de kast hersteld en de zilveren sieraden ten deele vernieuwd; nadat de reliquieën door Zijne Em. E. Sterckx, kardinaal-aartbisschop van Mechelen, den 11^en November van dat jaar, opnieuw onderzocht waren en echt verklaard, werden zij op den vooravond van het feest van den gelukzalige, plechtig de nieuwe abdijkerk ingebracht, gedragen door de oversten van Averbode, van Grimbergen en van Postel en door den eerw. heer Siardus Reyckers, kanunnik van Tongerloo, pastoor te Vissenaken.

[p. 31]

In 1619, toen die reliquieënkast vervaardigd werd, was prelaat Stalpaerts aan het hoofd der abdij. Meest al de anden werken, die wij tot hiertoe zagen, dagteekenen van de regeering van den abt Wichmans. Ursino, diens onmiddelijke opvolger, weinige maanden na zijne aanstelling door den dood weggerukt, had den tijd niet om iets voornaams te bewerken. HR̄oznata Crils hield zich vooral bezig met de hernieuwing en de verbetering der kloostergebouwen: hij timmerde een nieuw ziekenhuis, stelde een nieuw verdiep op het convent en versierde den refter met tafereelen van Jan Erasmus Quellin er van Goubau. Van den eerste ziet men aan elk der uiteinden van de zaal eene overgroote schilderij: De bruiloft te Cana, die 1300, en den Zaligmaker aan tafel bij Simon den Farizeër, die 2400 gulden betaald werd⁽¹⁾. Goubau schilderde drie tafereelen tegenover de vensters, feiten voorstellend uit het leven van den H. Norbertus, en ontving voor dat werk ongeveer 1400 gulden.

Gregorius Piëra en Joseph Van der Achter zouden de inwendige versiering der kerk voltooien. Van Piëra's tijd zijn de tafereelen die wij boven het koorgestoelte te zien krijgen, het hoogaltaar en de altaars in de zijnissen; onder Van der Achter wordt het achtergedeelte des tempels met schilder- en beeldhouwwerken opgeluisterd.

(Wordt voortgezet.)

F. Waltm. Van Spilbeeck.

(1) Beide waren oorspronkelijk 9,20 meters breed; 5,20 hoog.