De Vlaamsche School. Jaargang 28

[p. 66]

De voormalige abdijkerk van Tongerloo
en hare kunstschatten.

5. Het laatste avondmaal: schilderij van L. Da Vinci.

Boven de deur aan den Noorderkant, en verder zich uitstrekkend boven het gestoelte, ‘hangt eene groote schilderye op doeck gemaect, daer Christus syn lest avontmael houdt met syne twelf Apostelen.’⁽¹⁾ Het beroemde Avondmaal van Leonardo da Vinci, de weerga op doek van het tafereel, dat hij op den reftermuur van het Dominikanerklooster de Santa Maria delle grazie, te Milaan, schilderde, is bij uitstek het pronkstuk der abdijkerk.

In zijne Origines Antverpianae, in 1569 uitgegeven, zegt reeds Goropius: Onder andere schilderijen bezit de kerk van Tongerloo er eene, waardoor zij, al was daar niets anders, zelfs de prachtigste tempels der streek - schoon er nergens zoo vele en zoo prachtige bestaan als ten onzent - gemakkelijk overtreffen zou⁽²⁾. In denzelfden zin spreekt van Herdegom: Bij het tabernakel hangt een overgroot tafereel, de instelling van het H. Sacrament verbeeldend, en kunstig gemaakt door den zeer beroemden Italiaanschen schilder Leonard da Vinci⁽³⁾.

De bewondering, die het tafereel afdwingt, zal, door eeuwen heen, nieuwe bezoekers naar Tongerloo lokken. Onder de schilderijen door Goropius geroemd, schrijft Miraeus in 1613, bevindt zich het Laatste Avondmaal, door eenen uitmuntenden Italiaanschen schilder gemaald; om deze en andere te zien, snellen zoo onze inlandsche als vreemde schilders derwaarts⁽⁴⁾. W. Bosschaerts, in zijn Chronicon Tongerloense, ten laatste in 1637 geschreven, zegt daarbij, dat verscheidene schilders er kopieën naar maakten. Volgens Sanderus liet onder andere de aartshertog Leopold-Willem door zijnen schilder D. Teniers eene kopie vervaardigen.

Het is onmogelijk de echtheid dezer bevestiging in twijfel te trekken, als men in aanmerking neemt dat de eerste uitgaaf van Sanderus' werk over Tongerloo verscheen in 1659, toen de genoemde aartshertog pas vertrokken was en Teniers zelf nog leefde⁽⁵⁾.

Een opstel in handschrift van provisor Nicolaas Van der Meulen (+ 1723) noemt ook Rubens en Van Dyck als hebbende met dit doel Tongerloo bezocht. De studie van den eerste - het is meer eene studieteekening, dan eene kopie te noemen - is gekend door de gravuur van P. Soutman. Om de rij der bezoekers van naam niet buitenmate te verlengen, noemen wij ten slotte de geleerde Benedictijnen Martene en Ursin, die in het begin der achttiende eeuw, op hunne letterkundige reis niet nalieten ook Tongerloo te bezichtigen. Zij schreven: Het tabernakel nevens het altaar is het schoonste in dien aard, dat men zien kan... Al de altaars en sieraden zijn bewonderenswaardig, maar bovenal een tafereel van het Laatste Avondmaal onzes Heeren⁽¹⁾.

Hoe en wanneer het kunststuk te Tongerloo kwam, weet Heylen te zeggen. De bronnen waaruit hij zijne inlichtingen geput heeft, bestaan niet meer, of ten minste het gelukte ons tot hiertoe niet ze terug te vinden Wij hebben echter de nauwgezette zorgvuldigheid zijner aanteekeningen te dikwijls ondervonden, om eenigszins hunne echtheid te betwijfelen. Over het Laatste Avondmaal schrijft hij volgenderwijze: ‘Van dit meesterstuk vind en hoort men overvloedige onzekere vertelsels en gissingen; doch dit staet vast, dat het ten jaere 1544 (Brabandschen stiel; anderzints 1545) tot Antwerpen van de Erfgenaemen van Jan Le Grand gekogt is door de Religieusen van Tongerloo, en dat het den 3 Februarius van aldaer door Peeter Scheelen, secretarius der zelve Abdye, is afgehaelt geweest, en daer voor betaeld zyn 450 rynsgulden. Is gemaeld door L. Di Vinci⁽²⁾.’

De oorsprong der schilderij is dus buiten kijf. Doch desniettegenstaande zijn er onzekere vertelsels en gissingen, namelijk aangaande de reden, die tot het maken der schilderij heeft aanleiding gegeven, en nopens de omstandigheid, die haar hier te lande bracht.

Volgens het verhaal van de Feller schilderde L. da Vinci eene herhaling zijner fresco voor Hendrik VIII, maar ten gevolge der geloofsverzaking van den Engelschen vorst, kreeg zij eene andere bestemming⁽³⁾. W. Bosschaerts verklaart het feit op dezelfde wijze⁽⁴⁾. Provisor Van der Meulen, in aanteekeningen op Sanderus, zegt dat de schilderij werd besteld door den paus, om als patroon te dienen voor een tapijtweefsel. Men bewaart werkelijk in het Vaticaan een tapijt, naar da Vinci's tafereel gemaakt, met enkele wijzigingen op den achtergrond. Nadat hier te lande het tapijt was vervaardigd, zou men het tafereel te koop hebben gesteld. Zooals men kan opmerken, is deze tweede uitlegging niet onvereenigbaar met de eerste; een en ander is mogelijk, en dat de paus het weefsel liet maken, en dat het tapijt, of de schilderij, of misschien beide bestemd waren als geschenk voor den koning van Engeland. Op eene derde wijze wordt de zaak verhaald door onzen gids: ‘Wanneer eene Coninck van Frankrijck (Frans I?), zegt hij, Milanen gewonnen hadde, siende dese schilderije, hem seer leet was dat hij die nijet mede en mocht nemen, overmits die tegen den muer geschildert was, maer orde gegeven te hebben om dat te contrefeyten, dwelck contrefeytsel men segt tselve te sijn dat in den voirsc. choir hangt ende is doen coopen bij den vs. heer

(1) Gemeld handschrift. Vglk Vlaamsche School 1877, blz. 141.

(2) Bij Miraeus: Ord. Praem. chronicon. ad annum 1134, en bij Sanderus: Chor. Sac. Brab. t. i, p. 308.

(3) Van Herdegom: d̅iva virgo candida, p. 320.

(4) Miraeus. 1. cit.

(5) Vglk. de bekroonde Levensschets van David Teniers den Jonge, gedrukt bij de Kermisfeesten van Antwerpen, 1864, door Désiré van Spilbeeck, blz. 113.

(1) Voyage littéraire de deux religieux Bénédictins. Paris 1717-24, 2^e partie, p. 198.

(2) Verhandeling. vii, blz. 25. - In 1718 bewaarde men nog den kwijtbrief in de archieven der abdij.

(3) De Feller. Dictionn. histor., art. Vinci. Vglk Dictionn, géogr., art. Tongerloo.

(4) Cronicon Tongerloense MS. ad annum 1547. - In denzelfden zin spreekt de twee uitgaaf van de Verhandeling van Heylen (Turnhout. 1837) bl. 159. De tweede uitgever is niet altijd nauwkeurig in zijne zoogezegde verbeteringen.

[p. 67]

Aerdt Streyters binnen Antwerpen van de erfgenamen Johans le Grand in den Jaere 1544⁽¹⁾.’

Kon men nu nog te weten komen, wie deze Johan le Grand geweest is, en nog meer, kon men iets ontdekken aangaande zijne nalatenschap, zoo zou wellicht ook de laatste twijfel worden opgehelderd, dat da Vinci's prachtig tafereel omnevelt. Wij veroorloven ons de aandacht van den geleerden en ijverigen archivaris der stad Antwerpen hierop in te roepen.

(1) Meer gemeld HS.

6. Het doxaal. Het klein orgel.

Tusschen de pijlers, die het koor van den kruisbeuk scheiden, wijst onze gids op het ‘doxael van de kercke; 't is wat uytstekende, sonder op pijlaers te rusten ende is van houte gemaect doir Jan van Dyck, wonende tot Utricht, nae den pourtrait ende ordonnantie van M^r Phs Lammekens omtrent den Jaere 1545, seer net en wel gesneden met verscheyde historien⁽²⁾.’ Jan van Dyck wordt elders ook Jan van Noyen geheeten. Zestien pachters van Duffel hebben den 4ⁿ Juli 1548 het doxaal aangevoerd⁽³⁾, dat van Maastricht naar Duffel was overgebracht⁽⁴⁾. Lammekens kreeg voor het plan 75 rijnsgulden, zooals blijkt uit het volgend kwijtschrift:

‘Ick M^r Philips Lammekens kenne midts desen ontfangen te hebbene van mijnen Heer den Prelaet van Tongerloo uut handen van M^r Peeter Scheelen zijnen secretaris de somme van vijff ende tseventich karolusguld. als voer de volle betalinge van de ordinantie die ick gemaect hebbe voer mijnen heer voirsc. van tpatroon gront herders ende schorssingen metter toebehoorten tot eenen nyeuwen oxael inde goidshuyse van Tong^o, welcke patroon metten berders ick mynen heer voirsc. gelevert hebbe, bekennen my daer af ende van alle andere ordinantien die ick voer mynen heer voirsc. gemaect hebbe ten vollen betaelt ende vernuecht te zyne. Ende des torconde hebbe ick myn gewoenlyck hanteken hier onder geset. Actum tot Tongerloo op ten sesten dach in Octob. anno xv^c vyf ende veertich.’

Het klein orgel, op dit doxaal, is gemaakt in 1548, door Hendrik Nieuhof van 's-Hertogenbosch; Jaspar Jansen was diens hulpgast⁽⁵⁾. De trap of ‘wendelgraet’, die daar achter den pilaar aan den zuiderkant uitkomt, en gebeiteld is door Michiel van de Galen, van Breda, leidt er naartoe. De versiersels van den trap beschrijft een briefje van Tielman, van Beringen:

‘Tgheen dat Maghiel van Breda antycqsnyder van Breda gemaect heeft aende windelgraet in die kercke te Tongherlo. Inde eerste xviij kinderhoykens (hoofdekens) met vlogelkens. Noch vii^ve ligghende kinderkens. Twee staende kinderkens boven die deure. Een pieramiere staende boven die duere. Noch een dricant stuck gesneden aen die duere. Noch een roze hangende onder dat solderken vande voersc. trap. It. over die voersc. werk heeft Maghiel voersc. gewrocht vierenviertich dagen, en sdachs vi stuvers, maeckt in al xiij R. en iii st.. Dies sal hy noch maken een stuck gesneden aen die spille van de trap liggende op die lene vande graet, gelyck ick hem gewesen hebbe. It. dees Maghiel heeft gehat seven R. soe moet hy noch hebben, vi R. ende iiij st..’

(Wordt voortgezet.)

F. Waltm. Van Spilbeeck.

(2) HS.

(3) Aanteekening van Adr. Heylen.

(4) Comput. Aug. 1548.

(5) Comput. Sept. 1548.