De Vlaamsche School. Jaargang 28

De voormalige abdijkerk van Tongerloo
en hare kunstschatten.

I.
Het kerkgebouw.

Bijna alle de vroegere gebouwen van het convent van Tongerloo waren in de jaren 1522-1526 vervangen door nieuwe opgetimmerd naar ‘de berden’ of de plannen van Rombout Keldermans. Onder de leiding van denzelfden meester begon men ook weldra met het opbouwen eener gedeeltelijk nieuwe kerk. Wij zeggen: gedeeltelijk; want eerst zou men zich bepalen bij het koor, de ‘uitlaten’ of zijkooren en den toren. De eerste steen van de grondvestingen was gelegd den 7ⁿ September 1525⁽¹⁾, maar drie jaren verliepen vooraleer de hand werd geslagen aan het metselwerk boven den grond. In tijds had prelaat Tsgrooten voorzorgen genomen om te voorzien in de noodwendigheden van den godsdienst. Reeds ten jare 1514 was ten gerieve der parochianen, die te voren mede van de abdijkerk gebruik maakten, eene afzonderlijke parochiekerk gebouwd; voor de priesters der abdij en voor anderen daar celebreerend, erlangde hij, van den bisschop van Kamerijk, de toelating om de zes volgende jaren - van 23 Augusti 1528 tot 23 Augusti 1534 - aan draagbare altaars misse te mogen lezen⁽²⁾.

Nu begon, onder het bestuur van Keldermans⁽³⁾, voor goed het metselwerk, door Gielis Crabbe, van Mechelen, en Gommaar Crieckaert, van Lier, aangenomen:

‘Gielis Crabbe van Mechelen en Gomaer Crieckaert van Lier, hebben aengenomen te metsen de Nyeuwe choor mette Torre en uutlaten tot Tongerloo achtervolgens de voerwaerde daer af gemaeckt.. It. mijnheer heeft van alle deze wercke allome op synen cost en dachuere gheleet dat fondament tot effen reys der eerde al rontomme ghelyck op een hoochde gerazeert en te waterpasse ghestelt, dats te weten tot opte snede ter effender eerden. Ende aldaer soe beghint ierst dat roeywerck van Gielisse en van Gommare vorse..’

‘Opten xi^en dach in Meye a^o xv^exxviii, dats des maendaechs voer die cruysdache, soe hebben Gielis en Gomaer beghinnen te metsen...⁽⁴⁾’

De kareelbakker was Wouter de Ruijter, van Turnhout. Gekapten arduin en steen van Saventhem en Berthem leverden Michiel Ysewyns en Klaas de Vleesschouwere, die den 3ⁿ Januari 1530 (n. st. 1531) bestelling kregen van hetgene er nog noodig was tot voltrekking van de kruisbeuk ‘om tCruyswerck metten Coer gelyck onder dack te bringen.’⁽⁵⁾

Bij het einde van het jaar 1534 was het eerste gedeelte der nieuwe kerk bijna voltooid.

‘Myn heere de prelaet van Thongerloe ende meester Gielis Crabbe, beveel hebbende van Gommaren Crieckarts zynen medegeselle inder metselryen tot Tongherloe, zyn veraecordeert opten xiiii^e Decembris anno xv^e xxxiiij tot Tongherloe aengaende der metinge van den nieuwen choer, cruyswerck, uutlaet, torren totten galmgaten toe, windelgrate.. ende alle ander werck, welck zy tot desen dage toe gemaict hebben inden goidsnuyse van Tongherloe. Om groote costen van beyde zyden te schauwene van tvoirscreven werck by meesters doen te meeten, is eendrachtelyc veraccordeert dat meester Gielis ende Gommaer voirsc. hebben zullen van alle

(1) 1525 Sub primario lapide chori et turris op 7 Sept. xviij st. Computationes.

(2) Computationes. 5 Mart. 1527 (n. st. 1528).

(3) Mgr. Roboldus Keldermans venit in Tongherloe die Mercurii sexta Maü et protraxit muros chori et turris dum Egidius et Gommar. inceperunt cementare et permansit in hujusmodi opere 7, 8, 9 et 10 Maij. Recepit pro vacationibus 5 dierum x Renen.
Laurentius Keldermans ejus consanguineus eodem die pro bibalibus III Renen. Computationes 1528.

(4) Meting van het metselwerk, door G. Crabbe, Gom. Crieckaert en Joannes Martini.

(5) Voorwaarden van levering.

[p. 11]

der voirsc. metselrien negen en twintich hondert ende vijftich karolusguldens.’
‘Maer des soe moeten die voirsc. meesters Gielis en Gommaer noch maken ende opmetsen die muerkens achter dat gestuelte inde nieuwe choor. Ende moeten oyck tenemael die harnassen setten in alle die vensters inde voirsc. werck staende op dezen tyt. Ende moeten oyck alle gaten stoppen ende toemetsen........⁽¹⁾’.

Den tweeden Zondag van Januari 1535 wijdde de hulpbisschop van den kerkvoogd van Kamerijk het nieuwe koor en daags daarna de kloosterpanden⁽²⁾.

Vijftien jaren verliepen vooraleer de hand werd gelegd aan de tweede helft des tempels, maar middelerwijl bleef men werkzaam aan den toren, waar onder andere de steenhouwer Hector Coenen, woonachtig ‘onder die parochie van Meldert opde steenput van Afflegim,’ in 1535 arduinsteen moest voor leveren.

Het schip of de beuk der kerk werd op het einde van 1549 aan besteed. Volgens de overeenkomst den 7ⁿ October gesloten, zou meester Hendrik Lambart het oude afbreken en het nieuwe opmetselen, tegen eene vergelding van 2200 rijnsgulden. Voor hemzelven en voor eenen zijner bedienden worden hem kost en in woon in de abdij toegezegd; de andere werklieden zouden buiten het klooster slapen, maar dagelijks, ook op Zon- en feestdagen, eene zekere hoeveelheid ‘karmicken’ en twee potten klein bier ontvangen; de voorwaarde wordt daarbij vastgesteld, dat Hendrik tezelfdertijd de bouwmeester van het werk zal zijn en de noodige plannen vervaardigen⁽³⁾. Op slot van rekening werden aan Lambart voor den middelbeuk en de zijbeuken 2350 rijnsgulden toegeteld⁽⁴⁾. Joannes Van de Gheere, ‘borger en leveraer van steenen, van Bruessel,’ leverde de witte steen, Arnoldus Claes, steenhouwer te Nederockerzeel en Joannes Darkinis (d'Arquenues?), steenhouwer te Antwerpen, het arduinwerk; Joannes Van Donghen was de kareelbakker⁽⁵⁾. Voor de steenen door hem geleverd, waren den 9ⁿ Mei 1553 al meer dan 3443 rijnsgulden betaald.

De abdijkerk is nu eindelijk voltrokken. Opgericht in den ojivalen bouwtrant der xvi^e eeuw, heeft zij de gedaante van het Latijnsch kruis, gevormd door het koor, den dwarsbeuk en den middelbeuk; nevens dezen laatste zijn er twee zijbeuken, wier verlenging op de twee zijkoorkens uitloopt. Vijf bogen op kolommen gedragen, telt men tusschen de middel- en de zijbeuken; maar van die vijf zijn er, bij den ingang rechts, nagenoeg een en half afgezonderd en tot eene kapel of koorken ingericht, dat het koorken van den Zoeten Naam, ook het prelaatskoorken genoemd wordt. Aan den overkant maakte prelaat Stalpaerts in 1615 eene kapel ter eere van den H. Norbertus.

Langs alle kanten stroomt door tal van vensters een overvloedig licht den tempel binnen. De linkerzijbeuk evenwel, doordien hij onmiddellijk paalt aan den kloosterpand, heeft alleenlijk een venster in den voorgevel. Naar het oude kerkelijk voorschrift is het hooge koor ten Oosten gekeerd.

Wat de uitgestrektheid betreft, van den voorgevel tot het diepste der koornis, had geheel de kerk eene lengte van ongeveer 246 voet, Herenthalsche maat, waarvan men de helft bereikte omtrent den ingang van het koor; de geheele breedte in de achterkerk was van 67, in de kruisbeuk van 100 en in het koor 36 voeten; de zijkoorkens maten oorspronkelijk 53 voet diepte op 20 breedte⁽¹⁾.

Op het feest van Sint-Paulusbekeering, 25 Januari 1555, had Martinus Cuypere, bisschop van Calcedoniè en hulpbisschop van Kamerijk, het schip met de zijbeuken ingewijd ter eere van de H. Maagd Maria, alsook het koor van den Zoeten Naam met zijn altaar en de kroft, daaronder gemaakt, en nog drie draagbare altaars.⁽²⁾

Dusdanig was, in hare groote lijnen geschetst, de abdijkerk, die tot het einde der 18^e eeuw heeft bestaan. Den 16ⁿ Mei 1797 als nationaal goed verkocht, viel zij weldra onder het houweel van den hardvochtigen eigenaar, die slechts eene zaak voor oogen had: door den verkoop van de materialen eenige centen winst doen op den spotprijs daaraan besteed.

Trachten wij thans nadere kennis te maken met de menigvuldige kunststukken - een waar museum was zij - die de kerk versierden, en om geregeld en zonder verwarring voort te gaan, brengen wij haar een tweevoudig bezoek, het eerste bij het einde der zestiende, het tweede in de achttiende eeuw.

(Wordt voortgezet.)

F. Waltm. Van Spilbeeck.

(1) Liber conventionum.

(2) Wij vinden in aanteekeningen van Heylen 1534 (n. st. 1535) en ook 1537 voor het jaar dezer wijding vermeld. Het eerste is ons het waarschijnlijkst.

(3) ... Mgr. Henricus Lambart erit in hoc opere architectus et omnia exemplaria ad hanc extructionem necessaria formabit. Actum 7 Octob. ao 49. Computationes.

(4) Ibid. 7 Aug 15 3.

(5) Ibid. passim.

(1) Naar een grondplan van het einde der 18^e eeuw. - Eene oppervlakkige afmeting in Fransche voeten van denzelfden tijd, geeft daar of omtrent 221 voet lengte op betrekkelijk 60, 90 en 33 breedte in de kerk en 48 diepte op 18 breedte in de zijkoorkens.

(2) Dus suffraganeus Rdmi Camerac. dominus Mar. Cuypere epus Calcedon. consecravit in festo cversionis sancti Pauli 25 Januarii a^o 54 stilo Cameracensi navem Eccle mon. Tongloen. cum appendiciis in honorem dive Marie Vginis necnon altare in choro Rdi Dni cum capella et oratorio cum crypta in honorem nominis Jhesu, necnon tria altaria portatilia. Computationes P. Scheelen.