De Vlaamsche School. Jaargang 24

[p. 54]

Patriotten en Sansculotten.

Herinneringen uit dit woelige tijdvak.
VII.

De toestand was slecht; maar hij moest echter nog oneindig slechter worden. Wij gingen nu een tijdvak te gemoet, aan hetwelk de bevolking, te recht den naam van benauwde tijd heeft gegeven. Tot hiertoe hadden onze vreemde verdrukkers onzen godsdienst slechts gehoond en bespot; nu wilden ze hem gaan uitroeien en deszelfs bedienaars vervolgen als wilde dieren. Zekere Dargonne, woonachtig in de Jodenstraat, stond aan het hoofd der vervolgers en speelde daarbij eene hatelijke rol. Die Fransche rat, welke hier als dansmeester was komen overwaaien, had het allengs zoover weten te brengen, dat hij zich tot het ambt van commissaris van het uitvoerend bewind had doen benoemen.

Het vernietigen van de talrijke Onze-Lieve-Vrouwe- en heiligenbeelden, staande op de hoeken der straten, alsmede van het groot kruisbeeld op de Meir en van de kruisen op de kerken en kloosters, geschiedde bij openbare aanbesteding. Allen werden aan stukken geslagen en vernield. In de maand November 1796 ging men over tot het inbeslagnemen der kloosters en de uitdrijving der kloosterlingen. De prachtige St.-Michielsabdij, in de Kloosterstraat, nabij het Kasteelplein, lag het eerst aan de beurt. De abdijheeren werden er met geweld uitgehaald. De volgende dagen deed men de andere kloosters ontruimen. Vooral in de vrouwenkloosters heerschte er veel droefheid over die uitjaging. De kapucijnen, op de Paardenmarkt, waren zeer onwillig om hun klooster te verlaten; doch zij werden bij den baard gegrepen en er alzoo uit gesleurd.

Dat al die gewelddadige tooneelen zeer veel volk te been brachten, valt gemakkelijk te begrijpen; doch wel verre van er de hand aan te leenen, gaf het herhaaldelijk zijnen afkeer te kennen. Na de ontruiming der kloosters werden deze gesloten, met alles wat er in was, ten voordeele van het openbaar domein aangeslagen en als zwart goed in veiling gebracht en meestal voor spotprijzen door vreemde gelukzoekers aangekocht. Deze ontdeden ze van alles wat eenige waarde had, zooals lood, zink, ijzer, beelden, schilderijen, enz., verkochten dit afzonderlijk, en met de opbrengst er van konden ze den koopprijs betalen en hielden zelfs nog wat over.

Het volgende jaar, toen er geene kloostergoederen meer waren binnen te palmen, moest de beurt aan de kerken komen. Van de priesters werd vereischt dat zij den volgenden eed zouden afleggen: ‘Ik zweer haat aan het koninkdom en aan de regeeringloosheid. Ik zweer verkleefdheid en getrouwheid aan de republiek en aan de grondwet van het jaar drie.’ Slechts dertien geestelijken legden dezen eed af; al de anderen weigerden krachtdadig, daar zij het in geweten niet van zich konden verkrijgen, gemelden eed te doen, als in strijd zijnde met den geest der Kerk.

Op 21 September, onmiddellijk na die weigering, werd er bij trompetgeschal afgekondigd en tevens aangeplakt, dat de uitoefening van den Roomsch-katholieken godsdienst werd afgeschaft, en den 27ⁿ van dezelfde maand werden al de kerken gesloten. Vooraleer het besluit desaangaande echter ten uitvoer werd gebracht, was de mare er van onder het volk verspreid, en nu snelden er met honderde geloovigen naar de kerken, om te redden wat nog kon gered worden, en zooveel kerksieraden, reliquieën enz., als mogelijk was, in veiligheid te brengen. De O.-L.-Vrouwekerk was insgelijks vol volk, dat er met dit doel was naar toegeloopen, en nu volop aan het wegdragen was; het vermaarde O.-L.-Vrouwebeeld werd in een huis der korte-Nieuwstraat verborgen.

Het was kort na den middag, toen men op het stadhuis kennis kreeg van wat er gebeurde. Onmiddellijk begaven de vreemde gezagvoerders zich naar de verschillende kerken, om aan dit wegdragen een einde te stellen. De genaamde Rochet was tot dit doel met twee zijner makkers naar de O.-L.-Vrouwekerk gegaan; doch slecht moest het hem bekomen. Eenig geklop hoorende in de Venerabel Kapel, verliet hij zijne twee ambtgenooten, om te zien wat er gaande was, toen hij eensklaps langs achter door twee hamerslagen zoo hevig op het hoofd werd getroffen, dat hij badend in zijn bloed ten gronde viel. Er kwam welhaast een andere municipale ambtenaar met een half dozijn gendarmen ter plaatse, die het volk uit de kerk joegen en Rochet naar zijne woning brachten; zijn bekkeneel was op twee plaatsen verbrijzeld en een paar dagen nadien overleed hij aan de gevolgen zijner wonden. De dader werd nooit ontdekt, en ofschoon het zeer goed geweten was dat het feit door eenen kuipersgast was gepleegd, wilde niemand hem verraden, dewijl de dood van Rochet door het volk als eene billijke straffe van God werd aanzien.

Wij hebben gezien dat slechts dertien geestelijken den eed hadden afgelegd, welke door de Fransche republiek werd vereischt. Een hunner was bij die eedaflegging schielijk aan eene beroerte overleden. Er werd nu eene naamlijst opgemaakt van al de onbeëedigde priesters. Sommigen hadden zich in tijds uit de voeten gemaakt; anderen waren op hunnen post gebleven, doch hielden zich zorgvuldig verborgen. Zij moesten vlijtig worden opgezocht, zelfs bij middel van verklikking. De kerel, welke zich bij die opsporingen het meest onderscheidde, was de politie-commissaris Somers. Deze ging des nachts, vergezeld door zijne handlangers, in de woningen, waar hij dacht dat geestelijken verbleven, huiszoeking doen. Op sommige plaatsen liet men hem staan bellen, elders had men de belkoord doorgesneden; in sommige huizen vond hij het bed nog warm, maar den geestelijke kon hij niet ontdekken. Evenwel verraste hij er eenige, en deze werden, als misdadigers, gevankelijk naar het kasteel gebracht. In de woningen waar hij niets gevonden had, liet hij twee manschappen achter, om den priester bij zijne terugkomst te vatten. Al de priesters welke in de macht der sansculotten vielen, werden ongenadig veroordeeld tot verbanning naar de eilanden, zonder dat ziekte of hooge ouderdom hierbij eenigszins, door de vreemdsoor-

[p. 55]

tige ingedrongen rechters, in aanmerking werden genomen.

Talrijke geestelijken wisten echter aan alle opzoekingen te ontsnappen en hun heilig ambt in stilte uit te oefenen. In de buurten waar zij verbleven, was dit zeer goed door de geloovigen geweten en als er ergens een mensch in stervensgevaar verkeerde, ging een vertrouwd persoon den priester roepen, en deze aarzelde niet er zich aanstonds heen te begeven. Met het oog op het hem bedreigende gevaar, veranderde hij gedurig van kleedsel. Somtijds was hij als metser of een ander werkman gekleed, dan weer als melkboer, en op die wijze wist hij uit de handen der politie te blijven.

Ook waren er aan de geloovigen plaatsen bekend, waar zij des Zondags in stilte konden gaan mis hooren. Op den Grooten-Kauwenberg gebeurde dit op eenen zolder, en in de Kammenstraat in den kelder van het huis, thans n^r 31. Het viel nu en dan wel eens voor, dat de zaak verraden was, doch om de listen der verklikkers te verijdelen, was er gemeenschap tusschen de huizen gemaakt, zoodat men gemakkelijk van het eene in het andere kon komen.

Wat de kerken betreft, deze werden door de sansculotten op eene schandelijke wijze ontheiligd; zij gingen er als echte Vandalen te werk, enkel bezield door godsdiensthaat en plunderzucht. De klokken waren reeds vroeger aangeslagen, om er Fransche sous van te maken, welke bekend gebleven zijn onder den naam van ‘klokspijs.’ Alles wat zich in onze schoone tempels bevond, priestergewaden, orgels, kerkmeubelen, enz., werd: bij opbod openbaar geveild en aan den hoogsten bieder toegewezen. Alzoo werd er in de maand November 1798, in de O.-L.-Vrouwekerk, verscheidene dagen koopdag gehouden, terwijl eenige schoeljes de kazuivels hadden aangetrokken en met wijwaterkwispels, vloekend en tierend, als bezetenen door de kerk liepen. De verschillende voorwerpen werden door den genaamden Vermeulen, roeper ter Vrijdagmarkt, opgeroepen. De prachtige predikstoel werd voor 7 1/2 frank toegewezen. De altaren, veel talrijker dan tegenwoordig, de marmeren beelden, echte kunstwerken, de biechtstoelen, enz. enz., gingen voor spotprijzen van de hand, dewijl de koopers zeer weinig in tal waren en het geld ten uiterste schaarsch was.

Nu ving er een beeldenstorm aan, nog erger dan die, welke hier in de xvi^e eeuw plaats had. De marmeren beelden werden aan koorden gebonden en door paarden van hunne voetstukken neergehaald, verminkt en vervolgens over de straat naar de Werf gesleept en scheep gedaan, om, naar men beweerde, gemalen te worden, ten dienste van eene porseleinfabriek. Met één woord, er bleef in onze schoone hoofdkerk, die ieders bewondering had opgewekt, hoegenaamd niets gespaard; want nadat alles verwoest, was, braken de eerlooze schurken, die ook de dooden niet met rust wilden laten, de graven open, om te zien of daar geene kostbaarheden te vinden waren, en de doodsbeenderen werden door gansch de kerk heen geworpen. Het werk van verwoesting was volbracht!

Slechts twee kerken bleven voor die schrikwekkende vernieling gespaard, namelijk die van St.-Jacob en van St.-Andries. Een kapelaan van de hoofdkerk, de eerw. heer J.A. Mortelmans, die den vereischten eed had afgelegd, had van het stadsbestuur de toelating gevraagd en bekomen, om in de St.-Jacobskerk de goddelijke diensten te verrichten. Tot hetzelfde doel had een ander beëedigd geestelijke, de eerw. heer onderpastoor J.M. Timmermans, de St.-Andrieskerk bekomen. Het is waar, er kwamen bij hen niet veel menschen ter misse, omdat de priesters, die den eed hadden afgelegd, door het volk met geen goed oog werden aanzien; doch het is eene ontegensprekelijke waarheid, dat wij aan die twee geestelijken het behoud van gemelde kerken verschuldigd zijn. Vooral de verwoesting van St.-Jacobskerk zou een onherstelbaar verlies voor de kunst geweest zijn, en wij hopen dat de goede God hun dien eed liefderijk zal vergeven hebben, ter wille van al het schoone dat er door gespaard is gebleven.

Nadat de kerken van binnen teenemaal verwoest waren, werden ze als zwart goed openbaarlijk te koop geboden. Voor het aankoopen er van vereenigden zich de vreemde koopers en verkregen alzoo den naam van zwarte bende. De St.-Joriskerk werd door hen geheel en gansch afgebroken, in de hoop dat zij er verborgen schatten zouden in ontdekt hebben. Maar ze werden in hunne verwachting teleurgesteld en vonden niemendalle. De kerk der paters Predikheeren werd ingekocht door den gewezen prior van dat klooster, J.C. Peltiers, die vroeger den eed had afgelegd. De Burchtkerk werd tot entrepot voor de douane ingericht en lang nadien, toen ze bouwvallig was geworden, afgebroken. De O.-L.- Vrouwekerk moest met haren beroemden toren insgelijks voor afbraak worden verkocht, en het was slechts op de moedige voorspraak van eenige invloed-hebbende burgers, dat er niet onmiddellijk tot die verkooping werd overgegaan.

Eensklaps hadden de gebeurtenissen echter eene andere wending genomen, en eindelijk gingen wij, God dank! een kalmer tijdstip te gemoet. De vreeselijke storm, die over Frankrijk was losgebroken, had uitgewoed. De jonge generaal Bonaparte, die later als Napoleon I eene zoo groote rol in de wereldgeschiedenis spelen moest, had de teugels van het bewind in handen genomen en aan alle godsdienstvervolging een einde gesteld. Dit moest ook een weldadigen invloed hebben op ons land en in onze moederstad; de plunderzieke sansculotten verdwenen allengs van het tooneel, overladen met de verwenschingen van ieder een.

Het was voor ons een wezenlijk blijde dag, toen wij weer vrijelijk mochten adem halen en God aanbidden, zooals wij het van onze ouders hadden geleerd. Het duurde echter nog geruimen tijd eer de godsdienstoefeningen opnieuw in de O.-L.-Vrouwekerk konden worden verricht, want ze zag er inderdaad erbarmelijk uit met hare vernielde altaren, opengebrokene graven, hoopen steengruis en verspreide doodsbeenderen. Dit alles moest eenigszins in orde worden gebracht, en het was eerst den 16ⁿ Mei 1802 dat ze, te midden van een buitengewoon grooten toeloop van volk, door den eerw. heer plebaan Van Bombergen plechtig werd heropend, ofschoon er tot lang nadien nog sporen van de verwoesting zijn zichtbaar gebleven.

Antwerpen.

Jos. Staes.