De Vlaamsche School. Jaargang 24

Patriotten en Sansculotten.

Herinneringen uit dit woelige tijdvak.
IV.

Intusschen was in Frankrijk de groote staatsomwenteling uitgeborsten, welke een en zoo machtigen ommekeer in het tot nu toe gevolgde regeeringstelsel van dit land moest teweegbrengen. De gruwelen van het schrikbewind, in 1793, kunnen voorzeker niet streng genoeg worden gelaakt, de moorderijen en gewelddadigheden van dit bloedige tijdvak kunnen ongetwijfeld in de geschiedenis niet hevig genoeg worden gebrandmerkt; doch nu wij met een kalm oog eenen terugblik werpen op de oorzaken en gevolgen van dit veelomvattende drama, zal elk onpartijdig man met ons moeten bekennen, dat de revolutie van 1789 zelve, in grondbeginsel zeer billijk was en veel overeeuwsch onrecht, waaronder de derde stand, dat is het eigenlijke volk, alsdan gebukt ging, heeft doen verdwijnen, en door het vernietigen der voorrechten van adel en geestelijkheid, de vrijheid en het burgerrecht van allen op gelijken voet gebracht heeft.

Lodewijk XVI bezat geene wilskracht genoeg om de revolutie te leiden en evenmin om haar het hoofd te bieden. Hadde hij er zich rechtzinnig bij aangesloten, dan zou hij er zijn hoofd niet bij verloren hebben, en tevens had hij, door een voorzichtig en wijs bestuur, in overeenstemming met de noodwendigheden van de nieuwe begrippen, veel noodeloos bloedvergieten kunnen voorkomen. Maar hij was en bleef altijd even besluiteloos; hij wist niet wat te doen. In schijn onderwierp hij zich aan de onvermijdelijke noodzakelijkheid van het oogenblik, doch onderhands hoopte hij de verlorene macht van het koninkdom nog eenmaal te herwinnen en spande hij met Frankrijks vijanden saam, om zijn doel te bereiken, dat is de willekeurige alleenheerschappij terug te bekomen, die zijne verwijfde voorzaten reeds al te lang hadden bezeten. Die dubbelhartigheid moest hem het leven kosten, want den tijdstroom breidelen kon hij niet; al wie zich daartegen verzette, moest er, evenals hij, in verzwolgen worden.

Toen ons vaderland opnieuw door de Oostenrijkers was overmeesterd, stonden de partijen in Frankrijk nog zoo scherp niet tegenover elkander. De Girondijnen waren nog niet onder het mes der guillotine gevallen en hunne welsprekende redevoeringen, zoo vol warme vrijheidsliefde, vonden weerklank tot in ons land en deden hier menig hart van fierheid kloppen. Het kon dan ook niet missen of de ontevredenen, welke hier zoo talrijk waren, zagen reikhalzend uit naar het Zuiden en hoopten van daar op hulp en onderstand. In groot getal weken zij uit naar Parijs, om daar, bij de nationale vergadering aan te dringen, ten einde België van het Oostenrijksche juk zou worden verlost. De ongelukkigen! zij wisten niet hoe noodlottig dit voor ons wezen moest. Inderdaad, al wat wij tot nu toe geleden hadden was niets, vergeleken bij hetgeen ons nog te wachten stond. Eindelijk werd er aan het herhaalde verzoek der Belgische uit-

[p. 41]

wijkelingen gehoor gegeven: Frankrijk zond een leger af, om, zooals het heette, ons vaderland van de Oostenrijksche dwingelandij te bevrijden. De eerste aanvallen mislukten, doch welhaast keerde de kans en zegevierend trok het over de grenzen en bemachtigde in korten tijd het geheele land.

Terwijl de Fransche krijgslieden nog volop in aantocht waren naar Antwerpen, hadden de Oostenrijkers reeds in alle haast de stad ontruimd, en de wijk genomen op het kasteel. In dit korte tijd verloop van regeeringloosheid was men hier ooggetuige geweest van een ijselijk schelmstuk, hetwelk met bloedige letteren in onze jaarboeken staat aangeteekend.

Op de St.-Jacobsmarkt, in het huis recht over de Jezusstraat, woonde de genaamde Mathias Dieltjens, die daar een grooten kruidenierswinkel hield. Hij was een braaf en oppassend man, zeer ieverig voor zijnen handel, en die zich met de twisten van Vijgen en Patriotten hoegenaamd niet had bemoeid. Doch in dien tijd had hij de onvoorzichtigheid gehad, aan de behoeftige lieden zijner wijk, welke in zijnen winkel kwamen koopen en die over den hoogen prijs kloegen, te zeggen dat indien de ongeregelheden voortduurden, alles nog merkelijk zou opslaen. Er was niets meerder noodig om hem den haat van het gepeupel op het lijf te jagen en hem voor een hevigen keizersgezinde te schelden, en in den voormiddag van den 16ⁿ Juni 1787, toen de huizen van voorname Vijgen door het grauw werden geplunderd, werd ook zijne straatdeur met de dissels van een rijtuig opengebonsd, in het gansche huis werd alles vernield en aan stukken geslagen. De kruidenierswaren werden gestolen of op de straat geworpen, de vaten olie en smout sloeg men den bodem in en het den inhoud aldus moedwillig verloren loopen.

De ongelukkige Dieltjens kon alsdan nog uit de voeten geraken en zoolang de Brabantsche omwenteling bleef duren, had hij zich buiten Antwerpen schuil gehouden; maar toen de Fransche legerscharen onze stad naderden, dacht hij, dat er voor hem geen gevaar meer bestond, en in den morgen van Vrijdag, 16 November 1792, waagde hij zich in de stad, om te zien of hij zijne verwarde zaken eenigszins kon in orde brengen. Alles ging goed in den beginne; maar omtrent den middag werd hij op de Meir herkend door eenen hoop straatjongens en lediggangers, die naar eenen liedjeszanger stonden te luisteren. Deze riepen aanstonds: ‘Ziet, daar is Dieltjens!’ en begonnen hem met steenen te werpen. De ongelukkige man, door den immer aangroeienden hoop achtervolgd, stelde het op een loopen tot op de Schoenmarkt, waar hij in het bisdom vluchtte en zich vol angst in een gemakhuisje verborg.

Dewijl het nu middag was geworden, had er welhaast eene groote samenscholing voor het bisdom plaats; het gepeupel werd stouter en stouter, en eindelijk was mgr. Nelis genoodzaakt, zijn huis te laten doorzoeken. Het duurde niet lang of Dieltjens werd door de canibalen in zijne schuilplaats ontdekt, naar buiten gesleurd en op de straat voor de poort zoo deerlijk met stokken en knuppels geslagen, dat hij ten gronde viel, terwijl er langs alle kanten werd geroepen: ‘Slaat den schelm dood!’ Een predikheer, pater Van Camp, die daar toevallig voorbij kwam, poogde de beulen te vermurwen, om hun slachtoffer te laten leven; maar alles was vruchteloos: het eenige wat hij kon bekomen, was dat Dieltjens eerst zou mogen bediend worden. Op eenen vuilnishoop gezeten, sprak de arme man zijne biecht, en een onderpastoor van O.-L.-Vrouwekerk kwam met het H. Sacrament ter plaatse. Maar toen deze vernam dat men den man onmiddellijk nadien wilde doodslaan, besloot hij, hem met de berechting naar het gasthuis te leiden, ten einde hem alzoo aan de volkswoede te ontrukken.

Men begaf zich langzaam op weg, en alles zou nog goed zijn afgeloopen; maar aan de poort van het gasthuis gekomen, rukte Dieltjens zich eenklaps los uit de handen van zijne geleiders en liep zoo snel hij kon naar binnen. Te vergeefs poogden de knechts de poort te sluiten; het volk drong insgelijks binnen. De onderpastoor was verplicht, met het H. Sacrament de wijk in de kerk van het gasthuis te nemen.

In dit weinige tijdverloop hadden de meiden den rampzaligen Dieltjens zich op een scheerzoldertje laten verbergen en de ladder weggestopt. De woedende hoop doorzocht het gansche gebouw zonder den armen kruidenier te vinden, die misschien toch nog zou ontkomen zijn, hadde hij zich stil gehouden. Maar toen hij zijne vervolgers onder zich hoorde, werd hij zoo bang dat hij in de dakgoot kroop. Nu was hij verloren, dewijl men hem langs buiten welhaast in het oog kreeg. Eenige der belhamels klommen spoedig tot bij hem en wierpen hem onbarmhartig naar beneden. Daar hij niet op den slag dood bleef, werd hij met mishandelingen overladen, buiten het gasthuis gesleept en met de beenen achter aan eene voorbijrijdende boerenkar gebonden, die met stroo geladen was. De voerman werd gedwongen voort te rijden en alzoo werd het slachtoffer, met het aangezicht over de kasseien bonzend, langs de Gasthuisstraat, Huidvettersstraat, Meir, Jezusstraat, tot aan zijne woning, op de St.-Jacobsmarkt gesleept, alwaar men hem in de deur van zijn huis wilde ophangen. De eerw. heer Van Camp, pastoor van de St.-Jacobskerk, die ter plaatse gekomen was, moest al zijnen invloed aanwenden, om de moordenaars te beletten, hun onmenschelijk voornemen uit te voeren. Hij gaf den half geradbraakten Dieltjens de generale absolutie en zijnen onderpastoor diende hem het H. Oliesel toe.

Het moge ongelooflijk schijnen, maar niemand uit de gansche buurt durfde den rampzaligen man in huis nemen, zoo groot was de schrik voor het wild geboefte. Eindelijk, rond 6 ure, overleed Dieltjens op de straat en werd daags nadien, in stilte, op het St.-Jacobskerkhof begraven.

Iets wat nog ongelooflijker schijnen zal, is dat de daders van dit laffe misdrijf, bij klaren dage gepleegd, in het volbrengen van al die ijselijkheden, hoegenaamd niet werden verhinderd, of er ook nooit voor vervolgd geworden zijn. Dit strekt zeker niet tot eere van het magistraat, hetwelk voor de veiligheid der burgers zorgen moest. Langen tijd nadien, en wel na de revolutie van 't jaar dertig, heeft mijn grootvader, in een herbergje der Wiegstraat, geheeten de Trap af, nog een gemeen oud man gezien, die sterk werd verdacht aan dien schandelijken moord te hebben deelgenomen, en aan wien het luidop werd

[p. 42]

verweten, ‘dat er nog luizen van Dieltjens op den kraag van zijnen frak kropen.’

Twee dagen nadien rukte er eene afdeeling van het Fransche leger, langs de Borgerhoutschepoort, onze stad binnnen, De soldaten, vooral bij het voetvolk, zagen er zeer haveloos uit; zij hadden blijkbaar veel armoede geleden; de meesten droegen gelapte kleederen en hadden holleblokken aan de voeten. Zij werden bij de burgers ingekwartierd, iets wat dezen niet sterk beviel; maar er was niets aan te doen, dan zich volgens de omstandigheden te schikken.

Eene der eerste daden van het Fransche legerhoofd, was de afkondiging van de vrije vaart op de Schelde. Die vrijverklaring werd hier feestelijk gevierd. De tweede daad was de inneming van het kasteel, en de derde eene gedwongen geldleening van driehonderd duizend frank. Dewijl het magistraat daar niet gewillig naar luisterde, werden eenige leden van hetzelve, des nachts uit hunne woningen opgelicht en gevangen gehouden, tot er honderd duizend frank waren betaald, met de stellige belofte van de twee andere honderd duizend binnen kort insgelijks te zullen betalen. Alzoo werden de woorden: ‘Vrijheid, Gelijkheid en Broederlijkheid’ door onze Fransche redders verstaan!

V.

Er ging schier geen dag voorbij, zonder dat wij nog talrijke andere sansculotten naar hier zagen komen afzakken. Een hunner, welke het meest van zich deed spreken, was de gebochelde generaal Buinette, die zich Verrières, volgens zijne geboorteplaats, deed noemen. Hij stond aan het hoofd van twee bataillons nationale gendarmen, een zonderling mengelmoes van bandietengezichten, die hier deerlijk huis hielden en den burgeren niet weinig knevelarijen en onrust berokkenden.

Overal waar de Franschen baas speelden, moest natuurlijk de vrijheidsboom worden geplant, al was de verdrukking dan nog zoo groot. Dit was ook hier in onze stad het geval. Den 6ⁿ Januari 1793 werd de boom, na eene buitengewone parade op de Meir, door al de troepen begeleid, plechtig naar de Grootemarkt gebracht, met de muziek voorop, onder het gelui der groote klok, het spelen van den beiaard en het gedommel van het kanongeschut. Daartoe waren opzettelijk een paar kanons aan het Groenkerkhof geplaatst, welke werden beantwoord door de vuurmonden van het kasteel, van het fort Sint-Laurijs en van eene fregat. Den volgenden dag werd de boom geplant, andermaal onder het lossen van talrijke salvos en het gelui van al de klokken der stad.

De nationale gendarmen, welke den stoet openden, werden aangeleid door hunnen mismaakten generaal. Toen de vrijheidsboom, opgericht zijnde, weer ten gronde viel, schoot de bultenaar in zulke groote gramschap, dat hij de zinnebeeldige koperen arenden, die op het stadhuis stonden, onmiddellijk deed neerhalen. Verrières was een zeer brutaal kereltje, dat gemakkelijk het woord voerde en van wien vooral de geestelijkheid en de adel hier ter stede veel te lijden hadden. Het was dus wel met groot genoegen, dat men een paar dagen nadien vernam, dat het ventje te Brussel schielijk gestorven was. Men dacht er nu voor goed van ontslagen te zijn; doch men had buiten den waard gerekend: zijne rol was nog niet teenemaal afgeloopen. Zijn lijk werd door eene afdeeling zijner manschappen te Brussel afgehaald. Den 12ⁿ Januari trok eene andere afdeeling der nationale gendarmen, omtrent 200 man sterk, den stoet tot Berchem te gemoet, en rond 2 1/2 ure des namiddags werd het lijk, in eene rouwkoets, met vier paarden bespannen, hier aangebracht en langs de Meir en de voornaamste straten naar de refugie van St.-Bernardsklooster, op den Oever, gevoerd, waar de gevreesde sansculot eenige dagen vroeger zijnen intrek had genomen.

Ofschoon Verrières niet als katholiek te boek stond, wel integendeel, eischte men echter dat hij als dusdanig zou worden begraven, en de schrik voor de Fransoozen was zoo groot, dat de geestelijkheid aan dien eisch meende te moeten toegeven. Het lijk van den bultenaar was gebalsemd en, in volle wapenrusting, op een praalbed voor iedereen te zien gelegd, in eene rouwkapel, versierd met zinnebeelden. Boven zijn hoofd las men het volgende opschrift:

Tremblez, tyrans, qu'il s'éveille!

Des anderendaags werden er elke half uur kanonschoten gelost, en ten 3 ure nanoen begonnen de klokken van al de kerken der stad over dood te luiden, en dit duurde onafgebroken voort tot 7 ure. Ten 3 1/2 ure begaf de lijkstoet zich op weg. Voorop ging er eene afdeeling ruiters, gevolgd door een talrijk geleide nationale gendarmen en andere troepen. Het lijk van den bultenaar, in kleeding van generaal, met lauweren bekroond, lag op een paradebed, gedragen door vier officieren. Daarop volgde de doodkist, waarop een baarkleed lag met wit satijnen kruis. Langs weerskanten, gingen er talrijke priesters, waarachter vier leden van al de manskloosters der stad, elk met eene brandende waskaars in de hand. Nu volgden er honderde arme lieden, ook niet flambeeuwen, en die men ieder een assignaat van tien frank in de hand had gestopt, opdat ze maar veel misbaar zouden maken. Achter aan speelde er een muziekkorps treurmarschen, en de stoet werd gesloten door gendarmerie, twee scheepsvaandrigs met hunne vlaggen en jagers en dragonders te paard.

Van uit de refugie op den Oever, trok de stoet langs de Kloosterstraat, Lepelstraat, Rochusstraat, Gasthuisstraat, Huidvettersstraat, Meir, Jezusstraat, St.-Jacobsmarkt, het Kipdorp, de Wolstraat, Kaasrui en Groote-markt naar de O.-L.-Vrouwekerk. Voorop liepen er een paar honderd gemeene schoeljes, welke, vloekend en tierend, aan al de huizen, op den doortocht gelegen, gingen bellen, en de bewoners dwongen, licht op de vensterreigels te plaatsen, ter eere van den aflijvige.

Het was 6 ure, toen het lijk van Verrières, aan de groote kerkdeur, door het kapittel van de hoofdkerk, met den deken

[p. 43]

Werbrouck aan het hoofd, en in bijwezen van het stedelijk bestuur, plechtig werd ingehaald en naar het hooge choor gebracht, waar het op eene stellage werd geplaatst, welke door brandende waskaarsen was omringd. Het choor, de groote kerkdeur en het oxaal waren in witten rouw en versierd met zinnebeelden, toepasselijk aan den overledene. Toen, rond 7 ure, de kerkdienst eindigde, werd het lijk in de kist gelegd en, onder het geronk van het kanon, begraven voor het altaar van de H. Lucia, vooraan in de kerk aan de linkerhand. Het krijgsvolk, dat op de Handschoenmarkt, het Kerkhof en de Lijnwaadmarkt stond geschaard, bewees de militaire eer.

Deze kerkschennis verwekte echter zooveel ergernis in de stad, dat de koster 's nachts met twee vrouwen in de kerk drong en deze te zamen het lijk van den bultenaar uit het graf sleurden, het in eenen zak staken en in den kelder van een naburig huis, onder eenen hoop rommeling verborgen; eenige dagen nadien werd het bij een duisteren nacht in stilte in de Schelde geworpen.

De sansculotten brachten het allengs meer en meer van de baan. Er was door Verrières, onmiddellijk na zijne aankomst, eene Jacobijnenclub ingericht, welke haren zetel had in de bovenzaal van de Sodaliteit. De gebochelde Franschman was natuurlijk de voorzitter. Op de eerste vergadering werden J. Laudaens, makelaar, Leyssens, id. en gewezen majoor der Brabantsche patriotten, en Ceulemans, klerk, tot secretarissen benoemd; maar deze gaven hun ontslag, toen het er op aankwam, den vereischten eed te doen, en werden nu door anderen vervangen, die zoo nauw niet zagen.

Zooals men wel denken kan, waren de leden van die club meestal vreemd gespuis, waarbij zich echter talrijke deugnieten van de stad hadden gevoegd. Alle avonden werd er tegen het koninkdom, den adel, de priesters en de kloosterlingen fel gebulderd, alles natuurlijk in name van Vrijheid, Gelijkheid en Broederlijkheid, en na de zitting werden er op de straat baldadigheden gepleegd en ruiten ingeslagen. De beruchte commissaris Publicola Chaussard speelde bij dit alles eene groote rol; het was hij die vreedzame burgers uit hunne woningen deed oplichten. Op zekeren nacht, in het begin der maand Maart, rukte er onder zijn bevel uit die club eene bende woestelingen naar het bisdom; zij brak er poorten en deuren open en zocht overal den bisschop Nelis, gelukkiglijk zonder hem te kunnen vinden.

Deze en andere baldadigheden brachten zeer veel verbittering bij het volk te weeg en toen de krijgskans gekeerd was en de sans culotten onze stad moesten ontruimen, was de vreugde algemeen; iedereen juichte van harte, omdat men eindelijk van de schurken was bevrijd, en op den 1ⁿ April werd de vrijheidsboom van die valsche vrijheidsvrienden op de Grootemarkt uitgerukt, in bijwezen van eene aanzienlijke volksmenigte.

(Wordt voortgezet.)

Jos. Staes.

Die zijn kind doopt, geeft het eenen naam; die zijnen wijn doopt, neemt den wijn zijnen naam af.