De Vlaamsche School. Jaargang 24

Patriotten en Sansculotten.

Herinneringen uit dit woelige tijdvak.
I.

Mijn grootvader had, toen hij op Zaterdag 2 October 1858, het tijdelijke met het eeuwige verwisselde, den gezegenden ouderdom van vijf en negentig jaren en zes maanden bereikt. Ik zou dit zoo goed niet meer weten, maar zijne doodkaart, die in onze familie als eene gedenkenis wordt bewaard, ligt daar juist voor mij en doet mij, in verbeelding, den ouden man terugzien. Zijn levenspad was zeker niet met rozenbladeren bestrooid geweest, want hij had tot zijn tachtigste jaar den moeielijken stiel van schaliedekker uitgeoefend, en dit gevaarlijk bedrijf had hij zijne drie zonen, waarvan mijn vader een was, insgelijks doen aanleeren. - Men ziet dus wel, dat, wat adeldom betreft, ik onmogelijk van ‘hooger’ zou kunnen afstammen, namelijk van toren en dak.

Aan een Franschen geleerde, die mij, eenigen tijd geleden - ik weet niet om welke redenen - nopens mijne afkomst inlichtingen vroeg, zond ik, in antwoord, de volgende vier regels, die ik hier, onvertaald, mededeel:

‘Monsieur, mon origine est vraiment roturière:
Mon père un ardoisier, ma mère dentellière,
Vingt quartiers de travail.... jamais je n'ai rougi
De la souche du peuple dont je suis sorti.’

Mijne kinderjaren staan mij nog levendig voor den geest; ik was de jongste van zes kinderen. Wel heerschte er geene weelde in ons huisgezin, maar wij kwamen goed rond, en door vlijt en spaarzaamheid hadden mijne brave ouders het toch zoo verre gebracht, een eigen huisje te koopen, en voor wintervoorraad was er altoos gezorgd. Op elken der vier hoogtijden gingen wij, telkens na den noen, aan Peken en Meken een ‘zaligen hoogdag’ wenschen, en dan was het wel zeker feest, want er stond voor ons eene lekkere koffie met krentenboterhammen gereed. Ik ging zeer gaarne naar grootvader, eigenlijk niet zoozeer om de krentenboterhammen, dan wel omdat de man veel had beleefd en daarvan zeer goed wist te vertellen, waarnaar ik altijd gretig zat te luisteren.

Grootvader was een beroemd man in mijne oogen, want hij was te voet naar St.-Anneken geweest. In den winter namelijk van 1789, was de koude zoo vinnig, dat de Schelde was toegevrozen, en hij was er evenals vele andere personen over geloopen; er was hoegenaamd geen gevaar, want men reed met wagens en sleden op het ijs en er waren talrijke tenten en kramen op geplaatst.

De man verhaalde ons dikwijls tooneelen uit de Brabantsche omwenteling of van de Fransche overheersching hier te lande. Als ik zeg: ‘hier te lande,’ ware het eigenlijk beter gezegd: ‘hier ter stede,’ want grootvader verliet zijne geboortestad (Antwerpen) zeer zelden. Er was in die woelige dagen gedurig gebrek aan werk en hij had dikwijls tijd genoeg om alles bij

[p. 13]

300^e geboorteverjaringsfeesten van P.P. Rubens te Antwerpen, 1877.
versiering der koninklijke academie van schoone kunsten, zie onzen vorigen jaargang, blz. 194.

te wonen en te zien. Tot zooverre mijne herinneringen reiken, heb ik hier alles, wat hij ons in verscheidene keeren verhaalde, samengevat en er eenige volgorde in gebracht. Bij de meeste dezer gebeurtenissen was hij zelve tegenwoordig, of wel hij had ze door menschen hooren vertellen, die er ooggetuigen van waren geweest.

In vergelijking met onzen tijd, was Antwerpen destijds aan een groot klooster gelijk. Er heerschte geen leven of beweging aan onze haven. De Schelde, die heerlijke stroom, welke thans zooveel rijkdom aan- en afvoert, rolde hare wiegelende baren onopgemerkt voorbij; want door het Munstertractaat, beter gezegd het ‘monstertractaat,’ was die prachtige rivier, ten voordeele onzer slimme noorderburen, gesloten verklaard. Het was hier stil en treurig als in een lijkhuis; het gras groeide tusschen de straatsteenen. Kortom, zij welke dien langdurigen doodslaap met den naam van ‘goeden ouden tijd’ bestempe-

[p. 14]

len, hebben zoozeer ongelijk als zij, welke den toestand van eenen aan de tering lijdenden mensch, boven dien van eenen goed gezonde zouden verkiezen.

Wel is waar was alles gewoonlijk goedkoop, maar er was ook niet veel te verdienen; het dagloon was ten uiterste gering, en de arme werkman was genoodzaakt, zich zijn gansch leven zijn nederigen toestand te getroosten. Over het algemeen was het voor hem schier eene onmogelijkheid, ooit meester in zijn vak te worden, hoe bekwaam hij dan ook mochte wezen; want om ‘baas’ te worden, moest er niet alleen een proefstuk worden geleverd; maar er was daartoe ook nog eene zekere som gelds noodig. Met één woord, het baasschap moest met klinkende specie worden betaald, iets wat voorzeker niet rechtvaardig kan worden genoemd.

II.

Keizerin Maria-Theresia was gestorven. Deze vorstin werd over het algemeen hier zeer hoog geacht, al had zij dan ook paal en perk gesteld aan de al te groote uitbreiding der kloostergemeenten, en ofschoon het later bekend werd, dat zij meer dan eens eenige provinciën van ons land had willen verruilen, om haar uitgestrekt rijk van een anderen kant te kunnen bewaren of vergrooten. Dit was echter niet geschied, en het blijft eene onbetwistbare waarheid, dat al hare onderdanen haar hartelijk waren verkleefd.

Wist de moeder zich te doen waardeeren, dit was het geval niet met haren zoon, keizer Jozef II, welke haar opvolgde. Hij was een man van een somber karakter, die zich niet wist te doen beminnen, maar veeleer afkeer inboezemde,

Dit bleek reeds dadelijk bij het bezoek, dat hij in 1781, tijdens zijne inhuldiging, aan onze stad bracht, toen hij in het Hôtel du Grand Laboureur, op den hoek der Grammeystraat en Meir, zijnen intrek nam. Hij vond hier de kerken al te prachtig, de kloosters al te menigvuldig, de macht der geestelijkheid al te uitgestrekt, en had het hoofd vol hervormingsplannen, vooral in kerkelijke zaken; doch in plaats van daarin, zooals zijne moeder, met omzichtigheid te werk te gaan, wilde hij dezelve met kracht en geweld doordrijven, zonder de zeden van het Belgische volk of 's lands vrijheden in aanmerking te nemen. Zijn eerste edict, betreffende de gelijkstelling in burgerrecht van katholieken en protestanten, ofschoon zeer billijk, verwekte reeds misnoegen bij de kortzichtigen; zijn verbod om in de kerken en binnenkerkhoven te begraven, kon als maatregel van gezondheid evenmin worden afgekeurd. Ook werden er daartoe op het Kiel en Stuivenberg, de noodige gronden aangekocht, tot kerkhoven ingericht en in het jaar 1786 gewijd. Den 1ⁿ September van dit jaar werden er de overledenen reeds begraven.

Ware het bij die nuttige hervormingen gebleven, dan zou de rust hier niet verstoord geworden zijn; maar toen de keizer verscheidene kloosters afschafte, al de broederschappen tot een enkel groot broederschap wilde versmolten hebben, de parochiekermissen verbood en de oude voorrechten van gilden en ambachten kortwiekte, alsdan steeg het misnoegen ten top, niet alleen onder de geestelijkheid, maar ook bij de burgerij, en de halsstarrigheid van keizer Jozef, tot het invoeren van nog vele andere maatregelen, namelijk van een naar zijnen zin ingericht seminarie te Leuven, deed de reeds al te zeer opgewondene misnoegdheid welhaast tot een wezenlijken opstand overslaan.

Zij die het met den keizer hielden en ook de burgers die rustig verkozen te blijven, werden met den spotnaam van Vijgen bestempeld, terwijl de woelgeesten en ontevredenen zich Patriotten noemden. Het onophoudelijk geharrewar van deze laatsten tegen al de personen die hunne handelwijs afkeurden, bracht hier dikwijls groote onlusten te weeg. Het grauw bleef schier dag en nacht te been en ging eindelijk over tot rooven en stelen. Alzoo werd den 15ⁿ Juni 1787, het huis geplunderd der kooplieden Stevens en Lousberghs, die samen woonden in de St.-Antoniusstraat, over de Bogaardstraat, alsook het huis van Mathias Dieltjens, kruidenier op de St.-Jacobsmarkt. Naar men beweerde gebeurden deze plunderingen, omdat die personen opkoopers van levensmiddelen waren; maar den dag nadien werd het huis van jonker Cuylen, een gekende keizersgezinde, in het Kipdorp, over de Markgravestraat, insgelijks geplunderd.

18 juni 1787.

Dewijl het stadsbestuur die schandelijke feiten niet scheen te willen beteugelen, kwamen er talrijke burgers en gildebroeders vrijwillig onder de wapens. Zij trokken in patrouilles door de stad en in de huizen van verdachte personen deden zij opzoekingen naar het gestolen goed. In den namiddag werd de galg op de Groote-Markt opgericht, en in den voormiddag van 18 Juni werd zekere Pieter Segers, beticht van plundering in het huis van jonker Cuylen, er aan gehangen. Den volgenden dag werd de genaamde Cordeleeuw, voor hetzelfde misdrijf, onder de galg gegeeseld en te Vilvoorde gevangen gezet. Verder werden er nog verscheidene andere plunderaars aangehouden.

De voorbeeldige straf van Pieter Segers en Cordeleeuw ver-

[p. 15]

wekte zooveel schrik bij het gepeupel, dat het zich voor eenigen tijd rustig hield en men vooreerst van geen plunderen meer hoorde spreken.

Intusschentijd was de verbittering tegen de Oostenrijksche regeering echter nog merkelijk aangegroeid. Er kwamen genootschappen van burgers tot stand, welke zich in den wapenhandel oefenden en welhaast was het straatrumoer opnieuw volop aan den gang. Op verschillige punten werden de kasseien opgebroken, er werden talrijke spotschriften tegen de Oostenrijkers en de Vijgen rondgestrooid, en bij dit alles legde de burgemeester Torfs met zijne schepenen, geene de minste krachtdadigheid aan den dag. Hoe het zij, op zekeren dag van de maand Augusti, rukte er eene compagnie Oostenrijkers, onder bevel van kapitein Romingars, uit het kasteel naar de Groote-Markt, alwaar zij post vattede. In dollen overmoed trokken er talrijke benden gepeupel insgelijks heen en begonnen met steenen naar de soldaten te werpen. Toen het volk, op herhaalde aanmaningen zich niet wilde verwijderen, gaf de kapitein eindelijk bevel tot schieten. Er hadden twee losbrandingen plaats, waardoor een tiental menschen gedood en omtrent de tachtig gekwetst werden. Van deze laatste zijn er nog een groot getal, aan de gevolgen hunner wonden, in het gasthuis overleden. De volgende dagen werden er, in de verschillende kloosters der stad, missen gedaan, tot zielerust der gesneuvelden.

Het spreekt van zelf dat de Groote-Markt, na dit bloedig feit, onmiddellijk werd ontruimd. Maar dit alles was zeker weinig geschikt, om de geesten te bedaren en de onrust te doen verdwijnen, ofschoon het stadsbestuur nu een bevel had uitgevaardigd, dat de herbergen en jeneverhuizen ten 9 ure 's avonds moesten sluiten, op boete van 100 patakons. De overmoed der soldaten werd allengs grooter, en in de maand September, werd de genaamde Kindermans, die in de Boeksteeg aan zijne deur stond en hoegenaamd niets misdaan had, gevangen genomen en naar het kasteel gebracht.

Van hunnen kant werden de patriotten er meer dan ooit op bedacht, om dien zakentoestand krachtdadig te keer te gaan en zich met geweld tegen het vreemde beheer te verzetten. Honderde burgers verlieten de stad - en dit gebeurde ook in andere steden: allen begaven zich naar Breda, om zich daar in den wapenhandel te gaan oefenen; want de opstand werd nu zelfs op den kansel openlijk aangepreekt. En ofschoon keizer Jozef van eenige zijner reeds bevolen hervormingen had afgezien, kwam die toegevendheid echter te laat: de Brabantsche omwenteling was uitgeborsten. De kopstukken ervan waren Heintje Van der Noot, kanunnik Van Eupen en de advocaat Vonck. Deze werden door invloedrijke personen met geldmiddelen ruimschoots ondersteund en in de hand gewerkt, waarbij de geestelijkheid en de adel zich vooral onderscheidden.

Van der Noot en Van Eupen wilden het hekken aan den ouden stijl hangen en alles weer op denzelfden voet brengen zooals het was tijdens de regeering van Maria-Theresia. Vonck daarentegen zocht nieuwigheden in te voeren. Dit bracht welhaast twist tusschen het driemanschap, en gaf aanleiding tot het vormen van de partij der Vonckisten.

Men zal lichtelijk begrijpen, dat het bij dit alles te Antwerpen niet rustig blijven kon. Ook hadden de voornaamste keizersgezinden, met recht voor hun leven beducht, eene wijkplaats gezocht op het kasteel, namelijk jonker Cuylen, burgemeester Torfs, de notaris D'Haen, de procureur La Rosse, Coleng, Beeck, Lambrechts en de gekende drukker Spanoghe, uit de korte-Nieuwstraat. - Wat er de oorzaak van was geweest, weet men niet; maar eensklaps ontving de aalmoezenier van het kasteel, de eerw. heer Macmahon, een keizerlijk bevel, om hetzelve te verlaten.

In den loop der maand October van het jaar 1789 werden er vele patriotten, die zich naar Holland meenden te begeven, op den weg door de Oostenrijksche soldaten gevangen genomen en naar het kasteel gebracht. Verscheidene wagens met landlieden van omtrent Turnhout, zag men er insgelijks heenvoeren.

Spoedig begon nu het plunderen op nieuw in de stad. Het huis van den heelmeester Luppen, op de Kalkbrug, was het eerst aan de beurt, en van 1 tot 2 December werden er nog veertien huizen en een pakhuis van keizersgezinden en zoogezegde opkoopers door het grauw geplunderd, en de er uit gehaalde voorwerpen, zooals kruidenierswaren, kleederen, lijnwaad, meubelen, goud, zilver en juweelen, werden gestolen of door het vuur vernield. De geplunderde huizen waren die van den burgemeester Torfs en van den heer Coleng, beide woonachtig in de Kloosterstraat; Pan, Stadsvest; Lambrechts, winkelier op de Oude-Beurs, recht over het Schoenmakersstraatje; Spanoghe, in de korte-Nieuwstraat, waar de drukpersen werden verbrijzeld en op de straat geworpen; Van den Berg, roeper op de Vrijdagmarkt; D'Haen, notaris, Valkstraat; M. Osy, St.-Jacobsmarkt; Werbrouck, Kammenstraat; Mej. Gilbert, Paardenmarkt; Van Beeck, Eiermarkt, enz. Er werden talrijke groote vuren aangestookt, en de geroofde winkelwaren en meubelen zag men door de vlammen vernietigen.

(Wordt voortgezet.)

J. Staes.

De geschiedenis der menschheid, wel beschouwd, is niet anders dan de geschiedenis der weinigen die iets van beteekenis hebben uitgericht.
Thomas Carlyle.