De Vlaamsche School. Jaargang 21

De Dierenriem.

Wanneer men aan den hemeltrans den loop der groote planeten volgt, ontwaart men weldra, dat hunne banen bijna allen in het vlak liggen, waarin de schijnbare weg der zon loopt, of, in andere woorden, dat hunne banen weinig hellen op de schijnbare baan der zon. Deze bijna volledige overeenkomst tusschen de ligging van de vlakken der planetenbanen en dat van den zonneweg, was reeds door de oudste sterrekundigen opgemerkt geworden, en zij beschreven dan ook aan den hemel eenen gordel of riem, 16^o breedte hebbende, zoodat al de toen gekende planetenbanen, waarvan de grootste helling op den zonneweg minder dan 8^o is, er in begrepen waren. Die riem, welke zodiak of dierenriem wordt genoemd, is evenwijdig aan den zonneweg, welke er midden doorloopt, en dus door den dierenriem omvat is ter breedte van 8^o van weerszijden.

Als het, in onzen tijd, nog noodig was zulken gordel aan den hemel te bepalen, zoo zouden wij hem eene breedte van ten minste 70^o moeten geven; want tusschen de in de laatste tijden ontdekte kleine planeten, zijn er wier banen eene helling op den zonneweg van bijna 35^o hebben; doch niet alleen denkt men thans niet aan iets dergelijks, maar zelfs de oude dierenriem, dat vijfde wiel aan den wagen voor de sterrenkunde der xix^e eeuw, is in vergetelheid geraakt, en de weinige regels, welke wij hier neerschrijven, zullen misschien tot de laatste behooren, welke nog aan den dierenriem zullen gewijd worden.

De dierenriem is verdeeld in twaalf sterrebeelden, op de volgende wijze. De cirkel, die aan den hemel den weg aanduidt welken de zon in den loop van een jaar volbrengt, in West-Zuid-Oostelijke richting, noemt men zonneweg of ecliptica. Hij is niet evenwijdig aan den evenaar van de aarde, of, wat hetzelfde is, van het hemelruim, maar vormt daarmede eenen hoek van 23^o 27' 16". Zooveel bedraagt dus de helling van den zonneweg. Uit die helling spruit voort, dat de zonneweg, in twee tegenover elkander liggende punten, den evenaar moet doorsnijden: en zich dus in twee even groote deelen verdeelt. Een dier deelen van den zonneweg strekt zich uit ten Noorden van den evenaar, het andere ten Zuiden.

Even als de snijpunten, bevinden zich ook de meest verwijderde punten, ten Noorden en ten Zuiden des evenaars, aan de beide uiteinden eener middellijn, welke rechthoekig is op die welke de snijpunten verbindt, maar die niet, als deze, in het vlak van den evenaar ligt.

De vier punten, waardoor alzoo de zonneweg in vier gelijke deelen is verdeeld, verdeelen ook de tijdruimte van één jaar in evenveel deelen of jaargetijden: de lente, de zomer, de herfst en de winter. Als de zon, van een der snijpunten, het voorjaar-evennachtspunt geheeten, naar het hoogste punt ten Noorden des evenaars, het zomerstandpunt, gaat, dan heerscht de lente in het Noordelijk halfrond der aarde en de herfst in het Zuidelijk. Daalt de zon nu weder af naar het andere snijpunt, het najaarsevennachtspunt, dan hebben wij zomer en onze tegenvoeters winter. Gaat de zon, haren weg voortzettende, van laatstgenoemd punt naar het laagste ten Zuiden des evenaars, het winterstandpunt, dan treedt het Noorden der aarde den herfst in, het Zuiden de lente. Zoo ook, als de zon van het winterstandpunt tot het voorjaarsevennachtspunt gaande, haren jaarlijkschen omloop eindigt, dan hebben de bewoners van de Zuiderlanden der aarde zomer en wij winter.

Merken wij hier ter loops op, dat het beter ware de vier bovengenoemde hoofdpunten van den zonneweg, de namen te geven van: eerste en tweede evennachtspunt, eerste en tweede standpunt, in plaats van voorjaars- en najaarsevennachtspunt, zomer- en winterstandpunt; want dan waren ten minste dezelfde namen in beide halfronden der aarde, het Noordelijke en het Zuidelijke, toepasselijk, daar de tegenwoordig gebruikte namen, het slechts in het Noordelijk halfrond zijn, vermits ons voorjaarsevennachtspunt, bij voorbeeld, het najaarsevennachtspunt van de landen ten Zuiden des evenaars is, en zoo insgelijks omgekeerd voor de drie andere punten.

Om den stand der zon, aan den hemel, elken dag van haren jaarlijkschen omloop, nader te bepalen, is de verdeeling van den zonneweg in vier deelen niet voldoende: men verdeelde daarom elk dier vier deelen in drie gelijke onderdeelen, welke men teekens noemt, en dus is de gansche zonneweg in twaalf zulke teekens verdeeld. Elk dier teekens heeft eene lengte van 30^o. De zon doorloopt nagenoeg één graad per dag of één teeken in de maand. Maar vermits de zon sneller vooruitgaat in den winter van het Noordelijk halfrond der aarde, dan wel in den zomer, is ook het getal graden van den zonneweg, die zij in een zekeren tijd doorloopt, niet hetzelfde gedurende gansch het jaar. Ziehier hoeveel weg de zon dagelijks in den zonneweg aflegt, op de verschillige tijdstippen des jaars, gerekend van 30 tot 30 dagen:

1 Januari	1^o	1'	10,"	2	(grootste snelheid);
30 Januari	1^o	0'	53",	8;
1 Maart	1^o	0'	9",	1;
31 Maart	0^o	59'	9",	6;
30 April	0^o	58'	11",	5;
30 Mei	0^o	57'	29",	0;
1 Juli	0^o	57'	11",	5	(kleinste snelheid);
29 Juli	0^o	57'	23",	3;
28 Augustus	0^o	58'	0",	7;
27 September	0^o	58'	56",	9;
27 October	0^o	59'	57",	4;
26 November	1^o	0'	46",	6;
31 December	1^o	1'	10",	1.

Wij zegden, dat de zon sneller vooruitgaat gedurende onzen winter, dan wel gedurende onzen zomer. De reden daarvan is het volgende. Tot hiertoe spraken wij over de zon als of zij het is, welke zich aan den hemel om de aarde beweegt; iedereen weet nochtans dat de zon niet rond de aarde draait, maar dat het integendeel de aarde is welke om de zon wentelt. De beweging der zon, zoo als wij dezelve beschreven, is enkel eene schijnbare beweging, voortspruitende uit de beweging der aarde. En vermits de beweging eener planeet sneller of langzamer plaats heeft, naarmate ze dichter bij de zon of verder

[p. 79]

van haar af zich beweegt, moet dit ook het geval met de aarde zijn, en daar deze, in ons winterseizoen, zich nader bij de zon bevindt dan wel in ons zomerseizoen, moet zij alsdan ook sneller vooruitgaan; daardoor schijnt het ons toe, alsof de zon zich sneller beweegt.

Vreemd zal het misschien aan eenigen onzer lezers voorkomen, te hooren zeggen, dat, als het in onze gewesten winter is, de aarde dichter bij de zon, oorsprong van warmte en licht, is, dan onzen zomertijd. De verwondering daaromtrent, zal ophouden, als men nagaat, dat de warmte, welke de zon aan de aarde geeft, zoozeer haren invloed niet uitoefent door den afstand van welken de warmtestralen komen, dan wel door de richting waarin die stralen op de aarde nederkomen. In den winter hebben de warmtestralen der zon eene zeer schuinsche richting, - voortkomende uit de helling, langs den tegenovergestelden kant der zon, van de omwentelings-as der aarde, - op den dampkring; in den zomer, daarentegen, als de helling der as langs den kant der zon gekeerd is, vallen die warmtestralen bijna loodrecht op onzen dampkring. Men ziet dus, dat, in den winter, het grootste gedeelte der warmtestralen den dampkring dóórgaat, zonder op de oppervlakte der aarde neer te komen, en dat, in den zomer, al de warmte der zon op de aarde valt en er zich opeenhoopt, in den langen tijd dien de zon dan dagelijks boven den gezichteinder verblijft.

Uit het vorengaande blijkt ook nog, dat de zon meer tijd noodig heeft, om het Noordelijk gedeelte van den zonneweg, dan wel om het Zuidelijk gedeelte te doorloopen, en dat dus onze lente en zomer te zamen langer duren, dan onze herfst en winter te zamen; het verschil is bijna 8 dagen. In het Zuidelijk halfrond der aarde heeft natuurlijk het tegenovergestelde plaats, en dit is eene van de redenen waarom de luchtgesteltenis in dat gedeelte der aarde kouder is, dan in het Noordelijk halfrond.

De twaalf teekens van den zonneweg kregen elk eenen naam, ontleend aan de sterrenbeelden, welke zich in de nabijheid der teekens bevonden. Ziehier de namen der teekens, te beginnen met dien van het teeken, welk men als het eerste der reeks aanneemt, dat in hetwelk de zon treedt in den voorjaarsevennacht; wij duiden er de tijdstippen bij aan, op welke de zon in elk teeken treedt, alsook de sterrekundige figuren, waardoor ze meestal worden aangeduid:

	De Ram, 21 Maart;
	De Stier, 20 April;
	De Tweelingen, 21 Mei;
	De Kreeft, 22 Juni;
	De Leeuw, 23 Juli;
	De Maagd, 23 Augustus;
	De Weegschaal, 23 September;
	De Schorpioen, 24 October;
	De Schutter, 23 November;
	De Steenbok, 22 December;
	De Waterman, 20 Januari;
	De Visschen, 19 Februari.

De drie eerste doorloopt de zon in de lente van het Noordelijk halfrond, de drie volgende in den zomer; de drie verder geplaatste in den herfst en eindelijk de drie laatste in den winter. Die verdeeling in twaalfden, van den zonneweg, werd ook toegepast op den dierenriem; maar in stede van deze deelen, welke met die van den zonneweg gansch overeenkomen en

de ram.

de weegschaal.

de stier.

de schorpioen.

de tweelingen.

de schutter.

de kreeft.

de steenbok.

de leeuw.

de waterman.

de maagd.

de visschen.

dezelfde namen dragen, ook als deze teekens te noemen, noemde men ze beelden; men heeft alzoo de teekens van den zonneweg en de beelden van den dierenriem; deze laatste worden door de hierboven geplaatste zinnebeeldige figuren aangeduid:

[p. 80]

De zonneweg heeft voor doel, aan den hemel, de schijnbare loopbaan der zon aan te duiden; bij het daarstellen van den dierenriem beoogde men, dat gedeelte des hemels te bepalen, in hetwelk de banen zich bevinden, der toen bekende planeten.

Wij zegden hooger, dat de teekens van den zonneweg of de beelden van den dierenriem, hunne namen ontleenden, aan de sterrenbeelden in welke die verdeelingen vielen bij hunne vaststelling, maar daar die verdeelingen reeds meer dan 2000 jaar, zooals wij verder zullen zien, bestaan, bevinden zich de sterrenbeelden niet meer in de teekens welke hunne namen dragen.

Ten tijde van Hipparchus kwamen de teekens juist overeen met de sterrenbeelden welke dezelfde namen dragen, maar sedert dien tijd zijn de teekens langzaam achteruitgegaan, en wel met 50",2 per jaar, en dus in de tijdruimte die ons van Hipparchus scheidt bijna de hoeveelheid van een gansch teeken, zoodat het Ramsteeken thans is verplaatst in het sterrenbeeld de Visschen.

Die achteruitgang der teekens vindt zijne oorzaak in hetgeen men noemt de vooruitgang der nachteveningen, en bestaande in de verplaatsing der evennachtspunten van den zonneweg, waardoor die punten achteruit- of teruggaan, in Oost-Zuid-Westelijke richting, zoodat ieder jaar de doorgang of de evennacht iets vroeger komt en dus de nachteveningen vooruitgaan. Dit verschijnsel legt men uit, door de aantrekkingskracht der zon, gepaard met de onregelmatige of niet juist bolvormige gedaante der aarde, waardoor de aantrekking niet op alle deelen der aarde even groot is; die onregelmatige aantrekking veroorzaakt de verplaatsing der snijpunten. In ongeveer 26,000 jaar ondergaat alzoo de zonneweg eene volkomene omwenteling, en is derhalve elk zijner teekens beurtelings getreden in al de sterrenbeelden, waaraan de namen der teekens ontleend zijn.

Over den oorsprong van de benamingen der teekens van den zonneweg en der beelden van den dierenriem en dus ook over den oorsprong der benamingen van de sterrenbeelden, aan welke de eerstgenoemden hunne namen ontleenden, zijn vele gissingen gemaakt. Al die benamingen moeten stellig tot een zelfde tijdstip opklimmen; naar alle waarschijnlijkheid zijn zij niet ouder dan 2500 jaar. De Pluche, die de benamingen van Egyptischen oorsprong denkt, als ontleend aan hetgeen in die landstreek voorvalt, bij de verschillende standen der zon in den zonneweg, geeft er de volgende beteekenis aan: de Ram, de Stier en de Geitjes (die laatste naam zou later vervangen zijn geweest door de Tweelingen, want onmogelijk was het, onder deze benaming, er een Egyptischen oorsprong aan toe te kennen, vermits de Egyptenaren Castor en Polux niet in hunne Godenleer hadden) duiden de in de lente op elkander volgende tijden aan, van het werpen der schapen, der runderen en der geiten. Dan heeft de zon haar hoogste punt bereikt en gaat terug; de Kreeft stelde dien achteruitgang doelmatig voor (de kreeft gaat, niet zooals men gewoonlijk zegt, achteruit, de rivierkreeft zwemt achteruit). De vurige Leeuw beteekent de zomer en de daaropvolgende Maagd het verzamelen der veldvruchten. De gelijkheid van dag en nacht in den herfst kan niet beter aangeduid worden dan door de Weegschaal. Dan komen wij aan het tijdstip des jaars op hetwelk dikwijls besmettelijke ziekten heerschen, en men heeft den Schorpioen om dit gevreesde tijdstip voor te stellen. De Schutter beteekent de jacht, welke in den herfst begint. De Steenbok, welke gewoonlijk hooge rotsen en bergen beklimt, schijnt te kennen te geven, dat, na den winterzonnestand, de zon weder klimt aan het hemelgewelf. De Waterman is het zinnebeeld van het regenachtig jaargetijde, hetwelk in Egypte de plaats van den winter inneemt. Eindelijk de Visschen beduiden de vischvangst, vermits omstreeks dezen tijd de visschen uit de zee de rivieren opzwemmen en daar in groote hoeveelheid worden gevangen. Hiermede heeft men een begrip van wat er zoo al over den oorsprong der namen van den dierenriem is geschreven geworden; wij gelooven dat onze lezers het met ons zullen eens zijn, dat het der moeite niet waard is om er verder over uit te weiden.

Nu nog een woord over den dierenriem en de gissingen daaromtrent gemaakt.

De geleerde Laplace heeft willen bewijzen, door de namen welke sommige beelden van den dierenriem dragen, dat deze tot eene onbekende oudheid opklimt. Hij redeneert volgender wijze: De Steenbok, steeds de toppen der rotsen bestijgende, moet men veronderstellen, dat men den naam van dit dier gegeven heeft aan dat deel van den zonneweg, waar de zon haar hoogste punt boven den evenaar bereikt. Daar dit beeld nu, verre van het hoogste punt aan te duiden, reeds 30^o voorbij het laagste punt, onder den evenaar zich bevindt, moet het zijnen naam voor ruim 15,000 jaar gekregen hebben.

In 1820 werd te Parijs aangebracht eene afbeelding van den dierenriem, welke genomen was uit het gewelf van een Egyptischen tempel der stad Denderah. De heer Dupuis beweerde toen, dat die afbeelding niet minder dan 15,410 jaren vóór Christus' geboorte werd gemaakt. Dit vraagstuk leidde tot veel strijd. Biot beweerde, dat de afbeelding van niet vroeger dan 700 jaar vóór onze tijdrekening dagteekende; de Paravey en Visconti hielden ze voor nog minder oud. Delambre hield vol, dat zij dagteekende van na de regeering van Alexander den Groote. Champollion en Letronne beweerden dat zij door Egyptische handen gebeiteld was onder de Romeinsche heerschappij, tijdens Tiberius.

De allereerste verschijning van den dierenriem in de sterrekunde moet gezocht worden na het tijdvak waarin Homerus leefde, en alsdan was de dierenriem nog onvolledig; volledig schijnt hij te dagteekenen van circa 200 jaar vóór onze tijdrekening. Hij moet van Griekschen en niet Egyptischen of Aziatischen oorsprong zijn. Immers, vóór den tijd waarin Hipparchus leefde, telde de Grieksche dierenriem slechts elf beelden, verdeeld in twaalf teekens; het beeld de Schorpioen was in tweeën gesplitst om het teeken te maken dat men de Broeikas noemde. Gedurende het leven van Hipparchus werd de dusgenaamde Broeikas door de Weegschaal vervangen. Hadden de Grieken den dierenriem aan andere Oostersche volkeren ontleend, in zijn volledigen staat, zoo zouden zij daaruit geen beeld hebben weggelaten, om, ter aanvulling, een der andere beelden te moeten splitsen. In Indië, Egypte en China, moet de dierenriem dus

[p. 81]

uit Griekenland ingevoerd zijn geweest; deze veronderstelling wordt hierdoor gestaafd, dat al de afbeeldingen van dierenriemen, welke men er tot heden heeft ontdek, dagteekenen van na het tijdstip in hetwelk er betrekkingen zijn ontstaan tusschen het Romeinsche rijk en de volkeren van bovengemelde landen. Verders heeft men nog de opmerking gemaakt, dat de Indiaansche namen der dierenriemsbeelden, de bijna onveranderde Grieksche namen dier beelden zijn.

Hier zij nog bijgevoegd dat, volgens Bailly, de oudste van sterrekundige waarnemingen, bij de verschillende volkeren der aarde, niet hooger opklimmen dan tot omstreeks 3000 jaren vóór onze tijdrekening. De dierenriem zou dus natuurlijk die grens niet kunnen overschrijden.

Antwerpen.

J.B. Van Camp.