De Vlaamsche School. Jaargang 20

De oude kust van Vlaanderen.

(Van den eerw. heer Ad. Duclos is, eenigen tijd geleden, te Brugge bij den uitgever A. Dezuttere een in vele opzichten belangrijk werkje verschenen, getiteld De oude kuste van Vlaanderen, met een keurig titelblad en omslag in kleurdruk. De schrijver geeft daarin een beknopt doch zaakrijk overzicht van de geschiedenis en den toestand van het Vlaamsche kustland; met het te boek stellen van de vrucht zijner navorschingen en belezenheid had de heer Duclos voornamelijk ten doel, eene verhandeling voor het volk te schrijven en hij mag zich vleien met de overtuiging niet beneden zijne taak gebleven te zijn. Van een zoo gemoedelijk en ernstig man als onze geleerde, mocht men verwachten, dat hij zoo nauwkeurig mogelijk de bronnen zou aanduiden, waaruit hij heeft geput; hij heeft die aanduidingen op de meest volledige wijze gegeven, iets wat de waarde van zijn lang niet gemakkelijken arbeid nog verhoogt. In zijn boek gebruikt de heer Duclos ettelijke uitdrukkingen, die in West-Vlaanderen in den mond des volks leven, maar wellicht elders minder gemakkelijk te verstaan zijn, zooals scheure voor schuur, anebilk voor aanbeeld, duist voor duizend enz. Wij hebben de vrijheid niet genomen de aangehaalde en eenige andere gewestelijke woorden te vervangen door de overeenstemmende algemeene

[p. 81]

letterkundige uitdrukking in het volgende hoofdstuk, welk wij aan het werkje van den geachten schrijver ontleenen en hier overdrukken, met de hoop en de verwachting, dat het velen onzer lezers zal aansporen om nader kennis te maken met een boek, dat in zoo ruime mate aanbeveling verdient. Dit gezegd laten wij het woord aan den heer Duclos.)

Wie is er die niet en zal oordeelen, na weinig oogenblikken met iemand gesproken te hebben, tot welken stand hij behoort, welk bedrijf hij of zijne ouders uitoefenden, welke opvoeding hij ontvangen heeft en in wat vak hij opgekweekt is?

De verbeeldende sprake die eens gebruikt om zijne gedachten vatbaar en schilderachtig vooren te dragen, de spreuken die hij op de lippen heeft, de woorden die t'allen stonde in zijn gesprek schuiven, dragen den stempel die de vaderlijke opvoeding aan zijnen geest gegeven heeft.

vlaamsche zeevaarders naar eene schildering uit de ix^e eeuw.

't Is waar, omdat gij een mensch 't woord ploeg of scheure hoort uitspreken, daarom en zult gij niet aanstonds zeggen dat hij landbouwer is; noch van smeden afkomst omdat hij van anebilk of voorhamer kout.

Maar indien ik u t'allen oogenblik en in alle omstandigheden, van trekpeerden en van melkkoeien, van kalvers en van sint Antonius beestjes, van zaailand en van weide, van egge en van ploeg, van hekel en van rolle, van wagenkot en van scheure, van dersschen en van zaaien hoore kouten; als gij 't bestier van 't land aan eene groote boerderije vergelijkt en vindt dat de gekalsijde markt zoo effen is als een derschvloer; wanneer gij mij zegt daarbij dat die koopman zijnen zaaitijd heeft laten voorbijgaan, om te beteekenen dat hij zijne kanse verkeken heeft; .... dan zal ik dit alles t'hoope leggen, en het en zal niet roekeloos zijn te peizen dat gij zelve, of uwe voorouders toch tot den boerenstijl behoorden.

Spreekt gij mij gedurig van smisse en van vijlstake; is 't dat er geen twee woorden uit uwen mond en komen of dat er de voorhamer op den anebilk klinkt; is 't dat in al uwe gezegzels de blaasbalke piept of de vijle schreeuwt; dat gij vier maakt gelijk in eene smisse en 't ijzer smeedt binst dat het warm is;... dan zal ik natuurlijk beginnen te meenen dat ik met een smid te doen hebbe, en dat gij uw leven lang met smeden gemeens hadt.

Hebt gij eenen zeeman voor handen, al zijne uitdrukkingen zullen naar de zee rieken, en al dat hij ziet zal hij aan het schip dat hij bevaart en aan de zee daar hij op leeft, vergelijken.

Dat ligt in den aard van den mensch. De ontastbare gedachten wil hij tastbaar maken; en 't beeld dat hij daartoe gebruikt zal ontleend zijn aan 't gene meest zijne inbeelding getroffen heeft, van kindsgebeente af.

Zoo is 't dat onze westvlaamsche tale den onloochenbaren stempel draagt van haren oorsprong. Een Vlaming en zegt geen tien woorden of daar vaart een zeewoord in zijne rede. 't En is niet éen zeespreuke of éen zeewoord hier en daar; maar bij duizende woorden en spreuken, ja de meest gebruikte woorden en uitdrukkingen, die wij bezigen om den dagelijkschen handel van 't leven af te schilderen, de grond om zeggens van de dagelijksche sprake der Vlamingen is de zeetale gebleven. Onder al dat wij meest gewoon zijn te zeggen ligt de zeelieden aard in den Vlaming te bespeuren; en 't is om de menigvuldigheid van die spreuken die wij van 's morgens tot 's avonds, onbedachts, van onze lippen laten vloeien, dat ik durve zeggen en houden staan dat de Vlamingen eertijds zeelieden waren, en meer op en in de zee leefden als op 't vaste land.

Wilt gij bewijzen, luistert:

Wat hebben wij meer in den mond als de spreuken: het vaart mij, het vaart hem, het zal hem varen? Hebt gij nog eens gedacht wat het beteekent als gij zegt dat het u vaart?

Gij zijt visscher of zeeman, en gij stapt uit uwe sloepe op 't zand van strange. 't Schijnt u aardig op eenen vasten grond te terten, die roerloos onder uwen voet blijft en wederstand biedt onder uwen stap; nog zoekt gij door 't openscherrelen van uwe beenen en 't regelmatig zwieren van uwe armen uw evenwicht te behouden, 't gene op uw schip noodzakelijk was. Nu en zijn u deze voorzorgen niet meer noodig; maar de grond in uw gedacht vaart u onder uwe voeten, hij schijnt u heen en weer te rollen en te varen gelijk uw schip als gij op zee waart, en 't vaart u op vaste land te zijn.

Uwe oogen die gewoon waren, op zee, niet anders te zien als de rollende baren en de dansende schuite daar gij op vaardet, staan nu verwonderd op voorwerpen te kijken, die u schijnen te roeren; 't is u alsof alles wemelde en wipte; al dat gij ziet of genaakt schijnt u te varen, of met een woord, 't vaart u.

Als ik dan zegge 't vaart mij, 't is zoo vele alsof ik gezeid had: alles draait en roert voor mijne oogen, 'k ben lijk iemand die uit zee kome, 't vaste land ongewend. Van daar heeft de spreuke 't vaart mij den zin van: 'k en ben 't niet gewoon.

[p. 82]

't Zal hem varen, dat is: nu leeft hij gerust, zijn gezichte staat vast en zijn stap is zeker. Maar laat eens voorenvallen 't gene te gebeuren staat, en hij zal worden als een man die uit zee aan land komt, in wiens oogen alles schemelt en onder wiens voet de grond schijnt te roeren.

En waarom zeggen wij ten hemel varen, 't en zij omdat die naar den hemel gaat, onze kuste, 't vaste land dezer aarde, verlaat, om naar eene onbekende haven te varen, in een verreland, zoo de oude germaansche volkeren geloofden?

De snelle vaart van de wilde beesten, die de lucht doorsnijden in hunnen loop gelijk het schip de baren der zee, spreekt ook al vele meer aan onze vlaamsche inbeelding, als de course furibonde van den fransch.

Laat hem varen, zeggen wij waar onze zuidersche geburen ‘laat hem loopen’ gebruiken; als wilden wij bedieden: laat hem maar van de kust wegvaren, dat wij van hem ontslagen zijn.

Welken beteren wensch kan men aan visschers en zeelieden doen bij afscheid, als zij staan in te schepen, als hun vaarwel te zeggen, dat is: ik wenschte dat gij wel, gelukkig zoudt mogen varen? - Nog:

Die gescheept is moet varen; hoe vaart gij? voor: hoe gaat het met u; en: hij heeft wel gevaren, kwalijk gevaren, dat is: de zake is wel uitgevallen of heeft kwalijk vergaan.

Vergaan zelve, dat van schepen in zee gebezigd is, hebben wij in onze sprake in vele uitdrukkingen. 't Schip dat wegvaart, vermindert, vermindert; dan ziet men den mast nog, eindelijk zinkt het heel en gansch bachten den gezichteinder en 't toppelken van den mast zelve vergaat voor onze oogen. Zoo is 't dat de rijkdom en schoonheid vergaan tot dat er niets meer van over en blijft, 't en zij de hertscheurende herinnering van een voor altijd verloren goed.

Vervaard zijn, is eigentlijk buiten zijne gewone plaatse gevaren of geschokt zijn; van daar: ontsteld, verschrikt, benauwd.

En zou stieren, dat is richten, wenden, 't zelfste niet zijn als te schepe geleiden, als wij zeggen: ik stier u dezen brief toe, en een kind naar schole stieren, even als: 'k heb iemand medegestierd om den weg te toogen, en 'k zal u geld toestieren. Waarom zeggen wij van eenen Minister dat hij aan 't stier zit en dat hij 't land bestiert; ook: hij is het stier kwijt voor hij heeft den kop verloren, 't en zij omdat wij, zeelieden, weten welke weerde een goed stierman heeft, en hoe noodzakelijk het is voor een schip van goed bestierd te worden.

Is het nogmaals geen schippers wensch, als wij den weggaanden vriend - of ook spottender wijze aan dezen wiens hielen men liever ziet als zijn tee 'n, den wind van achter wenschen?

De ooge in 't zeil houden, voor oplettend zijn; aan de jongens zeggen die nat t'huis komen: 't kan droogen aan de mast; eene zake goed aan boord leggen, kwalijk aan boord leggen, ook nog: den wind in 't zeil hebben, zijn schuitje van kante steken, zijn nog zeespreuken die in onze alledaagsche sprake slechts hieruit kunnen gevloeid zijn dat onze voorvaders door end' door zeelieden waren.

Waarom zeggen wij: hij rijdt op zijn anker, van iemand die ronddraait, wachtende achter den afgesproken gezel, die over stier is? Omdat de zeelieden in dit heen- en weêrgaan de beweging bemerkt hebben van 't schip dat, op anker liggende, door de baren weg end' weder gedreven wordt.

't Woord landen, dat is, aan land geraken, de uiterste streving van een zeemans wille, wordt in welerlei zin door de Vlamingen gebezigd, om de beteekenis van geraken af te schilderen:

Aan den prijs dien gij biedt en kan ik niet landen, dat is, 'k moete erachter verliezen, 'k en kander niet meê aan land geraken, aan mijn bestaan.

Met een broodje daags en kan hij toch niet landen, en kan hij aan land, aan zijn leven niet geraken.

De Hollanders en hebben 't woord niet in dezen overdrachtelijken zin.

Geen land over iets zien, dat is, geen schijn zien dat men er zal geraken. Land roepen voor ‘'k bender!’ Mossels roepen eer m'aan land is, 't gene beteekent in 't fransch: ‘vendre la peau de l'ours avant de l'avoir tué.’

Eerde aan den dijk brengen, in den zin van helpen, is ook gemakkelijk om vatten voor die wil ingaan hoe zeer de lieden in Vlaanderland geholpen waren als men de dijken versterkte.

Wat is verzeeuwd zijn 't en zij de zeeziekte hebben, ontroerd zijn door 't klotsen en 't rollen van 't schip op de baren, of ontzenuwd en afgemat ten gevolge van de zeeziekte? En hoe hebben de tegenwoordige Vlamingen, die geen een van duist op zee geweest hebben, dit woord dagelijks in den mond, zoo wel om 't gevoelen uit te drukken van iemand die opstaat met zwaar hoofd en gloeiende tonge na daags te vooren het wat breed genomen te hebben, als om de vermoeidheid in 't algemeen en de verstomptheid voortspruitende uit het overmatig zingenot te verbeelden?

't Is omdat hunne ouders die zeelieden waren, en de gelijkkigheid tusschen de ware zeeziekte en die verscheide gevoelens, aan heel den boel den zelfsten name gegeven hebben.

Nog eene andere reke spreuken hebben wij met 't woord gat, dat ook een zeewoord is.

't Gat bij de vlaamsche zeevisschers, beteekent in 't algemeen de vlaamsche kuste. 't Gat in en 't gat uit varen, is bij hen zoo vele te zeggen als: Vlaanderenwaart varen en zeewaart varen. Die immers uit de zee aan wal komen, zien de leege vlaamsche kusten liggen, alsof zij een donker gat ware, daar zij met hunne schuite in moeten dringen. 't Gat in is dus bij hen zoovele als huiswaarts te zeggen, en 't gat uit heeft den zelfsten zin als van huis weg.

't Gat is ook nog de openinge of monding (le pertuis) van eene reede, of eene haven; alsdan kan 't gat inloopen beteekenen: de reede binnenzeilen. Den zelfsten name bezigen onze schippers ook om eene geule te bedieden tusschen twee zandbanken gelegen, of eene zee-engte; waarvan wij 't Kattegat hebben tusschen Sweden en Denemarken, en 't sint Maartens gat tusschen de eilanden Ré en Oleron in de Manche.

Neemt zoo gij wilt, 't is al eender; de spreuke blijft eene zeespreuke en is vatbaar.

Van waar komen ons al die menigvuldige zeepatroonen, en

[p. 83]

de algemeenheid van den dienst dien zij genieten heel Vlaanderen door? Sint Pieter, en al de kerken die hem toegewijd zijn (daar staander 19); sint Niklaais die 14 kerken heeft, meest al zeven tot acht uren van de kuste; sint Niklaai, wiens feeste 't niet en kan zijn in Vlaanderland zonder dat de kinders een schuitje krijgen met masten en koorden, zeilen en wimpels, uitgereed om in zee te varen. In de sint Niklaais liedjes is 't altijd van schuitjes en van visschers dat er gezongen wordt.

‘Bring m'een schuitje van lekker ding

En een schuitje met safraan.’

‘'t Zal morgen schippertjes mesdag zijn.’

‘Schippertje steek je schuutje van kant...’

En dan sint Clement, een andere zeepatroon, die in de Vlaanderen zoo bekend is, dat men er t'alle kanten Clementen en Clementinen tegenkomt; alsmede sint Vincent, de spaansche diaken, die in zee geworpen wierd, en die patroon staat te Ramscapelle bij Brugge, bewijzen hoe zeer de heiligen die met 't water en met varen betrek hebben, in Vlaanderen bekend en gediend zijn.

Maar dit en wil ik niet verder uitbreiden; 'k zou uit mijn voorgenomen stoffe geraken.

Die spreuken en de dienst van heiligen, die in 't diepste der tale gedronken is, heeft iets in. 't Zou gebeuren, ja, dat een of twee zulke spreuken ongegrond bewezen worden; maar aleventwel zoo vele! Ik zegge dan met volle betrouwen dat onze west-vlaamsche tale - want zeer vele der bijgebrachte spreuken zijn ons eigen en aan de Hollanders onbekend - het bewijs oplevert dat Vlaanderen een zeeland is, en zijne oudste bewoonders zeelieden waren.

Ad. Duclos.