De Vlaamsche School. Jaargang 19

XIII^e Nederlandsch taal- en letterkundig congres te Antwerpen.

Zaturdag, 16 Augustus, ten 5 ure had de vereeniging en de aankomst der congresleden plaats in de standplaats van den staatsspoorweg. In de wachtzaal prijkten de borstbeelden van den koning en de koningin onzes lands, alsook eenige Hollandsche en Belgische vlaggen.

De schepen F. Van der Taelen, de leden der inrichtingscommissie, vergezeld van den colonel en den staf der burgerwacht, waren daar tegen woordig om de congresleden te ontvangen. Bij de aankomst van den trein speelde het muziekkorps der burger-

[p. 126]

wacht het Wien Neerlandsch bloed en de Brabançonne. Daarna hield de schepen eene korte aanspraak, waarin hij wees op de hooge beteekenis van de vergaderingen der letterkundigen en geleerden van Noord- en Zuid-Nederland, en hij drukte zijne overtuiging uit, dat het XIII^e Nederlandsch congres even vruchtbaar zou wezen als de vorigen, in heilzame gevolgen voor de taal en letterkunde, en krachtig zou bijdragen tot versterking van de broederbanden, die Noord- en Zuid-Nederland, door de politiek gescheiden, maar door de taal vereenigd, samensnoeren. Hij zegde dat de stad Antwerpen gelukkig was, zooveel uitstekende mannen de gastvrijheid te mogen verleenen, en bood hun die, in naam van het bestuur, gulhartig aan.

D^r. R.A.S. Piccardt van Goes, sprak tot de broeders uit het Zuiden en bedankte in naam der Noord-Nederlandsche congresleden, het stedelijk bestuur, voor het gul onthaal en de aangebodene gastvrijheid, die zeker veel zou bijdragen tot nog nadere verbroedering van Noord-en Zuid-Nederland, alsook tot bevestiging, dat een volk, ofschoon stoffelijk gescheiden, zedelijk kan verbonden zijn en slechts één broederland uitmaken. Na langdurige toejuichingen werd de stoet gevormd. Het muziekkorps der burgerwacht, voorafgegaan door eenige gendarmen te paard, plaatste zich aan het hoofd; daarna volgde de staf der burgerwacht en verder de heeren congresleden. In deze orde trokken zij langs de voor de komst des konings versierde straten naar het stadhuis, waar de burgemeester, schepenen en leden van het gemeentebestuur hen afwachtten. De ontvangst had plaats in de zaal van simpele politie, vroeger de Breederaadzaal of Statenkamer; boven den schoorsteen prijkten de wapenschilden van Holland en België, door de beide landskleuren vereenigd; daartegenover het zinnebeeldig tafereel van M.J. Van Bree, voorstellende: De stad Antwerpen en de Schelde; op de zijmuur het zinnebeeldig tafereel van H. Sporckmans, voorstellende: de De stad Antwerpen de vrijheid der Schelde vragende.⁽¹⁾

De burgemeester hield de volgende welkomstrede:

Achtbare heeren,
‘In name van den gemeenteraad en van de Antwerpsche bevolking heet ik u hartelijk welkom binnen onze muren. Ik acht mij tevens gelukkig, dat ik de eer mag hebben, hier het woord te richten tot zoovele uitstekende mannen, op elk gebied van wetenschap en kunst.
Door de namen van zoovelen, die het XIII^e congres bijgetreden zijn, wist ik reeds, dat die geleerde vergadering inderdaad eene groote beteekenis, een hooge waarde hebben zal. Ik zie met genoegen dat zij ook door 't getal van hare leden voor geen der vorige congressen zal moeten onderdoen. Van nu af, Mijnheeren, mogen wij dus verzekerd zijn, dat uwe werkzaamheden zoo uitgebreid als belangrijk zullen wezen. En daar de geest van eendracht en verbroedering U bezielt, hebben wij alle waarborgen, dat uw arbeid ook vruchtbaar wezen zal.
Moge het zoo zijn, geachte heeren! En moge ook dit congres bijdragen om de goede betrekkingen tusschen Noord-en Zuid-Nederland, in ruimer mate te bevorderen. (Toejuichingen.) Wij hopen en wij wenschen het. Nogmaals, mijnheeren, roep ik U luid en gul: Welkom! welkom! welkom! toe. (Langdurige toejuichingen).
De heer Des. Delcroix nam alsdan het woord on drukte zich uit als volgt: ‘Mijnheeren, letterkundigen en geleerden uit alle dietsche gouwen, hier te zamen gekomen om hulde te brengen aan de Nederlandsche taal- en letterkunde, een warm en hartelijk welkom wordt u allen namens het Belgische staatsbestuur toegesproken. Twaalf maal reeds hebben de geleerden en denkers van Noord- en Zuid-Nederland zich in soortgelijke congressen vereenigd, en elke van die vereenigingen heeft niet alleen de schoonste, maar ook nog de duurzaamste vruchten voor de letterkunde en de wetenschap voortgebracht.
Die heerlijke uitslagen zijn ons allen bekend, Mijnheeren, en om maar van een enkelen te gewagen, zij het mij vergund U in deze plechtige gelegenheid te herinneren, dat de zoolang gewenschte eenheid van spelling van Noord en Zuid uit de congressen is voortgesproten.
Deze gewichtige uitslag liet de Belgische regeering toe, door eene officieele oorkonde, den laatsten hinderpaal te weren, die de arbeiders in het veld der Nederlandsche beschaving van elkander scheidde, en, in het Zuiden vooral, hunne gemeenschappelijke pogingen belemmerde. Maar, onaangezien de heerlijke gevolgen der congressen, op het meer bepaald terrein der letterkunde, zyn de anderen van meer algemeenen aard en van ruim een zoo groot gewicht. Wij bedoelen, Mijnheeren, de onderlinge verbroedering tusschen Noord en Zuid; die gulhartige gevoelens welke zich bij elk der vorige congressen zoo krachtig hebben lucht gegeven, en welke, wij zijn er van overtuigd, ook het hoogere kenmerk van deze XIII^e vereeniging wezen zullen. In dien geest van broederlijkheid herhalen wij hier nogmaals den warmsten welkomstgroet. Dat de heeren congresleden uit den vreemde overtuigd wezen, dat wij hen niet als vreemdelingen, maar wel als broeders van een en hetzelfde intellectueele vaderland op den Belgischen broedergrond namens de Belgische regeering begroeten en ontvangen.’
Na de algemeene toejuichingen vroeg de heer M^r. W.C.M. de Jonge van Ellemeet van Middelburg, wiens afbeeldsel in onzen vorigen jaargang bl. 139 voorkomt, het woord en zeide ongeveer het volgende:

Mijnheeren! Broeders uit Zuid- en Noord-Nederland op taalen letterkundig gebied. De atmospheer, die ons heden alhier tegestroomt, is warm: deze legt mij den plicht op, kort te zijn; die atmospheer is eene van vriendschap, - immers, welke vriendelijker kon ons ten deel vallen, dan die van den heer schepen aan het station, en de hartelijke ontvangst van den heer burgemeester op het beroemd stadhuis dezer veste? die atmospheer is eene van vaderlandsliefde; allerwege toch! zijn wij getuigen van hetgeen Antwerpen morgen voor zijnen Vorst ten toon zal spreiden! - Nu is, wel is waar, ons, congresleden, de taak opgelegd, niet te treden op staatkundig gebied, en gelijk op het XII^e congres te Middelburg, willen wij dat evenzeer op het XIII^e in Antwerpen, zorgvuldig vermijden; maar, waarsprake is van het vaderland en van gehechtheid daaraan, hebben wij allen uit Noord en Zuid, één zin, één gevoelen! Mogen nu ook de vruchten van dit congres alhier, morgen en volgende dagen, later niet blijken te zijn verloren gegaan. Met dien welverdienden wensch breng ik de hulde van mijn'dank aan de vorige sprekers, en besluit mijne rede. Een algemeen handgeklap begroette deze welgemeen-

(1) Zie de Vlaamsche School 1868 bladz. 46.

[p. 127]

de woorden, terwijl het muziekkorps het zoo schoone als ernstige Nederlandsch volkslied speelde, dat door de Brabanconne gevolgd werd. Daarna werd den congresleden de eerewijn aangeboden door den heer burgemeester, die dronk op de verbroedering van Noord en Zuid.

De heer O. Périer van Dendermonde sprak in naam der Zuid-Nederlandsche congresleden en drukte den wensch uit, dat de naam der stad Antwerpen zou verbonden blijven aan het XIII^e, gelijk die van Middelburg aan het XII^e congres.

Eindelijk noodigde de heer burgemeester de aanwezigen uit, om in het gulden boek uit de archieven der stad hunnen naam te teekenen ter gedachtenis dezer plechtige ontvangst.

De heer S. Gille Heringa van Utrecht, had het volgende lied de leden der inrichtingscommissie toegezonden.

Waar eens de Citadel verrees,

Verrijst nu vrede en lof,

Waar d'eerste schrik verwekte en vrees,

Is nu voor juichen stof.

Het Noord en Zuid van Nederland,

Komt hart'lijk weêr bij een;

Zij snoeren vaster weêr den band,

In hoop en vrees gemeen.

De hoop o Vorst! van 't Belgenland,

Is Uwe dynastie,

Vereend met 't heil van elke stand,

Opdat de tweedracht vlie,

Of demagoog of domperman,

Zij vinden hier geen voet,

Elk burger doe maar wat hij kan,

En denke wat hij doet.

De vrees o Koning! die men heeft.

In België vooral,

Dat is de angst waarin men leeft,

Voor Fransche overal,

Niet d'overmacht van lood en staal;

Die maakt geen Belg vervaard,

Maar wel de Franskeljonsche taal,

Die twist of flauwheid baart.

Daarom bid Antwerps Burgerij,

Ver boven hoop en vrees,

Uw komst o Vorst! zij prophecy,

Voor 't taallicht dat verrees;

Noord-Neêrland komt daarom te gast,

Bekrachtigt gaarn den bond,

Die België en Holland past,

En beide Euroop verkond.

Dit dertiende Congres zij rijk,

Aan stof, aan hoop, aan vreugd,

Opdat de vrees voor altijd wijk.

En Neêrland zich verheugt;

Zoo dierbaar als Marie is,

Voor haren Leopold,

Zoo zij ook onze ervarenis,

Die de eendrachtsvaan ontrolt.

De roem en vrijheid zetelt daar,

Waar 't eerlijk gaat te werk,

Daar vreest men dan ook geen gevaar,

Want reinheid is daar 't merk,

Ten Noord en Zuid van de Moerdijk;

Vormt broederschap dan macht,

Dan maakt de eendracht waarlijk rijk,

En 't Dietsche Volk heeft kracht.

Van 't taal-congres ga eens de roep:

Zij heeft een volk gered,

Geen Mesdag contra d'arme Schoep,

Heeft hare kracht belet;

Wij voelen weelde op deez gedacht,

Die toekomst kent geen wolk;

Want altijd zegge ons nageslacht:

De taal is gansch het volk!

Des avonds ten 8 ure had, in de groote zaal der koninklijke Harmonie-maatschappij, de uitvoering plaats van het oratorio ‘De Oorlog’. In 1868, op het congres te 's-Gravenhage, smaakten wij reeds het genoegen, den dichter Jan van Beers, in tegenwoordigheid van H.M. de Koningin der Nederlanden en van Z.K.H. Prins Frederik, zijn gedicht te hooren voordragen (zie jaargang 1868, bladz. 150). Thans was den woorden des dichters nog meer geest en leven bijgezet door het genie van den beroemden Peter Benoit, wiens muzikalen scheppingsgeest wij reeds meermalen en vooral in de oratorio's Lucifer en De Schelde, gedichten van Emanuel Hiel, mochten bewonderen.

Daar het hier de plaats niet is, om breedvoerig daarover uit te weiden, zullen wij later hierop terugkomen en tevens een woordje zeggen over het gedicht zelf. Alleen willen wij hier nog aanstippen dat dit kunstgewrocht werd uitgevoerd door omstreeks 800 zangers, zangeressen en muzikanten; en wanneer men in aanmerking neemt, dat deze schier allen liefhebbers waren, dan voorzeker geeft het ons een denkbeeld, niet alleen van den onwankelbaren moed en van de groote wilskracht des kunstenaars, maar tevens van de toegenegenheid welke men hem toedraagt; ja, voor deze laatste bewering behoeft men het bewijs niet ver te zoeken; de geestdriftige toejuichingen, welke bij het verschijnen des meesters als een donder uit de rangen der uitvoerders opgingen, zeiden genoeg hoezeer Peter Benoit de genegenheid van allen bezit, en welke waarde men hecht aan zijne bekwaamheden.

De zaal was reeds vroegtijdig met een zoo schoon als talrijk publiek als 't ware opgepropt, en 't daverend handgeklap waarmede zoowel de uitvoerders als de toondichter herhaalde malen begroet werden, is een duidelijk bewijs van den bijval, welken allen bij de toehoorders genoten. Toen de uitvoering, die omstreeks 3 1/2 uur duurde, geëindigd was, werden Peter Benoit, onder eenen regen van bloemtuilen, twee gouden lauwerkroonen aangeboden, en de uitvoerders schonken hem daarenboven, als huldeblijk en als blijvend aandenken aan dezen roemrijken avond, eene prachtige zilveren fruitschaal. Ook den dichter Jan Van Beers werd eene welverdiende hulde gebracht.

Maar gaarne zouden wij gezien gezien hebben, dat ook hem

[p. 128]

een blijvend aandenken aan dien onvergetelijken avond geschonken ware; en het spijt ons zeer, dat de inrichtingscommissie die zich overigens zoo verdienstelijk heeft gemaakt, daaraan niet gedacht heeft.

Ten slotte brengen ook wij onze eerbiedige hulde aan de beide kunstenaars, Peter Benoit en Jan Van Beers, en tevens onzen dank aan allen, die, door hunne welwillende medewerking, de uitvoering van dit nieuw meesterstuk hebben mogelijk gemaakt.

Zondag, 17 augustus.

'S morgens ten 10 ure vereenigden de congresleden zich in den dierentuin, waar hun ten 11 ure in de oranjerie, een smakelijk ontbijt werd aangeboden. Omstreeks 250 personen namen er deel aan.

Omtrent het einde van 't ontbijt werd den heere de Jonge van Ellemeet een album aangeboden met de portretten der leden van het XII^e taal- en letterkundig congres van Middelburg, besloten op Overduin den 6^den September 1872.

Met diepgevoelde woorden bedankte de heer de Jonge van Ellemeet en verklaarde dat dit geschenk tot eeuwig aandenken in zijne familie zou bewaard blijven.

Maandag 18 augustus.

Ten 9 1/2 uren werd het Congres geopend in de groote zaal van den Nederlandschen schouwburg.

Op den achtergrond tusschen de kolommen prijkten de borstbeelden hunner majesteiten Willem III en Leopold II, bekroond door vlaggen-tropeeën der beide landen.

Aan het voorloopig bureel zitten eenige leden der regelingscommissie. De heer Van Beers opent de vergadering met de volgende redevoering, die herhaalde malen door geestdriftige toejuichingen werdt onderbroken.

‘Mijneheeren, stam- en taalgenooten, letter- en kunstbroeders uit Noord en Zuid! Reeds bij uwe aankomst binnen Antwerpens wallen, hebben de eerste Magistraten der stad U verwelkomd en gezegd, hoe trotsch Antwerpen er op is, en hoe gelukkig het zich acht ten tweede male tot zetel van het taal- en letterkundige congres verkozen te zijn geworden. Nu valt mij, als voorzitter der regelings-commissie de aangename plicht te beurt, u allen, mannen uit Noord en Zuid, medehelpers aan het werk onzer congressen, nogmaals met broederlijke hartelijkheid toe te roepen: Weest welkom in Antwerpen!
En, nu ik hier voor u sta, met de zonderling vereerende taak belast om deze onze eerste vergadering te openen, zou het mij eene hooge voldoening zijn, zulks niet een plechtig woord te doen, en op eene wijze, der zaak en uwer waardig. Want voorwaar, wien de leus onzer congressen: ‘opbeuring van onzen stam door altijd inniger verbroedering en samenwerking der beide deelen Nederlands,’ wien dit steeds een der schoonste droomen zijns levens, het doel van zijn innigste en ernstigste streven geweest is, dien biedt eene gelegenheid als deze, eene rijke, eene onuitputtelijke bron tot spreken aan. - Maar, lang spreken kan noch mag ik hier; niet alleen, omdat de gedachten en gevoelens aan welke het mij een zoo zoet genot zou zijn lucht te geven, ook de uwe zijn, en dus niets nieuws voor u zouden opleveren; maar ook, helaas! omdat redenen van gezondheid mij voor den oogenblik ten plicht maken, niet al te uitvoerig te zijn. Toch kan ik mij niet weerhouden, met een gevoel van wettige fierheid terug te zien op de tijdruimte door onze congressen doorleefd, sinds wij, binnen Gent, onze eerste bijeenkomst hielden, is nu straks het vierde eener eeuw verstreken! Over wat zij verricht en gesticht hebben, hoef ik niet uit te weiden; gij allen kent en waardeert het, zoo goed als ik. Uit éénen mond noemt gij allereerst, ik ben er zeker van, het Woordenboek onzer taal, dat reuzengewrocht, reeds bij de eerste vergadering te Gent opgevat, en dat wij thans, even als onze middeleeuwsche domkerken, langzaam, ja, maar met de kolossale evenredigheden van een gebouw dat eeuwig leven moet, bewonderend en dankbaar, voor onze oogen zien verrijzen. - Voeg daar bij: de eenheid van spelling, waartoe onze bijeenkomsten vast het meest hebben bijgedragen, en die, eens en vooral, elke willekeurige grensscheiding tusschen ons beiden op het gebied van letteren, kunst en wetenschap heeft weggewischt; - Voorts de inrichting van het Tooneelverbond, dat voor de aastaande opbeuring en verdere ontwikkeling onzer dramatische kunst zulke heerlijke vruchten belooft; - de stichting der Zuid Nederlandsche Maatschappij van Taalkunde; - het inniger en zich altijd meer uitbreidend verkeer tusschen onzen wederzijdschen boekhandel, - en vóor en boven alles het immer nader toehalen van den band der verbroedering, en, voor ons, Vlamingen, de aanwinst van moed en kracht in onze worsteling tegen den kanker der verfransching, en in het wedereisschen van ons heilig, onvervreemdbaar Vlaamsch recht!
De verbroedering tusschen Hollanders en Belgen. Ja, bij elke gelegenheid waar ze met elkander in aanraking komen, hooren we thans, uit officiëele en niet officiëele monden, dit woord, gemeend, hartelijk, geestdriftig herhalen. - Maar wij, wij gedenken ons den tijd dat het anders was, - den tijd dat onze ouderen van weerszijden den scheidsmuur, in een oogenblik van huislijke oneenigheid, midden door het vaderlijke erf opgetrokken, stilzwijgend zaten, en wrokten tegen elkaar. - En, als gedreven door de stemme des bloeds, hebben wij, over dien scheidsmuur heen, elkander het woord der verzoening toegeroepen, en hand in hand, oog in oog, hebben wij gezegd: ‘Wij eerbiedigen de erfsplitsing door onze ouderen getrokken tusschen ons; maar, wat God ons gemaakt heeft, éen in taal, éen in gedachte en éen in gevoel, dat blijven wij! broeders, wij blijven broeders.
Wie er thans ook de spreuk onzes van Lenneps “oude veeten zijn vergeten” moge doen klinken, ons komt de eer toe, reeds voor vijf en twintig jaar, de eersten van allen, het woord “broeders, wij blijven broeders!” te hebben gesproken! Ik zei ook: het redelijk aanleunen tegen onze Noorderstamgenooten schonk ons, Vlamingen, verhoogde kracht en moed in onze worsteling tegen de verfransching en in het wedereischen van het Vlaamsche recht. Meer dan eens is 't mij gebeurd, dezen of genen vriend uit het Noorden met medelijdenden twijfel te hooren vragen: “Maar bestaat er voor u wezentlijk hoop op zegepraal in dien zoo langen en zoo hardnekkigen strijd? - Als wij België bezoeken, vinden wij de verfransching overal: hof, openbaar bestuur, leger, gerecht, onderwijs, 't is alles Fransch, louter Fransch.”
Dit is zoo, helaas!.... En toch, toch hopen wij, thans meer dan ooit. Wij weten het: velen hier te lande droomen dat het Fransch, langzaam en altijd dieper doorzijpelende, bij ons Vlaamsch volk allengs het Nederlandsch verdringen en vervangen zal. Voor deze droomers is de taal slechts een kleed der gedachte; dat men, als 't ware, aan- en uitschiet en weg-

[p. 129]

werpt, en naar willekeur door een ander vervangt. - Voor ons niet aldus! Wij zeggen: Taal is niet bloot een kleed, een dood werktuig. Ze leeft in en met ons. Ze is, gelijk van der Palm het heet, ‘het zintuig onzer rede.’ Het denken, zonder den vorm der gedachte, de taal, kunt ge u even weinig voorstellen als de daad van zien zonder oog, van hooren zonder oor, als het leven, afgetrokken van het organismus, bij middel van hetwelk het zich openbaart. Gedachte is taal, en taal is gedachte; gekristallizeerde gedachte, als ik het zoo zeggen mag. En van die onomstootelijke waarheid uitgaande, voegen wij erbij: Eene volkstaal door eene andere vervangen willen, is alle eigenaardig denken, alle zelfstandigheid, is de gedachte zelve versmachten, dooden in zijne ziel; het is: zedelijken moord plegen op dit volk; het onder verstandelijk opzicht maken tot eene soort van castraat, gedoemd om, in den strijd voor het bestaan, die tusschen volken even als tusschen al wat leeft gevoerd wordt, onvermijdelijk overvleugeld en van de aarde weggewischt te worden. En, opdat zulks met ons Vlaamsch volk niet gebeure, kampt de Vlaamsche beweging, nu sinds veertig jaar, heuren onafgebroken, hardnekkigen kamp. - En, Mijne heeren, ik herhaal het met innige vreugde, wij hopen op den zegepraal, thans meer dan ooit!
Het werk der verfransching is machtig, ja! maar Goddank! niet rechtstreeks uit het volk zelf vloeit zij voort; ze werd van hoogerhand ingevoerd en opgedrongen. Inderdaad, waar 's lands bestuur eene plaats, hoe hoog of hoe laag, vergeven wil; waar het een diploma, van welken aard ook, heeft uit te reiken, daar eischt het, vóor en boven alles, kennis der Fransche taal. Nederlandsch is daar van geenen tel, of wordt, hoogstens, als onbeduidend toemaatje, nevens, of liever, achter Hoogduitsch en Engelsch, op den koop toe in rekening genomen. - Het eerste en onvermijdelijk gevolg daarvan is, dat ieder huisvader die een kind te plaatsen of te diplomeeren heeft, er aan houdt, en (al mocht er hem het hart van bloeden) er aan houden moet, dat dit kind, vóor en boven alles Fransch leere. Van daar dan ook die algeheele, of nagenoeg algeheele verfransching van hooger, middelbaar, en, voor een goed deel, lager onderwijs in Vlaamsch-België. Maar, - kunnen wij eens verkrijgen, dat, voor 't bekomen van plaats of diploma, de kennis onzer taal noodzakelijk worde gemaakt, dan zullen wij ook weldra dien onnatuurlijken, wederrechtelijken toestand, als bij tooverslag, zien veranderen. En, Mijne heeren, wij hebben, slechts weinige dagen geleden, eenen goeden stap voorwaarts gezet op den weg, die naar dit doel geleidt.
Ons Vlaamsche volk, eindelijk uit den looden sluimer der onverschilligheid wakker geschud, zond dit jaar duizenden en duizenden vertoogen naar de wetgevende macht, om te eischen dat voortaan de Vlaming, in zijn land, voor 't gerecht, ook in zijne taal zon gevonnisd worden. En onze kamers, waar de eischen der Vlamingen zoo menigmaal met onwil, ja, met dommen spot werden van der hand gewezen, hebben ons, na eene lange en ernstige bepleiting, recht laten wedervaren. Krachtens de wet kan thans een Vlaming, voor de rechtbanken van Vlaamsch-België, in zijne taal, beschuldigd, verdedigd en gevonnisd worden! Wel hebben onze tegenstrevers getracht deze wet, zoo veel zulks in hunne macht was, te ontzenuwen en te verlammen; maar toch, hoe verminkt ook, is en blijft ze een eerste zegepraal, door ons, na een strijden van veertig jaren, behaald. Het taalrecht der Vlamingen is op éen punt openlijk erkend; en, zoo als de oud-minister de Decker reeds in 't jaar veertig schreef: “Een erkend recht is een gewonnen recht.” Daarbij, rechters en advocaten, om in Vlaamsch-België hun ambt uit te oefenen, zullen voortaan gedwongen zijn het Nederlandsch te kennen, en goed te kennen; van daar reeds in eene nabijzijnde toekomst, eene noodzakelijke, onvermijdelijke hervorming van ons verfranscht onderwijs.
Ja, Mijne heeren, in den metalen muur van moedwillige miskenning, waartegen wij nu straks eene halve eeuw ons hoofd te barsten liepen, is eindelijk door ons taai geduld en onze onafgebroken aanvallen eene bres geslagen. - thans nog niet dan eene smalle reet, maar die weldra, door den wil van het ontwaakte, zelfbewust geworden Vlaamsche volk, en door de eendrachtige volharding der Vlaamsche strijders zal uitbrokkelen tot eene gapende kloof, langs waar de wateren der gerechtigheid zullen spatten en heenstroomen met zegevierend gebruisch, om alle ontaarding en verbastering weg te keren van Vlaanderens bodem.
En, Mijne heeren, niet alleen op den grond van ons te herwinnen taalrecht, hebben wij u op verblijdende verschijnselen te wijzen; ook op een ander, vreedzamer gebied, dat rechtstreeks met de werkzaamheden onzer congressen in verband staat, mogen wij getuigen: er is leven, en er is vooruitgang onder ons. Wilt gij hiervan zelfs een stoffelijk, een zicht- en tastbaar bewijs? Slaat de oogen op de zaal, op het gebouw waar ge u bevindt!... Weet ge 't nog? - Toen in 1856 het vijfde congres hier te Antwerpen gehouden werd, hadden wij geene andere vergaderplaats, dan een verloren hoeksken in den Franschen schouwburg, ons, als 't ware, uit medelijden ingeruimd, waar wij onopgemerkt samenschoolden en onze zaakjes beredderden. En thans, - thans ontvangt de stad Antwerpen u in den tempel, door haar der Nederlandsche kunst opgericht, van wiens tinne onze Ogier, onze Hooft, onze Vondel, onze Bilderdijk, onze van Lennep, onze Willems en andere onsterfelijke gestorvenen u als toeknikken en roepen: denkers, dichters, uit Noord en Zuid, voortzetters onzer heilige taak, treedt binnen! deze tempel, dit paleis is ons gezamentlijk te huis!... Thans rekent Antwerpen het zich tot eer en geluk, haren nieuwen Nederlanschen schouwburg, het eerste werk dat zij op den neergesmeten bolwerken der Spaansche dwinglandij heeft opgetrokken, door u te zien ingehuldigd en ingewijd! Ook meen ik deze vergadering niet beter te kunnen openen. Mijne heeren, dan met in uwen naam, in name van Zuid- en Noord-Nederland, en van onze éene en onschendbare letterkunde, plechtiglijk bezit te nemen van dezen tempel der kunst. Moge Antwerpens regeering er voor zorgen, dat hij immer zij en blijve wat gij allen wilt en verlangt: niet een huis van louter uitspanning en vermaak, maar een brandpunt van geestesverlichting en gemoedsveredeling, eene kweekschool van vaderlandsliefde en zelfstandige volksontwikkeling, een wezenlijke tempel van Nederlandsche beschaving en Nederlandsche kunst. Onder het uiten van dezen wensch, en in de vaste hoop, Mijne heeren, dat uwe werkzaamheden, meer nog dan die der twaalf voorgaande congressen, tot rijpe vruchten gedijen mogen, verklaar ik de eerste zitting van het 13^e taal- en letterkundig congres geopend.’

De heer de Geyter, secretaris der regelings-commissie, gaf lezing van: 1^o Een in de Fransche taal geschreven brief van den secretaris des konings, waardoor hij bedankt voor de uitnoodiging, aan Z.M. gedaan, en het leedwezen uitdrukt dat de koning gevoelt, daaraan niet te kunnen voldoen, wijl hij reeds overal zijne oogenblikken tijdens zijn bezoek aan Antwerpen heeft beschikt; 2^o van wege den bestuurder der goederen van den graaf van Vlaanderen, die zich ook met eenen in de Fransche taal opgestelden brief laat verontschuldigen; 3^o een Nederlandschen brief van den bijzonderen secretaris des konings der Nederlanden, waarbij hij den dank van Z.M. overbrengt voor

[p. 130]

de toezending van het programma der werkzaamheden van het congres en voor de hem gedane uitnoodiging, en tevens het leedwezen van den koning uitdrukt, niet van de voorkomendheid der inrichtings-commissie gebruikte kunnen maken. 4^o een Nederlandschen brief, van wege prins Frederik der Nederlanden. Z.K.H. betuigt zijnen meesten dank voor de uitnoodiging en drukt tevens zijn leedwezen uit, verhinderd te zijn om daarvan gebruik te maken. Prins Frederik der Nederlanden wenscht dat de werkzaamheden veel wetenswaardigs zullen opleveren, en het congres alzoo in alle opzichten aan het voorgestelde doel moge beantwoorden (toejuichingen); 5^o een Franschen brief van wege den heer minister van binnenlandsche zaken van België, waarbij hij bericht dat de heer D. Delcroix belast is, het Belgisch staatsbestuur bij het XIII^e congres te vertegenwoordigen 6^o een Nederlandschen brief van wege den minister van binnenlandsche zaken der Nederlanden, waarbij hij meldt dat de heer H. Vollenhoven, als afgevaardigde der Nederlandsche regeering, het congres zal bijwonen.

De heer J. Van Beers zegt, dat het tot nu toe de gewoonte is geweest, dat het congres tot zijnen voorzitter benoemde den voorzitter der regelings-commissie. De regelings-commissie had hem dan ook aan de algemeene vergadering willen voorstellen om hem het ambt van voorzitter op te dragen, doch hij heeft uit gezondheidsredenen - het veel spreken is hem verboden - moeten aandringen, om zich van die hooge eer ontslagen te zien. Daarom stelt hij voor, den heer d^r J.F.J. Heremans, hoogleeraar te Gent, het voorzitterschap op te dragen. (Wordt met toejuiching aangenomen.)

De heer Heremans dankt de vergadering voor de goedkeuring, welke zij verleent aan het voorstel van den heer Van Beers. Zeker zou hij den eerepost van voorzitter niet hebben willen of durven aanvaarden, indien zijn vriend Van Beers in de mogelijkheid geweest was om het congres voor te zitten, en indien de toejuichingen der vergadering hem niet bewezen hadden dat het voorstel van den heer Van Beers haar aangenaam is. Hij rekent op de welwillendheid der heeren leden van het congres en verklaart het voorzitterschap van het XIII^e Nederlandsch taal en letterkundig congres te aanvaarden.

De heer Van Beers stelt voor, te benoemen tot eerevoorzitters de heeren Ed. Pycke van Ideghem, gouverneur der provincie, L. de Wael, burgemeester. De heer Heremans stelt voor, insgelijks tot eerevoorzitter te benoemen, den heer J. Van Beers. Dit voorstel wordt met toejuiching aangenomen.

Tot ondervoorzitters der algemeene vergadering worden benoemd de heeren: de Jonge van Ellemeet, Hasebroeck, G. Van Havre en F. Van der Taelen. Tot secretarissen: de heeren G.N. de Stoppelaar, d^r H.J.A. Schaepman, J. de Geyter en K. Simillion.

Eerste afdeeling. Voorzitter, N. Beets; ondervoorzitters, de heeren d^r Kern en E. Van Driessche; secretarissen, de de heeren A. Ising en A.C. Van der Cruyssen.

Tweede afdeeling. Voorzitter, de Maere-Limnander, van Gent; ondervoorzitters, de heeren Beynen en A. Bergmann; secretarissen, de heeren Huberts en P. Fredericq.

Derde afdeeling. Voorzitter, J. Vuylsteke; ondervoorzitters, de heeren C. Vosmaer en E. Rosseels; secretarissen, de heeren J.N. Van Hall en W. Geets.

De Voorzitter verzoekt de leden zich naar hunne wederzijdsche afdeelingen te begeven, om hunne werkzaamheden aan te vangen. De eerste is in de voorzaal van den Franschen Schouwburg; de tweede in de bestuurzaal van het Verbond voor kunsten, letteren en wetenschappen en de derde in de Koninklijke Harmonie-maatschappij.

De vergadering wordt geheven ten 10 3/4 ure.

Eerste afdeeling. - De heer voorzitter N. Beets opent de zitting met een beroep op de welwillendheid der vergadering en neemt het aan als een goed teeken, dat juist de afdeeling voor Nederlandsche taal- en letterkunde in den Franschen schouwburg hare samenkomst zal houden. Daar de heeren Moltzer en Vosmaer niet aanwezig zijn, bekwam de heer Ising het woord tot toelichting van het door hem gestelde vraagpunt: In hoever strookt het met de eischen van kunst en goeden smaak, om in romans en verhalen de spreektaal, tot zelfs in de spelling, na te bootsen? Hij zegt dat sommige schrijvers de spreektaal ingevoerd hebben in hunne schriften en hij vraagt hoever het past die taal te gebruiken volgens de eischen der kunst. Hij heeft de werken van oude schrijvers nagegaan en die hebben ze ook gebezigd, tot zelfs in de spelling toe. Spreker haalt een aantal voorbeelden aan, ook van het gebruik van je, jij, jou. Hij is nochtans van gevoelen dat men hierin omzichtig zijn moet en van dit alles geen misbruik maken mag.

De heer Van der Cruyssen stelt voor, de beraadslaging over dit onderwerp te vereenigen met die van zijne te houden voordracht: ‘In hoever is het eenen schrijver toegelaten, in zijne werken, de uitdrukkingen die in den mond des volks liggen te bezigen?’ Aangenomen. De heer Van der Cruyssen ontwikkelt zijn onderwerp. Hij zegt dat de gansche zaak bestaat te weten of men de spreuk van den kinderdichter Van Alphen:

‘Schrijven moet men, zegt papaatje,
Evenzoo gelijk men praat,’

naar de letter dient op te nemen, ja of neen.

Ze volgens de letter volgen, zou ons tot zeer wonderbare en aardige dingen leiden. En nochtans schijnt het, dat men er zich op steunt om het gebruik van sommige woorden, spreuken en wendingen te wettigen. Spreker drukt zijn spijt uit, dat hij eenigszins het onderwerp: ‘Over de Bastaardwoorden,’ door d^r Van Vloten voor te dragen, zal moeten aanvatten. Hij zegt dat hij verleden jaar het gebruik dezer woorden op het congres te Middelburg bestreden heeft. Sinds dien heeft hij verschillige Hollandsche werken onderzocht en heeft daarin ook aardige dingen ontdekt. Hij haalt verschillige Fransche woorden aan, die door onze Noorderbroeders met voorliefde in hunne werken gebruikt worden en eindigt hierover met te zeggen dat hij in zeker werk in 9 regels de volgende woorden aangetroffen heeft: Ballotage, introductie, musicus, talent, coteriën, presenteerde, positie, tractement. Hij haalt ook nog de twee volgende zinnen aan uit een werk dat zeer gekend is: Hij amuzeerde zich den ganschen dag met zijn kompleet repertoire. Marie speelde eene

[p. 131]

rêverie die zoo soporifiek werkte, dat de goede korpulente Mevrouw op een divan indommelde. Spreker heeft nagegaan waarom men die woorden gebruikte, en onder de antwoorden die hij hierover in Noord Nederland ontving, komt het volgende voor:

‘Een romanschrijver moet



natuurlijk zijn; als hij het volk spreken doet, moet hij het zulke woorden in den mond leggen als het gewoonlijk gebruikt. Nu, ons volk gebruikt vele Fransche woorden en die moeten ook door de schrijvers weergegeven worden.’

Indien dit stelsel waar ware, dan zou dit tot de zonderlingste uitslagen leiden. Men zou aldra zooveel gewestelijke talen hebben als men provinciën, zelfs steden heeft, en welhaast zou de eene den andere niet meer verstaan. De heer Van der Cruyssen haalt hier een aantal spreuken aan, die te Gent, Antwerpen, Yperen, Kortrijk, enz. in den mond des volks liggen, die volgens hem gewestelijk zijn en niet - tenzij op enkele uitzonderingen na en dit ook in uitzonderlijke toestanden - mogen gebruikt worden. Zoo wijst hij op zekere taal die men te Kortrijk hoort en bijna niets anders dan Fransch is, namelijk: ‘Men inviteert u om te dineeren en legt op uwe assiette eene krabbe verdjus (druiven), waarna men eene jatte koffie neemt met een stuk painepice (peperkoek). Spreker zegt dat er, hoe aardig en belachelijk het ook schijne, onder sommige Westvlaamsche schrijvers eene strekking bestaat, om die spreuken en gezegden in hunne werken te bezigen. En dit doen zij niet alleenlijk, als zij hunne handelende personen spreken doen; maar tot zelfs in wetenschappelijke artikels. Hij haalt hier voorbeelden aan en zegt, onder andere, dat een schrijver, in een wetenschappelijk artikel over de Maan, zich volgenderwijze uitdrukt:

‘Zit de zonne aanzijds de mane, rechts, heure slinkere kake is verlicht en de reste en ziet men maar halvelings of nog min; zit de zonne aanzijds de mane, slinks, ze verguldt heure rechter kake; wordt de mane van vooren beschongen van de zonne, wij zien geheel heur aanzichte.’

Dit kan vol eenvoud zijn; maar zulk stelsel, algemeen gemaakt, zoo als men het doet, kan spreker niet aannemen. Zeker mag de volksschrijver niet boven het bereik van het verstand van 't volk gaan; maar hij moet dit volk langzamerhand tot zich trachten op te heffen en tot hem eene beschaafde, eene zuivere taal spreken. Dit dwingt eerbied af en veredelt de ziel, het hart van den mensch. Spreker eindigt met de hierna volgende stelling vooruit te zetten:

Algemeene grondregel: Veroordeeling van het gebruik der bastaardwoorden, der plaatselijke volksspreuken en zegswijzen.

Uitzondering. Aanwending dier woorden en spreuken.

1^o Bastaardwoorden. A. Voor zooveel die door het gebruik gewettigd zijn, of wij die noodig hebben, zooals voor zekere benamingen in kunsten, wetenschappen enz. B. Voor het behoud der kleur in sommige schilderingen. 2^o Volksspreuken en zegswijzen. In het afschetsen van sommige toestanden, die eene uitzonderlijke kleur moeten behouden. In het aanwenden dezer twee laatste gevallen zullen de goede smaak en het gevoel van den schrijver tot richtsnoer dienen.

De heer Van Driessche, zonder de stelling van den heer Van der Cruyssen volkomen te verwerpen, kan ze toch niet gansch en geheel aannemen. Men moet waar zijn en nergens alle realisme niet verbannen. De volksspreuken mag men volstrekt niet gansch en geheel verwerpen; hij vindt de aanhaling over de beschrijving der maan zeer naïef, zelfs lief. Hetgeen het volk ons geeft, moet men zorgvuldig bewaren.

De heer Van der Cruyssen zegt, dat de heer Van Driessche hem misschien niet goed begrepen heeft, dat hij alleen te velde getrokken is tegen het algemeen maken van 't stelsel: ‘de taal te gebruiken zooals men ze op straat hoort.’ Dit wettigt alles. Hij wil wel dat volksspreuken en zegswijzen, volgens de vereischten van kunst en goeden smaak, en natuurlijk als zulks zeer goed te pas komt, gebruikt worden.

De heer Alberdingk-Thym geeft eenige verdere toelichtingen

[p. 132]

over het verhandelde door den heer Ising. Verder zegt hij dat men in dit alles verschil moet maken tusschen hetgeen de schrijver in den mond van handelende personen legt en hetgeen hij zelf voordraagt. Echter mogen volksspreuken en zegswijzen slechts volgens redelijkheid gebruikt worden. Men moet zijnen stijl in overeenkomst stellen met het behandelde onderwerp. Hij is meer tegen slechte taalwendingen dan tegen bastaardwoorden.

D^r Van Vloten is het eens met de heeren Van der Cruyssen en Alberdingk-Thym. Hij drukt zijn spijt uit dat men in deze zaak realisme en idealisme vermengd heeft; daar is nu geene quaestie van hierover te spreken, maar wel van de taal zuiver te bewaren.

De eerw. heer Schaapman zegt, dat in dit alles den goeden smaak tot leiddraad dienen moet.

De heer de Beer spreekt over de vrijheid van den kunstenaar. Hieraan zijn zekere grenzen die hij niet overschrijden mag. Afkappingen zijn, volgens spreker, beleedigingen aan den lezer, en ook hoe zal men iets schoons weergeven in eene wanstallige spelling.

D^r Kern trekt insgelijk tegen de afkappingen te velde en zegt dat het toch niet mogelijk is te schrijven zooals men spreekt. Hiertoe zouden minstens 500 nieuwe taal- en letterteekens noodig zijn. De uitspraak leert men op school, en daar zal men de kinderen toonen hoe men zulk of zulk teeken, zoo of zoo een woord uitbrengen moet.

De heer voorzitter sluit deze beraadslaging en zegt dat hij zich verheugt over de groote eenstemmigheid, die hoofdzakelijk onder de verschillige sprekers heerscht. Vereischten van kunst en goeden smaak, ziedaar wat een ieder vraagt.

Tweede afdeeling. De voorzitter opent de zitting. Na de afwezigheid van de heeren J.A. Wijnne en G.W. Vreede, hoogleeraren te Utrecht, te hebben bestadigd, verleent hij het woord aan de heer A. Bergmann van Lier, die zich had laten inschrijven om te spreken Over de volksvertegenwoordiging heden en in 't verleden. Spreker zeide ongeveer het volgende:

Is ons land, onder het oogpunt der staatkundige ontwikkeling, thans beter dan in de vorige eeuwen? Met de Fransche omwenteling gingen onze oude instellingen geheel verloren en werden vervangen door nieuwe regeeringsvormen, die men als de volmaakte volksvertegenwoordiging aankondigde; alles ging verbeterd worden: gelijke rechten voor allen, alle denkwijzen zouden zich kunnen doen gelden, de vrije discussie zou ontstaan, enz. Zoo luidden de beloften, doch de uitslag is zeer verschillend geweest. Wij hebben ze gedurende eene halve eeuw aan het werk gezien, en zijn, helaas! tot de overtuiging gekomen, dat het nieuw evangelie, dat alles ging veranderen en verbeteren, niets opgeleverd heeft. In Frankrijk heeft het reeds beurtelings alle soorten van regeeringsvormen voortgebracht: republiek, keizerrijk, koningrijk, morgen misschien weer een nieuw koninkrijk met den graaf van Chambord, zoodat men de kiesbus in Frankrijk la boîte à surprise, bij ons een ware warboel, genoemd heeft. In Zuid-Nederland gaat de strijd zoover, dat men elkander niet alleen als vijanden beschouwt, maar zelfs de wederzijdsche haat aan de kinderen wordt ingeplant en de wrok van vader tot zoon voortleeft. Het doel der partijen is elkaar te vernietigen. In de groote plaatsen is het gemeentebestuur uitsluitelijk liberaal, op de kleine gemeenten en op het platteland zonder eenig tegenwicht catholiek; vandaar een strijden zonder genade en zonder maat, eene scheiding tusschen dorpen en steden. Men bepaalt zich, zooals het in den provincieraad van Antwerpen het geval is, alleen eene enkele gezindheid te vertegenwoordigen; want dààr zijn het thans allen katholieken terwijl de liberale gezindheid der stad er geen enkelen vertegenwoordiger heeft.
Wat nu onze kiezingen voor de kamers van volksvertegenwoordigers betreft, is het kwaad nog erger, wijl men stemt met lijsten die in eens doorgaan of verworpen worden; zoodanig dat een tiental stemmen alles doet veranderen. Te Gent bij voorbeeld is het bij iedere verkiezing een raadsel: een twintigtal stemmen beslissen over de toekomst van het land, en dit onder den invloed van plaatselijke zaken, als het uithangen van lantaarns of andere beuzelarijen. Onlangs nog is de kiesstrijd door 6 of 7 stemmen, die dan ook dikwijls van het toeval afhangen, beslist, en het Vlaamsche land is door de katholieken alleen vertegenwoordigd, terwijl in de Waalsche provinciën de liberalen de meerderheid hebben. Dus dat het land verdeeld is in twee kampen en veel gelijkt aan een laatste oordeel, waar de goeden rechts en de anderen links moeten plaats nemen.
Elk arrondissement heeft enkel vertegenwoordigers van eene gezindheid, en de minderheid blijft geheel uitgesloten. In het kieskorps, waartoe ik behoor, zijn op 2200 kiezers omtrent 1200 katholieken en 900 tot 1000 liberalen, die te zamen drie vertegenwoordigers te benoemen hebben. De 1200 katholieken noemen hunne drie candidaten, en de liberale minderheid, alhoewel zij meer dan een derde van het kieskorps uitmaakt, bekomt niets. Hare stemmen worden geheel weggecijferd, en hunne kiesrechten zijn als niet bestaande. Spreker vraagt of daar niet diende in voorzien te worden? Engeland is zoover reeds gekomen. Daar zijn de minderheden ook vertegenwoordigd, door de plaatsen te verdeelen in drie deelen: twee voor de meerderheid, eene voor de minderheid. Liberaal en katholiek zouden bij eene meer rechtvaardige vertegen woordiging winnen en de staatkundige strijden minder hardnekkig zijn. De toepassing schijnt den heer Bergmann gemakkelijk. Doch de uitsluiting der minderheid is het eenige gebrek onzer hedendaagsche instellingen niet; zij hebben nog voor gevolg dat in het algemeen, maar één stand der samenleving in onze staatkundige lichamen vertegenwoordigd wordt, namelijk de gegoede burgerij. De neringdoende burgers, de handwerkers zijn bijna overal uit onze provinciale en gemeenteraden gesloten.
Onze oude instellingen, die men zoo versmaad heeft, en die men had dienen te verbeteren, in plaats van ze af te schaffen, verzekerden veel beter eene volledige vertegenwoordiging der samenleving. In bijna al de steden was het magistraat drieledig, en ieder der drie leden beantwoordde aan eene der sterk afgeteekende standen der maatschappij. Het magistraat vertegenwoordigde de hooge burgerij; de lakenhalle, zooals zij heette, was de vergadering der neringen; en de dekens der ambachten vertegenwoordigden den werkenden stand. Op die wijze had elkeen zijn aandeel in den raad der gemeente, terwijl thans de twee laatste standen inderdaad overal uitgesloten blijven. Om de uitsluiting der minderheid te voorkomen, heeft men een stelsel uitgedacht dat la représentation des minorités heet. Verder werpt de heer Bergmann eenen blik op de strafrechtelijke besturen bij onze voorouders en besluit met de aandacht inte roepen op het door hem geopperde vraagstuk.

De heer D. Van Spilbeeck vraagt het woord om eenige onnauwkeurigheden des vorigen sprekers aan te halen; hij zegt dat de heer Bergmann zich vergist als hij beweert, dat de

[p. 133]

provinciale raad uitsluitend uit katholieken bestaat. Wat de stad Antwerpen betreft, de vertegenwoordigers behooren aan verschillende denkwijzen; er zijn: liberalen, Vlamingen en katholieken. Verder heeft spreker een al te zwart tafereel opgehangen van de partijschappen, die zoo hij beweerde, tot haat van vader tot zoon over zouden gaan. Spreker zegt dat zulks mogelijk is in kleine gemeenten, maar in de steden is dat niet het geval. Hij roept de getuigenis in van aanwezigen, met wie hij in denkwijze verschilt, en die hij nochtans niet den minsten haat toedraagt; wel het tegendeel. Ook is hij het met den heer Bergmann niet eens over de niet vertegenwoordiging der burgerij en het volk; in onze gemeente- en provinciale raden is de burgerij wel degelijk vertegenwoordigd. Men kan thans even als in vroegere eeuwen door werkzaamheid en talent tot de hoogste standen komen; getuigè daarvan onze gisteren overleden vertegenwoordiger Lodewijk Gerrits, de heeren Coremans, de Laet en anderen. Wat de gerechtelijke besturen betreft, schijnen hem de verschillende standen goed vertegenwoordigd, en de werklieden alle rechten te genieten. Wij hebben, behalve onze gewone rechtbanken, de rechtbank van koophandel, en den goedemannen-raad waar de belanghebbenden door huns gelijken gehoord en geoordeeld worden.

De heer Beynen, van 's-Gravenhage zegt, dat men in zijne jeugd, sedert de omwenteling van 1789, de samenleving als goed ingericht beschouwde, terwijl men nu ten dien opzichte eene algemeene teleurstelling gevoelt. De huidige toestand is in ieders oogen slechts voorloopig. Wij zijn nog niet waar wij wezen moeten. Liberalisme is geen beginsel, maar een toestand; het kan gebruikt en misbruikt worden, evenals de vrijheid van godsdienst en vrijheid van onderwijs, en is slechts eene moderne zaak; om onzen toestand te verbeteren, mag men niet meer afbreken met het verleden, zooals men deed, maar men moet zooveel mogelijk de vroegere toestanden bestudeeren en benuttigen.

Nu was het de spreekbeurt van den heer W.-B.-J. Van Eyk, hoogleeraar te Deventer, om te handelen over Palaeotypographie en bibliographie. Hij zeide:

Mijnheeren,
't Moet bij de inzage van 't programma onzer werkzaamheden ongetwijfeld een zonderlingen indruk hebben te weeg gebracht, toen het daaruit bleek, dat iemand zich de stoutheid veroorloofde, om tot tweemalen toe op uwen kostbaren congrestijd beslag te leggen. Heeft hij dan zóóveel nieuws en belangrijks mee te deelen, dat hij - zelfs op 't gevaar af van anderen de gelegenheid tot spreken te ontnemen - voor zich zelven dubbele aanspraken op tijd en geduld mag doen g[e]lden?
Indien bij menigeen deze vraag oprees, niemand, die zich daarover minder verbazen zou, dan de persoon zelf, aan wien in weerwil van zich zelven de eer eener dubbele spreekbeurt is te beurt gevallen. Tot op den dag der ontvangst van 't programma was dit voor hem een geheim, waarvan de ontdekking hem in niet geringe verlegenheid bracht. Immers moest de bescheidenheid hem reeds weerhouden, om zich voor meer dan éene spreukbeurt te doen inschrijven, allerminst zou hij zich hebben gewaagd aan de behandeling van een onderwerp, waarover hij weinig te zeggen heeft, maar daarentegen des temeer van anderen wenscht te hooren. Te dezer oorzaak was het juist, dat hij met ingenomenheid het voorstel van dr. Ledeboer ten geleide van diens ‘Geslacht van Waesberghe’, bij 't XII^e congres ingezonden,⁽¹⁾ begroette. Mede om deze reden bracht hij dat voorstel in de 3^e afdeeling nader ter sprake⁽²⁾, en verblijdde het hem niet weinig, dat de wenschelijkheid op nieuw en krachtig werd uitgesproken, om onder de punten van behandeling alles op te nemen, wat tot de boekdrukkunst in betrekking staat. Indien toch ééne zaak recht heeft om met eenige voorliefde op dit congres bejegend te worden, dan is het zeker de onwaardeerbare kunst van ‘'t Bouckenprenten.’ Er valt trouwens geen uitvinding of ontdekking aan te wijzen, die zulk een forschen greep heeft gedaan in de ontwikkeling van den menschelijken geest en zulk een krachtigen stoot heeft gegeven aan vooruitgang en volksbeschaving, als deze. Aan 't rijk der duisternis heeft zij de zwaarste slagen toegebracht en aan den triomf van 't licht haar grootste aandeel gehad. En geen wonder! Indien men nagaat dat de onschatbaarste voortbrengselen van den geest, die vroeger alleen voor enkele bevoorrechten en rijkbedeelden toegankelijk waren, door hààr meer algemeen eigendom werden en met milder hand in telkens ruimer kring verspreid zijn, dan kan men aan hare geschiedenis 't recht niet betwisten op eene zorgvuldige en onvermoeide nasporing. En toch is dit recht niet altijd erkend geworden - en hare geschiedenis te zuinig beoefend - en dit nog wel (zeggen wij met dr. Ledeboer) ‘in landen, waar oudtijds, om van vroeger niet te gewagen, een Plantyn, Nutius, Bleam, Elsevier, Janszoon, van der Aa en zooveel anderen met roem werkzaam waren, en alwaar voor Italië, Frankrijk en Duitschland, vaak de belangrijkste werken op die drukkerijen gedrukt werden.’
't Was om àl deze redenen, dat ik - in antwoord op den uitnoodigingsbrief door de geachte regelings-commissie onder dagteekening van 16 Maart jl. rondgezonden, - mij de vrijheid veroorloofde, dit punt meer bijzonder aan hare belangstelling aan te bevelen. Terwijl ik haar kennis gaf, dat ik mij bereid verklaarde, om ter voldoening aan mijne belofte van verleden jaar, eenige mededeelingen te doen omtrent de oudste Deventersche drukpers, - waagde ik het tevens, haar de besluiten van het XII^e Congres in herinnering te brengen. Uit vrees, dat onwillekeurig de palaeo-typographie en bibliographie door den grooten stroom van zoo veelvuldige als veelsoortige beschrijvings-punten zouden worden verzwolgen. Dat nu de vrees eene zeer slechte leids- en raadsvrouw is, heeft mij op nieuw de ervaring geleerd. Immers, als ware het om mij wegens mijne voorbarige bekommering te straffen, heeft vermoedelijk de regelings-commissie het niet ondoelmatig geacht, mij voor de tweede maal 't spreekgestoelte aan te wijzen, als de plaats, waar ik de zaak, waarvan ik mij de voogdijschap had aangematigd, 't best zou kunnen bepleiten. Hoezeer ik nu der commissie hoogst dankbaar ben voor deze streelende onderscheiding en haar uitmuntend goede bedoeling, moet ik toch bekennen, dat het volstrekt niet in mijn plan lag, om mij voor twee spreekbeurten tegelijk aan te melden en vooral niet, om zelf een onderwerp te behandelen, zóó moeielijk en omvangrijk, als de geschiedenis der drukkunst vóór de uitvinding der typographie met losse letters. Niets anders dan dit toch, meen ik onder palaeo-typographie te moeten verstaan. Zij is het, die voor de eigenlijk gezegde boekdrukkunst den weg heeft gebaand. Is toch elke omwenteling in de geschiedenis de uitkomst eener lange voorbereiding, 't gevolg van voorafgaande oorzaken, de noodzakelijke vrucht des tijds, dan mogen wij dit ook niet voor,

(1) Handelingen van het XII^e congres, bladz. 95.

(2) Handelingen, bladz. 176.

[p. 134]

bijzien bij eene gebeurtenis, van zóóveel gewicht en zóó groote gevolgen als de uitvinding der boekdrukkunst geweest is. Ook ten hàren opzichte hebben wij - indien wij werk willen maken van de studie der bibliographie - rekening te houden met de verschijnselen, die der ‘edele prentconst’ voorafgingen.
Intusschen spreekt het van zelf, dat wij slechts op datgeen hebben acht te slaan, wat met ons onderwerp in onmiddelijk verband staat. In de eerste plaats wenschten wij dan de aandacht gevestigd te zien op de zoogenaamde xylographie, niet dààr, waar zij uitsluitend prenten afdrukte, maar waar zij meer of minder letters als tekst daarbij gevoegd heeft. Nu is het bekend, dat men reeds vroeg in China de kunst verstond, om beelden of schrift in een gladde houtplaat te snijden en hiervan op papier, perkament of doek afdrukken te maken. Deze kunst schijnt tegen 't einde der 14^e of 't begin der 15^e eeuw naar ons werelddeel te zijn overgebracht.⁽¹⁾ Dit geschiedde voornamelijk, ten einde des te gereeder te kunnen voldoen aan 't klimmend verlangen zoowel naar heiligenbeelden, die - daar 't getal lezers in die dagen zeer gering was, - voor 't onhandige en onontwikkelde volk, zeker een practisch middel mochten heeten, om godsdienstige gedachten bij hen op te wekken of te bestendigen, als naar speelkaarten, welke omstreeks dezen tijd in gebruik kwamen. In den regel waren deze houtsneden geen meesterstukken. Zij werden dan ook vervaardigd door schilders van 't slechtste allooi, en de beoefening er van was méér een handwerk of een tak van nijverheid dan een ziel vol en bezield dienen van de kunst. Legio was 't aantal voort brengselen dezer winstgevende middeleeuwsche nijverheid. Gewoonlijk besloegen z j slechts één blad, werden éérst geteekend of geschilderd en daarna in vormen gesneden en eindelijk gedrukt. Dan kregen zij den naam van brieven, naar het Latijnsche breve (H. Schriften) ten einde ze van ‘boeken’, die meer bladen besloegen en een deel vormden, te onderscheiden.⁽²⁾ Deze vliegende bladen werden in kerken en op kermissen zeer goedkoop aan den man gebracht. Men plakte ze op de deuren van kamers en kasten, op de deksels van lessenaars en spinden, dikwerf ook in boeken. Hoog stonden zij niet aangeschreven in de schatting van 't algemeen - en juist omdat men er luttel waarde aan toekende, ging men er zorgeloos mee om. 't Gevolg hiervan was, dat er weinige exemplaren van bewaard zijn gebleven. En wat er nog van overbleef, is in later jaren door oorlogstroebelen of andere omstandigheden, spoorloos zoek geraakt.
Onder de hoogst zeldzame uitzonderingen hierop gemaakt behoort de vermaarde Brusselsche Mariaprent, een houtsnee van 1418 (?)⁽³⁾ die in een deksel van een koffer geplakt is gevonden. Zij is de ‘voorgangster van een fraaie prent, waarvan 't eenig bekende exemplaar in 't museum te Berlijn berust, en wijst naar eene vrij ontwikkelde Vlaamsche houtsneekunst in de leste jaren der 15^e eeuw.’ (van der Linde bl. 9. Vgl. Holtrop's Mon. Typogr. die er eene copie van geeft, onder N^o 13.). Op de 4 hoeken der Berlijnsche gravure vindt men een banderol met twee regelen schrift, een vraag en een antwoord, te zamen uitmakende den volgenden dialoog:

Wie es dese Conighinne die hier staet (?)

Het is alder werelt toeverlaet.

Hoe es haer name my des ghewaecht (?)

Maria weerde moeder ende maecht.

Hoe es sy gheraect aen desen state (?)

Bi minnen oetmoet ende karitate.

Wie wort met haer meest verheven (?)

Die haer best dient in zijn leven.

Deze tekst diende tot toelichting van het geprente figuur. Hij bestond uit slechts weinige woorden; maar was voldoende, om de beteekenis van het beeld der Moedermaagd met 't kindeken Jezus op den arm, den volken te doen verduidelijken.
Behalve deze zijn er nog enkele houtsnee-incunabelen, bestaande uit afbeeldingen met méér of minder tekst afzonderlijk gedrukt, aan den alles vernielenden tand des tijds ontrukt. Deze zijn reeds op voldoende wijze door onze Noord-en Zuid-Nederl. iconophilen omschreven.⁽¹⁾ Is het daarom reeds overbodig ze thans te bespreken, 't zou ons zelfs te veel tijd kosten ze met name te noemen. Gevoegelijk kunnen wij volstaan met de opmerking, dat de xylographie van lieverlede de prenten begon weg te laten, of terwijl zij aan dezen vrij wat minder ruimte afstond, in hare voortbrengselen aan den tekst althans meer uitbreiding begon te geven.
Dit was de tweede stap op den weg, die naar de typographie met beweegbare karakters leiden zou. Men kwam er trouwens langzamerhand toe, om ter voldoening aan de behoeften des tijds abecedaria, kalendaria, aflaatsprenten, gebeden, den tekst van schoolboekjes, geheele bladzijden druks of boeken met houtsneêwerk te drukken, waarbij woorden en figuren op één en hetzelfde blok hout gesneden waren.
Deze zijn de zoogenaamde (men vergunne ons 't bezigen van een anglicisme) blokboeken of afdrukken van besneden blokken hout. Het ligt in den aard der zaak, dat men deze kunst het eerst dáár beoefende, waar de xylographie het vroegst en 't meest ontwikkeld was, namelijk in Vlaanderen. Het getal dezer overgeblevene blokboeken, is uiterst klein. Welke de oudste is, valt niet met zekerheid te zeggen. Onlangs nog is door den heer Ch. Ruelens, den geleerden bibliothecaris der boergondische boekerij te Brussel, in de aan zijne zorg toevertrouwde schatten een houtsneewerk (block-book) ontdekt, dat tot de eerstelingen der kunst behoort. Het bestaat uit 24 bladen en behandelt de geschiedenis van den H. Servatius, bisschop van Tongeren. De heer Ruelens is bezig met het uiteen zetten der belangrijkheid van zijn vond en zal de uitkomsten van zijn onderzoek weldra bekend maken. (Ned. Spect. 1872, N^o 44.)
Zoo telt ook de Deventer-Bibliotheek onder hare incunabelen een parel van buitengemeene waarde, namelijk 't geheel eenig overgebleven exemplaar van een kompleeten Donatus op perkament in 4^o gedrukt. Het bevat 14 bladen en beslaat dus in recto en verso 28 bladzijden. Op elke bladzijde staan 28 regels. Het bezit evenmin scheiteekens en cijfers als merkletters, evenmin dagteekening als naam van drukker of plaats. Met besliste zekerheid valt dus de ouderdom van dit xylographisch blockbook niet te bepalen. Maar eene uitgemaakte zaak is het, dat elke bladzijde in haar geheel op een houten plaat is uitgesneden. Immers, niet alleen zijn de letters op vele plaatsen aan elkander gehecht, maar de staarten der langere letters reiken somtijds tot in den volgenden regel, - bewijs genoeg, dat men hier niet aan drukken met beweegbare vormen (de eigenlijke typographie) te denken heeft. (Over. Alm. 1842. bl. 47.) Ook zijn de regels zeer ongelijkmatig van lengte, - iets, dat men bij het drukken met losse letters zeer gemakkelijk, doch bij 't snijden op houten platen niet altijd vermijden kan.

(1) De nasporingen dezer eeuw - zegt d^r A. van der Linde in zijne Costerlegende bl. 9 - die nieuw licht ontstoken hebben voor de geschiedenis van den houtsneê- en metaaldruk, verplichten ons de beoefening van de xylographie reeds te zoeken in de 2^e helft der veertiende eeuw.’ Neen, zegt Hallam in de Over. Alm. 1842 bl. 46.

(2) Vergelijk van der Linde, Costerlegende bl. 9.

(3) (?) Wij plaatsen hier een vraagteeken, omdat dit jaartal niet boven bedenking verheven is.

(1) Men zie behalve Holtrop's Mon. Typ. ook nog de ‘Documents iconographiques et typogr. de la Bibliothèque Royale de Belgique etc. Brux T.J.S. Arnold 1864-1872 folio.

[p. 135]

De waarde van zoodanige blokboeken is moeielijk te bepalen. Twee losse blaadjes van een Donatus - eene xylographie van Conrad Dinckmum (omstreeks 1475) werden vnn T.O. Weigel te Leipzig Mei 1872 voor 70 th. verkocht. Evenzoo brachten een paar jaren vroeger op de verkooping van Enckedé te Haarlem vier blaadjes een verbazende som op.
Met andere blokboeken is dit hetzelfde geval. Een Armenbijbel (Biblia pauperum) van 1460 à 1475, door Weigel onder den hamer gebracht, gold onlangs 2360 th. - terwijl een tweede van 't jaar 1470 meer den 2000 th. deed. De Apocalypsis S^ti. Johannis, een houtsnêewerk van omstreeks 1460, betaalde men met 3310 th. - terwijl men voor een sterfboek (Ars Moriendi). dat vermoedelijk te Keulen gedrukt was, niet minder dan 7150 th. besteedde.
Op deze wijze zou ik gemakkelijk kunnen voortgaan, indien het mij te doen ware, om u met cijfers aan te toonen, dat er door bibliographen en bibliophilen geen geringe waarde wordt toegekend aan de wiegekinderen dezer houtsneedrukkunst. Geen wonder ook! Zij waren de voorloopers en toebereiders van die onschatbare uitvinding, waardoor een gezegende ommekeer is tot stand gebracht en waaraan de verlichting der vier laatst vervlogen eeuwen zoo onnoemelijk veel te danken heeft. De mannen, die haar beoefenden, waren voor hun tijd, wat de baanbrekers van den vooruitgang in elke periode der groote wereldgeschiedenis geweest zijn Onder deze verdienen de Vlaamsche xylographen, die in de 1^e helft der 15^e eeuw door het uitgeven van schoolboeken zich hoogstverdienstelijk gemaakt hebben, met eere te worden genoemd. Ja! zelfs nog langen tijd, nadat de eigenlijke boekdrukkunst was uitgevonden, heeft men met behulp der xylographie alléén in de behoeften aan leer- en leesboeken voorzien.
Het is daarom, dat wij in aansluiting aan 't voorstel van den veteraan onzer boekbeschrijving - aldus wordt dr. A.M. Ledeboer, met evenveel pieteit als waardeering door den kundigen Campbell, directeur der koninklijke biblotheek te 's-Hage, genoemdden wensch niet konden onderdrukken, dat ook aan de palaeo-typographie op onze Nederlandsche congressen de welverdiende onderscheiding en belangstelling van zooveel geleerde letterkundigen, als hier plegen saam te komen, mochten te beurt vallen. Juist omdat hare overblijfselen zich in niet al te kwistigen overvloed voordoen, maar slechts enkele bevoorrechten in de gelegenheid zijn, met dit of dat zeldzame stuk of werk kennis te maken, is eene bijeenkomst als deze de meest geschikte plaats, om van het zijne aan anderen mee te deelen. En werd het door mij betreurd, dat een even onverwachte als ongevenschte samenloop van omstandigheden mij, tegen mijne bedoelingen in, de taak opdroeg, om over palaeo-typographie en bibliographie tot u te spreken, deze onwillekeurige vergissing zou mij tot eene oorzaak van bestendige blijdschap wezen, indien zij de aanleiding werd tot mededeelingen van anderen, die over rijker schatten te beschikken hebben, dan ik. Want hiervan houd ik mij ten stelligste overtuigd, hoe méér licht er over dit lang-vergeten veld der letterkundige oudheid valt, des te hooger zal de lust ontwaken, om het in alle richtingen te dòòrkruisen en in al zijn vruchtbaarheid te leeren kennen. En zeker waag ik niet te veel, wanneer ik dit woord ter inleiding over mijn onderwerp met deze voorspelling besluiten durf: geen bodem, die de moeite van den arbeider met méér dankbaarheid loont, dan deze!....

Naar aanleiding zijner voordracht stelt de heer van Eyk voor, het woord boekhan el aan het hoofd van het programma der afdeeling te veranderen door palaeo-typographie.

De heer Van Spilbeeck deed opmerken, dat, wilde men al de met den boekhandel in betrekking staande zaken vermelden, men van de congresprogrammas een woordenboek zou moeten maken. Men zou dan niet alleen palaeo-typographie, maar ook xylographie, photographie, lithographie, cromo-lithographie, eliographie, oliographie, photolithographie en een aantal andere hedendaagsche uitvindingen moeten noemen, die, dank aan den vooruitgang der wetenschappen, in onze dagen werden gedaan. Hij neemt deze gelegenheid te baat, om hulde te brengen aan de belangrijke voordracht des vorigen sprekers en roept tevens de aandacht der vergadering in op de houtsneekunst, die nog op onze dagen het doelmatigste middel is, om den kunstgeest bij het volk op te wekken, wijl de vermenigvuldiging door houtsnee-afdrukken het goedkoopst en het gemakkelijkst is. Men heeft gewezen, zegt spreker, op de voortbrengselen der houtsnee-kunst onzer voorvaderen, die aan zeer hooge prijzen ten onzent en in den vreemde gezocht worden. Ook op onze dagen wordt de drukkunst vooral in Holland uitmuntend beoefend; jammer slechts dat men er niet meer naar tracht, eigenaardige met platen versierde werken uit te geven; thans zijn de meeste en de bijzonderste cliché's van Fransche en Duitsche werken. Zoo onder andere de Aarde en haar volken, door den heer A.C. Kruseman uitgegeven met de platen van het werk Le tour du monde, dat in Parijs verschijnt hij zegt: de Hollandsche druk is beter dan de Fransche. Hij besluit met voor te stellen, het woord boekhandel te behouden, als bevattende in zich al wat tot de drukkunst behoort.

De heer M.H. De Graaff en anderen nemen deel aan deze beraadslaging, en er wordt besloten aan de algemeene vergadering voor te stellen het woord drukkunst naast boekhandel te plaatsen.

Derde afdeeling. De voorzitter deelt mede, dat door eene vergissing de voordracht van den heer J.N. van Hall: Het Nederlandsch tooneelverbond, op het programma van de afdeeling is geplaatst, daar de heer van Hall voornemens is zijne voordracht in de algemeene vergadering te houden. Aan de orde is nu de vraag van den heer E. Rosseels: Welke zijn de middelen, welke dienen aangewend te worden, opdat ons tooneel niet, evenals het Fransche voor de zedelijkheid eene gevaarlijke uitspanning worde? De heer Rosseels zegt, dat het hedendaagsch tooneel in plants van een spiegel van ons eigen leven te zijn, een spiegel is van het Fransche leven; hij meent dat er slechts één hoofdmiddel is om dit kwaad tegen te gaan en dat is opzicht. Men zal zeggen, dat is eene inbreuk op de vrijheid, ja, maar eene inbreuk op de vrijheid om kwaad te stichten. Daarenboven zou men eene tooneelschool moeten oprichten, niet alleen eene declamatieschool, maar eene school waar de aankomende tooneelspeler tevens leert ordentelijk te zijn.

De heeren Joz. Van Hoorde, van Gent, en F. Jos. Van den Branden van Antwerpen, bestrijden het invoeren van alle censuur en achten de klacht over de onzedelijkheid der opgevoerde stukken overdreven. De zedelooze stukken, die er worden opgevoerd, zijn geene Vlaamsche stukken, maar vertalingen uit het Fransch. Eerstgemelde spreker betreurt, dat de heer Rosseels de namen der Vlaamsche schrijvers niet wil opnoemen, die, volgens hem, onzedelijke stukken zouden geschreven hebben. De heeren Sleeckx, Geiregat, Destanberg, Block, Van Driessche, Billiet, Delcroix, Versnaeyen, Van der Sande, Van den Branden,

[p. 136]

Roelandt en zooveel andere Vlaamsche tooneelschrijvers wier naam hem thans niet te binnen valt - en Rosseels zelf - zullen het toch niet zijn, die onstichtende werken hebben voortgebracht?

De heer Jacobson, van 's-Gravenhage, zegt dat censuur eene remedie is erger dan de kwaal. Wie zal de censuur uitoefenen? zijn het bijzondere personen, dan is er geen middel om de tooneelbesturen te dwingen zich daaraan te onderwerpen. En aan den staat zal men toch ook niet gaarne zulk eene macht in handen geven. Spreker wijst er op, dat in Noord-Nederland de schouwburg niet bezocht wordt als er onzedelijke en spektakelstukken worden opgevoerd, maar dat een oorspronkelijk en goed stuk ook wel een goed publiek weet te lokken. Een voorbeeld daarvan is het succes van het nieuw oorspronkelijk tooneelspel Uitgaan, dat in de Haag gedurende de kermisavonden voor een talrijk publiek werd opgevoerd.

De heer van Heyst, van Leiden, acht de censuur een knellend juk; het zou een middel kunnen worden in de handen van verschillende partijen. Als er eene censuur kon zijn (hetgeen spreker niet wil beslissen) dan zou het alleen eene moreele censuur moeten zijn, gevormd door mannen die boven de partijen staan.

Nadat hierover vele gedachten waren gewisseld, sprak de heer Vrugtman van Zutphen een woord om de tooneelspelers te verdedigen tegen woorden welke de heer Rosseels zich in zijne rede had laten ontvallen, en waardoor de zedelijkheid van de tooneelspelers in 't algemeen in een min gunstig daglicht was gesteld.

De heer M. Rooses wijst op het tooneelverbond als het middel om te verkrijgen wat men wenscht. Door allerwege afdeelingen van het tooneelverbond op te richten, zou men, samen werkend, het doel zeker beter bereiken. Ook de critiek kan hier zeer veel doen. Niet die ziekelijke manie van critiseren, die tot nu toe meestal in zwang is, en waardoor men den kunstenaar maar door overdreven loftuitingen en overdreven blaam bederft; maar de gezonde ernstige critiek, die tot de tooneelspelers en tot ernstige kunstenaars spreekt.

De voorzitter meent dat de vraag, door den heer Rosseels gesteld, thans genoeg besproken is, en dat men algemeen geene censuur wenscht, zooals die door den heer Rosseels bedoeld werd; het toezicht dat de gemeentebesturen op het tooneel uitoefenen zal echter, wil men op de behoeften van het oogenblik letten, niet mogen vervallen.

Men gaat over tot het eerste vraagpunt luidende: Welke zijn de geschiktste middelen om het tooneel op te beuren: a) in Noord en Zuid gezamentlijk, b) bepaaldelijk in het Noorden, c) bepaaldelijk ia het Zuiden?

De heer van Geetruyen, van Rotterdam, zegt dat deze vraag en de daaropvolgende: Wat moet er voor den nieuwen Antwerpschen schouwburg gedaan worden? gemakkelijk te beantwoorden zijn door te zeggen: geeft goede stukken, goede tooneelisten en een goed publiek. Maar dat is gemakkelijker gezegd dan gedaan. Hoe krijgt men goede stukken? Spreker vraagt of men niet voor het tooneel zou kunnen doen, wat men voor de andere kunsten gedaan heeft. Waarom zou men niet even goed als men eene muziekschool, eene school van beeldende kunsten, en nu eerlang eene tooneelschool, opricht, op het voorbeeld der oude Grieken eene dichterschool kunnen oprichten? waarom zou de dichtkunst niet even goed als andere kunst onderwezen kunnen worden? Spreker ontwikkelt dit denkbeeld in warme en welsprekende woorden; doch wegens het vergevorderde uur (l214) wordt de verdere beraadslaging over het het aanhangige vraagpunt tot 's anderdaags uitgesteld.

(Wordt voortgezet.)