De Vlaamsche School. Jaargang 19

Over den schat van aloude Vlaamsche lettervruchten.

Het zal altijd een buitengewoon verschijnsel blijven, dat in een land, waar het volk vol geestdrift is, zoowel voor de groote daden, den kunstzin, de nijverheid der vaderen als voor een van vreemde mogendheden onafhankelijk bestaan, de lettervruchten in de taal door het meerendeel des volks gesproken en op nationalen bodem geplant en gerijpt, slechts bij een onaanzienlijk deel des volks bekend, slechts door enkelen hooggeschat, jaren aan jaren teruggezet, afgewezen, de plaats moeten ruimen aan de vruchten van Franschen grond, die slechts door de taal waarin zij vervat zijn, eenigen schijn hebben meer dan andere vreemde voortbrengselen onze aandacht te verdienen. Met andere woorden: 't is merkwaardig, dat de geheele Belgische letterkunde als een basterd op Belgischen grond, de Fransche litteratuur daarentegen als het eigenlijke kind des huizes wordt beschouwd.

't Is mijn verlangen niet langs den weg der geschiedenis aan

[p. 82]

te toonen hoe zulk eene tegenspraak kan tot stand komen, bij een volk zoo rijk aan eigen historische herrinneringen en prachtige gedenkstukken van 't verleden als het Belgische; ik wil slechts eenige terechtwijzingen geven, om wellicht hier of daar enkelen uwer lezers welke over dit onderwerp hunne gedachten nog niet ernstig hebben laten gaan, op te wekken tot eene nadere beoefening van de nationale letterkundige beweging. En ik ben reeds half overtuigd dat ik op goeden wil mag rekenen, want ook die jongelieden wien het aan gelegenheid ontbrak met de Vlaamsche letteren kennis te maken, en toch in de verte daarvan hebben hooren gewagen, zullen reeds van te voren met mij van meening zijn, dat Maerlant, Thomas van Kempen, dat Ruysbroec, Adr. Poirters, Zevecote 's schriften en Ledeganck meer geëigend zijn den nationalen zin te voeden dan Pascal, Rousseau, Voltaire, dan Dumas, en zoo vele anderen, of ook de uitmuntendste hofschrijvers van Lodewijk XIV.

Van welke der beide groepen van schrijvers de jongeling welke heden de middelbare school verlaat meer weet te vertellen, is geenszins twijfelachtig.

Daarbij komt dan nog dat van Fransche zijde op de Belgische letteren met groote minachting wordt neergezien en bij onze naburen de meening verbreid is, dat zelfs de Nederlandsche lettervruchten uit de middeleeuwen niet anders zijn dan eene navolging van Fransche voorbeelden; eene dwaling welke, helaas, nog niet dikwijls bij ons, maar door vele Duitsche geleerden reeds herhaaldelijk wederlegd is. De geleerde Mone, die in 1871 te Carlsruhe als archivaris is gestorven, en gelegenheid gehad heeft door zijn verblijf in België zoowel de Nederlandsche letteren als de Duitsche grondig te bestudeeren, was van meening (hetgeen zich sedert dien tijd altoos sterker heeft bevestigd) ‘dasz vom Niederländischen mehr in 's Deutsche überging als umgekehrt,’ d.i. dat de ‘werken der oud-Duitsche letteren veeleer naar Nederlandsche voorbeelden zijn gearbeid,’ dan dat omgekeerd de oude Vlaamsche letteren hunnen oorsprong eigenlijk aan vreemden bodem zouden te danken hebben. Zulks is het geval met de grootste in het Duitsch en Fransch geschreven aloude heldendichten. Daarom zijn, wat de oude letteren betreft, de Nederlandsche en meer bijzonder de Belgische schrijvers, (want de ‘vule Friezen’ hadden toen nog geene litteratuur) in zekere mate de vaders der Hoogduitsche en Fransche of althans de baanbrekers voor eenigen dezer geweest.

Dit geschiedde op de volgende wijze. De volksverhalen en overleveringen omtrent de heldendaden der aloude nationale opperhoofden werden van vader op zoon, soms eeuwen lang, overgeplant, alvorens zij door een of ander dichter werden te boek gesteld. Het verhalen en bezingen der gebeurtenissen kwam onzen voorouders der eerste christelijke eeuwen veel belangrijker voor dan het opschrijven en aflezen, zooals later het geval is; en het kostte nog aan Karel den Grooten in de 9^de eeuw veel moeite de aloude heldenzangen enz. te doen verzamelen en opschrijven.

't Ligt voor de hand, dat elk volk, elke stam zijne eigene mannen bezong, en 't kwam bij den Belgischen noch anderen stam in de zuidelijke Nederlanden op, de verhalen omtrent den stamvader der Friezen of der Galliërs van buiten te gaan leeren, zooals wij met de Henriade en met opéra-comique-melodiën doen. ‘Elke stam bezong zijne eigene geschiedenis in eigene taal,’ tot dat het handelsverkeer in latere middeleeuwen de grensscheiding eenigermate wegwischte.

Op die wijze ontstonden er zangen wier inhoud duidelijk bewijst dat zij b.v. aan de oevers van den Rijn, of van de Schelde, van de Merwe, of aan de zeekust geboren zijn. Deze zangen of verhalen werden langzamerhand door eene weelderige dichterlijke verbeelding omkleed en versierd; verhalen van verschillenden oorsprong knoopten zich aan elkander, fabel werd met waarheid gemengd, en weldra besloegen de in zulke zangen beschreven gebeurtenissen een grooter gebied dan dat door een enkelen volksstam bewoonde; daden van verschillende helden werden aan één en denzelfden persoon toegeschreven, om zijnen roem te verhoogen. Zoodanig is de geschiedenis van het ontstaan des ‘Nevelingenlieds’ van ‘Goedroen’ vande ‘Karelromans,’ de ‘Arthurromans’ en veleandere groote en kleine heldengedichten, wier bewerking aan Belgische dichters moet toegeschreven worden.

Het ‘Nevelingenlied’ hetwelk in het Hoogduitsch van de dertiende eeuw door de zorg van keizer Maximiliaan I (den grootvader van Karel V) in een enkel handschrift behouden is gebleven, is nog meer of ten minste even zoo zeer een Belgisch nationaal als een algemeen Duitsch heldendicht. Het laat zich in twee groote helften verdeelen, welke door kunstrijke hand aan een gebracht zijn, en de eerste dier helften is zoo echt Nederlandsch, ja Zuid-Nederlandsch, als er geen tweede gedicht in de geheele Vlaamsche of Nederlandsche litteratuur aan te wijzen is.

De hoofdpersoon is ‘koning van Nederland;’ hij heeft zijne bezittingen te Nijvel en te Bergen waarheen hij telkens terugkeert, hij is een voorvader van de Pippijnen en Karel den Grooten. Hij wordt het offer van den nijd tusschen de vrouw zijns zwagers en zijne eigene vrouw ontstaan, onder andere daardoor dat men de grootheid en 't aanzien des ‘konings van Nederland’ aan den Beneden-Rijn niet wilde verdragen. Zijn er tot heden ook slechts enkele deelen van dit ontzettend heldendicht in 't Nederlandsch der 13^e eeuw teruggevonden; alle studiën door de grootste letterkenners gedaan voeren tot het onbetwistbaar besluit dat de oudste bewerkingen van dit gedicht niet anders dan op Belgischen bodem hebben plaats gehad, en dat ons in lateren tijd slechts een nationaal Nederlandsch vorst heeft ontbroken om, zooals Maximiliaan het voor de Duitsche bewerking deed, een der meest grootsche scheppingen van menschelijk genie (algemeen bij den ‘Ilias’ vergeleken) voor de vergetelheid te behoeden.

Ik wil hier niet in eene beschrijving des gedichts treden zooals die in vele verhandelingen over oud-Duitsche en oud-Nederlandsche letteren te vinden is. Getrouw aan mijn hierboven aangegeven plan, wil ik slechts eenige wenken geven om de waarschuwing in 't geheugen te roepen, reeds door J.F. Willems in 1833 (in den Messager) gegeven, toen de beoefenaars der Vlaamsche letteren nog zeldzamer waren dan heden

[p. 83]

‘Les savants d'Allemagne (en ik voeg er bij: et de la France) s'emparent petit-à-petit de toutes les richesses du génie de nos pères.’ Ofschoon men, na het bovengezegde, wel het onderscheid bevat dat er in het s'emparer der Duitschers en dat der Franschen bestaat.

Laat ons nu verder het eerste het beste andere groote gedicht aanvatten, dat 1^o wegens de oudheid van den oorsprong, 2^o wegens de zekerheid der geboorte op Belgischen bodem, en 3^o dewijl het met het ‘Nevelingenlied’ vaak in éénen adem genoemd wordt, bij den eersten blik op onze oudste lettervruchten onze aandacht trekt. Wij bedoelen ‘Goedroen’ Ook dit gedicht is als andere van welke geen ouder afschrift of bewerking dan uit de 13^e eeuw tot ons is gekomen, uit verschillende deelen samengesteld, die blijkbaar niet altoos aan elkander hingen, maar op hierboven aangeduide wijze aaneengeschakeld zijn geworden. Dit gedicht is wat den inhoud betreft in al deszelfs deelen nog meer uitsluitend Nederlandsch, Belgisch, ja Westvlaamsch, dan het ‘Nevelingenlied’ De hoofdpersonen behooren in Vlaanderen te huis, de hoofdgebeurtenissen hebben in Vlaanderen plaats, de oplossing der zeer boeiende verwikkeling geschiedt in Vlaanderen; de lezer wordt derwaarts als naar huis teruggevoerd; alleen, het eerste gedeelte, dat wij de inleiding kunnen noemen, de geschiedenis der opvoeding van Goedroens grootvader in Engeland, wijst ons op andere streken, benevens eenige helden welke van elders komen om Goedroens hand te verwerven. In de lettergeschiedenis van Snellaert, Serrure, Jonckbloed, Everts, Hofdijk, enz. enz., kan men den inhoud in zijnen samenhang gemakkelijk nazien; men ontsla ons dus ook hier van verder daarbij stil te staan. Wij willen alleen doen opmerken dat hier weder een meesterstuk voor ons ligt, dat door de onverschilligheid voor de werken van Belgischen oorsprong in 't verloop der tijden is vergeten, alleen in vreemde taal behouden blijvende. De herinnering aan tijden waarin onze dichters dergelijke werken tot stand brachten moest alleen reeds opwekking genoeg zijn om er naar te trachten zulk een verleden ook wat der letteren betreft in eere te houden, zooals zulks ten opzichte van andere kunsten en wetenschappen in België wordt gedaan. Mochten wij eenmaal zoo gelukkig zijn de brokstukken van ‘Goedroen’ terug te vinden, zooals wij weer in 't bezit van Maerlants werken en van een gedeelte des ‘Nevelingenlieds’ zijn geraakt! - Een ander roemrijk voortbrengsel wat met al deszelfs eigenaardigheden, naar vorm en inhoud, aan België behoort, doch welks nationale oorsprong van Fransche zijde betwist wordt, een voortbrengsel iets meerbekend, iets meer gewaardeerd dan alle andere vruchten onzer middeleeuwsche letteren, maar nog niet half zoo bekend en geliefd als het verdient te zijn, is ‘Reinaert de Vos;’ een bron voor de rechtskennis der 12^e en 13^e eeuw, een spiegel der toenmalige maatschappij, een leerboek der menschenkennis, een zededicht vol levenswijsheid. Een werk dat, zoo ooit één, in allen deele de bewijzen levert van in Vlaanderen te zijn geschreven. Niet genoeg. Ook dit vindt in 't buitenland meer beoefenaren dan bij ons, en de geleerde Paulin Paris meent in zijne daarover uitgegeven studie van 't jaar 1861 te kunnen bewijzen, dat Frankrijk grooter recht heeft als de bodem te worden beschouwd waarop het ‘dierenepos’ is ontsproten dan eenig ander land ter wereld. Ondertusschen, na de onderzoeking van prof. Jonckbloed, heeft het gebleken dat Paulin Paris noch den Duitschen ‘Reinaert’ noch onzen Vlaamschen genoegzaam heeft gelezen. Sedert lang is 't uitgemaakt dat de oudst bekende verhalen over den vos en den wolf en hunnen strijd, dat de oudste Latijnsche verhalen ‘Reinardus’ en ‘Isengrimus’ nergens anders dan in Vlaanderen zijn ontstaan, dat die verhalen zich naar Frankrijk en van daar naar Duitschland hebben overgeplant, daar zijn bearbeid, versierd en vermenigvuldigd. De Belgische schrijvers rustten echter evenmin, en in Vlaanderen werkte men voort op de gegevens die zich steeds vermeerderden. Zooals het ‘Nevelingenlied’ zooals ‘Goedroen’ zooals honderden andere gedichten tot stand kwamen, ontstond ook de ‘Reinaert de Vos’ in zijnen tegenwoordigen 13^e eeuwschen vorm. Ja, voorzeker, een der Fransche verhalen (avonturen) voorkomende in de verzameling welke Méon in 1826 uitgaf, diende tot grondslag voor onzen Reinaert, maar niet meer of niet minder dan de oudste dier verhalen uit Vlaanderen reeds vroeger tot voorbeeld of grondslag aan Fransche bewerkingen daarover hadden gestrekt. Het was als gezegd is, de gewone gang van zaken bij de gedichten dier tijden: lang bestaan er eerst onopgeschreven verhalen in den volksmond; vervolgens worden die opgeteekend, daarna bewerkt, omgewerkt, uitgewerkt, elke dichter den geest des volks en der maatschappij raadplegende waarvoor hij schrijft; en zooals de eerste opteekenaar van feiten en verhalen eigenlijk nooit een oorspronkelijk werk maakt (in den zin van een hedendaagschen romanschrijver), even zoo min zijn alle latere epische gedichten van de 7^e tot de 15^e eeuw oorspronkelijke werken. Men kan evenwel juist zoo goed zeggen: zij zijn het bijna alle, want de geest des dichters heeft er zooveel aan toe en van af gedaan als noodig is voor het volk dat hem leest, voor de maatschappij welke hem verstaan moet. Daarom: hij die ‘Reinaert de Vos’ niet oorspronkelijk Nederlandsch of Vlaamsch noemt, levert daardoor het bewijs de geschiedenis der middeleeuwsche letteren te willen beoordeelen naar die van onze Fransche romanlitteratuur, en gevolgelijk die niet te verstaan.

Maar wat baat het daartegen in artikels te protesteeren? Zoolang de liefde en eerbied voor de voortbrengselen der Belgische letteren niet bij de jeugd methodisch zal worden aangewakkerd, zal de glans van de nationale letteren meer en meer kwijnen ten bate van voortbrengselen uit den vreemde. Wij spraken nu slechts en alleenlijk ter loops van drie groote werken welke innig samenhangen met België's geschiedenis en kunst. Hoevele honderden epische verhalen zijn er verder niet nog aan te wijzen aan wier bewerking Belgische dichters het voornaamste deel hebben! Zeker zijn het niet alle gezonde planten in die menigte; maar welk tijdperk heeft louter rein moreele werken, doordrongen van godsdienstzin voortgebracht? Het ware belachlijk dit van eenig tijdperk te vorderen. Ook ‘Reinaert de Vos’

[p. 84]

kan niet wel in zijn geheel aan knapen van allen leeftijd in handen gegeven worden, evenmin als legio van Fransche schrijvers.

Maar onder de zoogenaamde ‘Karelromans,’ die reeks van uitmuntende verhalen, waarbij de dichters zich voornamelijk de verheffing des roems van Karel den Grooten hebben voorgesteld, hoevele zin- en leerrijke, zielsverheffende, aandoenlijke verhalen vindt men daaronder niet, evenzeer geschikt, om den smaak voor het goede te vormen, de liefde tot het verledene op te wekken en een reine uitspanning te verleenen. En dever - halen betreffende koning Arthur, alweer door Belgische dichters bewerkt; zijn ook daaronder niet eene menigte die boeijend en lieflijk het gemoed tot zachte aandoeningen stemmen en leerrijk zijn voor de beschavingsgeschiedenis der 11^e, 12^e en 13^e eeuw?

En dat alles behoort aan België, maar gaat grootendeels voor België verloren. Eene juiste kennis der Vlaamsche of Nederlandsche taal kan alleen stemmen en opwekken tot het genieten van deze en latere echt vaderlandsche vruchten. Maar kan een jongeling, welke de Vlaamsche taal slechts als bij toeval, te hooi en te gras, of vaak alleen van de dienstboden heeft geleerd, de hand helpen houden aan de aloude of latere litteratuur, gelijk de moderne bouwmeester de roemrijke gedenkstukken zijns lands voor den ondergang behoedt?

Zeker het is schoon en leerrijk, wanneer men het Nederlandsch eenigszins meester is, aan de hoogeschool Bilderdijks of Van der Palms werken te hooren uitleggen, of ‘Lucifer’ van Vondel te bestudeeren; maar, hoe schoon de ‘Ondergang der eerste wereld’ ook moge zijn, hoe belangrijk het gedicht, door de taal waarin het geschreven is, voor België ook moge wezen, handeling, personen, toestanden hebben niets met Nederland gemeen. Moge ‘Lucifer’ ons medesleepen door de verhevene gedachten; minder eigenaardig is dit stuk dan eigenlijke vruchten van het land. Van der Palms verhandelingen kunnen ons alleen boeien door den stijl, en dan zelfs nog niet altoos.

Er blijft nog een schat van oude en nieuwere schrijvers over, die meer dan aan Nederland in 't algemeen, België in 't bijzonder toebehooren, en van wier bestaan slechts weinigen onderricht zijn, dewijl de studie der geschiedenis van de Fransche litteratuur, ook in de Vlaamsche provinciën jaren en jaren voortgezet, geenen tijd voor die der nationale letterkunde toelaat.

Moge er daarom een tijd aanbreken, dit wenschen wij België hartelijk toe, dat algemeen de hand moge geslagen worden aan de geregelde beoefening der Vlaamsche taal bij het Vlaamsch gedeelte der bevolking. Daarmede zullen de vruchten van Vlaamsche letteren der 19^e eeuw niet alleen beter worden gewaardeerd, maar bijzonder nog een verleden uit de duisternis optreden wat de echte vaderlandsliefde zal bestralen en verwarmen en den alouden volksgeest met al wat hij heerlijks bezit zal verfrisschen en versterken, ad majorem Dei gloriam

Leuven.

P. Alberdingk Thijm (hoogleeraar).