De Vlaamsche School. Jaargang 19

De geschiedenis van Signorken aan groote menschen verteld.

In de Vlaamsche School, bladz. 31, ontmoeten wij een artikel getiteld ‘de geschiedenis van Signorken aan de kinderen verteld.’ Dit was voor ons een prikkel om in echte stukken zooveel mogelijk na te sporen, welke de oorsprong en de bediedenis van dit manneken zijn, waarover men zoovele ongegronde vertelsels heeft aaneengeschakeld. Wij zouden betrekkelijk dit beeldeken, bijzonderheden kunnen aanhalen uit de kronieken; doch daarop is weinig te steunen, wijl derzelver opstellers te veel de gewoonte hadden, elkander af te schrijven. Wij hebben daarom deze bronnen zooveel mogelijk ter zijde gelaten en voor het grootste gedeelte onze toevlucht tot de stadsrekeningen genomen. Weldra vroegen wij ons af: wat is de Vuile Bras, de Vuile Bruidegom?

Van ouds ging tijdens de Mechelsche kermis, in vallende op den eersten Zondag van Juli, de processie uit, in welke de reliquie van Rumoldus, beschermheilige der stad, werd omgedragen, en de Omgang genoemd werd.

Uit de stadsrekeningen van 1554-1555 blijkt, dat deze door de reuzen en andere verbeeldingen gevolgd werd, en dat van jaar tot jaar daar dingen bij kwamen, die in het geheel geene betrekking met den godsdienst hadden. De stadsrekening van 1561 bewijst, dat de Omgang door de rederijkerskamer de Lijsbloem werd geregeld, en hiervoor diversche nijeuw werckken en nyeuw speelwaeghens werden gemaakt. De Lijsbloem kreeg uit de gemeentekas 300 ponden artois (rekeningen beginnende 1 September 1560 en gesloten laatsten Augustus 1566); waarschijnlijk is dan dit manneken, welk ettelijke jaren den Vuijlen Bras genaamd werd, gemaakt; het is, volgens het gevoelen van den in de Mechelsche oudheden zoo ervaren archivaris, wijlen den heer Gyseleers-Thijs, een der diversche nijeuw werckken, over welke hierboven gehandeld is.

Volgens de stadsrekeningen van 22 Juli tot 22 April 1580, vinden wij dat de processie of omgang op de gewone wijze geschiedde en er op dit tijdstip nergens gewag gemaakt wordt van den Vuijlen Bras, alias Signorken. Deze is dus later te voorschijn gekomen. Waarschijnlijk, zooals wij gezegd hebben, hebben wij hier te doen met eene rederijkers-uitvinding; wij denken het des te meer, omdat de rederijkers, doorgaans belast zijnde met het opluisteren der openbare feesten en processiën, al hunne geestvermogens inspanden om telkens iets nieuws te voorschijn te brengen, ten einde zoodoende de plechtigheden aantrekkelijker te maken. In deze pogingen gelukten zij dikwijls door ernst met luim te paren. Het is dus wel mogelijk dat het beeldje destijds voor het een of ander kluchtspel gediend heeft.

Van 9 April 1580 tot 16 Juli 1585 bleef Mechelen in de macht der staatsgezinden en de hervormde godsdienst was er de eenige heerschende, zoo dat de processiën of omgangen geheel waren opgeschorst. Daarna als deze stad terug onder het Spaansch gebied kwam, waren de inwoners, ter oorzake der plunderingen, door de hervormden zoowel als door de Spanjaarden begaan, dusdanig uitgeput, dat er eenige jaren verliepen vooraleer er te denken viel om aan de processiën of omgangen hunnen ouden luister weer te geven. In 1600 prikkelde het stadsbestuur de ambachten aan, om zooals vroeger den omgang op te luisteren. Wij laten hier een uittreksel uit de stadsrekeningen van 22 Juli 1599 tot 21 Juli 1600 volgen:

‘B t l. Philips Davits drije guld x st. den selven gegunt soe voir het draegen van beletten aen d'ambachte, waer jnne de selve ambachte belast sijn, waermede sij lieden den ommeganck jn Julio 1600 souden moge vercieren enz.’

Of deze pogingen van het magistraat eenen goeden uitslag opleverden is niet aangeteekend; wij denken het niet, want tot 1642 vinden wij in de stadsrekeningen alleenlijk geringe uitgaven voor de processiën of omgangen aangehaald; maar het volgende jaar 1643 werd de kermisprocessie, gevolgd door speelwagens, reuzen en het ros Bayard, heringericht. Franciscus Delva en Petrus de Kael, beeldsnijders, hebben voor dat feest eenige: nieve bakhuijzen van duijvels gesnede (stadsrekening 1642-1643). In 1644, op den eersten Zondag van Juli, vierde men met buitengewonen luister, de gewoonlijke processie en den omgang; het zoude te wijdloopig zijn, indien wij er de gansche beschrijving van mededeelden; echter moeten wij er eene schets van geven in het belang van ons onderwerp. De processie werd door de 36 ambachten voorafgegaan als volgt: de Smeden - de Timmerlieden - de Metselaars - de Kramers - de Hoedenmakers - de drie neringen, zijnde: de Gareelmakers - de Zadelmakers en de Zeeldraaiers - de Maalders - de Schepenmakers - de

[p. 77]

schiptrekkers - de Beenhouwers - de Vischverkoopers - de Buildragers - de Brouwers - de Kordewagenaars - de Bakkers - de Hoveniers - de Wolwevers - de Sargiemakers - de Kousenmakers - de Huidvetters - de Schoenmakers - de Vettewariers - de Kuipers - de Schrijnwerkers - de vier neringen: Rademakers - Droselaars - Hovenbrekers en de Spiesmakers - de Lijnne-wevers - de oude Kleerkoopers - de Barbiers - de Schilders - de Zagers - de Schoenlappers - de Stroodekkers en de Tapijtwerkers; hierna volgden drie trompetters, de banieren van de stad Mechelen en de provincie, omringd van menigvuldige edele heeren; de eerstvolgende wagen verbeeldde de wereld; de tweede, het banket van Balthazar; de derde, was de dusgenaamde boerenwagen.

Hier laten wij letterlijk volgen hetgeen wij in een oud handschrift hebben aangetroffen:

‘Kreupelen, mancken, sotten en andere diergelijcke te voet, gingen daer achter draegende twee schriften het eersten; proprium stultitiae est aliorum vitia cernere, oblivisse suorum. Het ander 't is al creupel en manck, hoije enstroije, dobbele sottigheijt en den Vuijlen Bras selve dat hun volght.’

De vierde wagen vertoonde de 17 provinciën - de vijfde de rechtvaardigheid - de zesde, de vrije kunsten - de zevende, de religie - de achtste, de zegepralende katholijke kerk - de negende was genoemd de hellewagen, gebeeldhouwd door Francis Delva en Petrus de Kael, en eindelijk de tiende vertoonde den hemel.

Dan kwamen de vijf gewapende gilden - de vier biddende orden - de monniken van Hanswijckklooster - de deken en het kapittel van de collegiale kerk van O.-L.-V. - de aartsbisschop, de domproost, de deken, de kanunniken van het kapittel van S^t Rombauts, de overige geestelijken der stad; de reliquieënkas van S^t Rumoldus en tot sluiting de edele heeren van het magistraat.

Toen tijds kwam er bij de wed. Hendrik Jaij eene bekendmaking en uitlegging van deze processie en omgang in druk uit. Aan het woord Vuijlen Bras is eene verzending geplaatst, luidende: ‘het is voor leerlijke moralisatie tot stichtinghe ende deugdlijck vermaek van den aensienden.’

De hierboven aangehaalde bekendmaking is het oudste stuk, waar de Vuijlen Bras in voorkomt. Volgens eenen schrijver van het midden der 17^de eeuw is dit manneken het afbeeldsel van den mensch, welken in dronkenschap en ontucht alle zijne goederen verkwist hebbende, over zich de misachting en den smaad getrokken heeft, en niet meer waardig is dan spotsgewijs tot vermaak van het gemeene volk opgeworpen te worden.

Volgens gewoonte ging wederom in 1645 de processie en de stoet uit, en alzoo sedert het begin der 17^de eeuw het magistraat de medehulp der ambachten vroeg, met aanwijzing der verbeeldingen en der personen welke zij te leveren hadden, vindt men in het politie-boek van dat jaar, dat de kordewagenaars en de buildragers elk twee mannen moesten leenen om de Vuijle Bruijd op te werpen. Hier is te bemerken dat de benaming van Vuijlen Bras voor de eerste maal vervangen is door die van Vuijle Bruijd.

In de stadsrekening over 1646 vindt men:

‘Bet. Martinus de Paep voir leveringe van sijde en saeije linten voir de draeghers van 't ros beijart en reusen mitsgaders voir de draeghers van den Vuijlen Bras’ enz.

Verders komen in de stadrekeningen bijna jaarlijks kleine uitgaven tot kleeding en onderhoud van den Vuijlen Bras of Vuijle Bruijd voor. In 1661-1662 is aan Jan Van Doorne, beeldhouwer, voor gedane werken aan het manneken, aan den kop van ros bayard en aan de kleine paardekens betaald xiii gl^s xiiii st. Het is dus te denken dat het hoofd en de handen van het heden nog bestaande beeldje dan vernieuwd werden.

Sedert 1665, geschiedde de kermisprocessie zonder van den omgang te zijn gevolgd, zoodat de stoet afzonderlijk de stad doorkruiste. Men begon alsdan een onderscheid te maken tusschen de godsdienstige en de wereldlijke stoeten. Er werd meer pracht bij de processiën aangebracht; de omgangen hadden alleenlijk plaats op bepaalde tijdstippen. Er bestaat eene ordonnantie van het magistraat, gedagteekend 17 Juni 1679, door dewelke de dekens der kordewagenaars en die van de buildragers gehouden zijn, ieder twee mannen aan te stellen voor het opwerpen van de Vuijl Bruijd (sic).

Het volgende jaar (1680) werd er een jubelfeest gevierd. Het verhaal daarvan is door den heer Augustinus Casimirius Redel, leerling in de godgeleerdheid in het seminarie, in dicht uitgegeven. In dit gedrukt stuk, sprekende van den Vuijlen Bras, zegt hij:

‘al die heeft sijn tijd versleten jn d'herbergh sijn geld verquist dient als Vuijlen Bruijd geseten 'heel jaar in de boerekist en ter Kermis opgesmeten, g'lijk men desen quant opdist.’

Een in de Fransche taal opgesteld hekelschrift kwam tijdens het jubelfeest van 1680 uit, zonder naam des drukkers; en de heer Gijseleers-Thijs doet opmerken, dat alstoen de Vuijlen Bras of Vuijlen Bruijd nog zoo weinig in aanzien was, dat in deze hekeling er niet over gehandeld wordt, ofschoon het beeldeken genoegzaam stof opleverde, om er spotsgewijs over te spreken. Dat de ‘Vuijle’ in den stoet was, blijkt uit de rekening ingegaan 22 Juli 1679 en gesloten den laatsten Augustus 1680, bladz. 171:

‘Bt aen vier gasten voir het draeghen en werpen om hoogh van den Vuijlen Bras, marchieren van ommeganck in twee reijsen ên voir de foije op den kermisse dach 't saemen met lindt voor ciraerden tot den Voors-Vuijlen Bras geemploijeert ij beletten veraccordeert. In dato j a 27 Julij beloopende x pond vij st. - Item bl. z. 186: betaelt jan Steemans tot het accomoderen, faictsonneeren van den Vuijlen Bruijdegom, welcken te groote kermisse mede in den ommegang gedraghen en omhoog geworpen wort tot recreatie van de kermis gasten.... xxvij pond.’ (1680-1681.)

Verschillende vertellingen, maar alle ongegrond, heeft men betrekkelijk het manneken aaneengesponnen. Zoo zou de Vuijlen Bras voortijds op zekere dagen en ten genoegen van het gemeene volk, te Antwerpen opgeworpen geweest zijn en een Mechelaar, op dien oogenblik aan de Werf zijnde, zou hem geroofd hebben, er mede de Schelde overgezwommen zijn en zijnen buit naar Mechelen hebben gebracht.

Een ander vertelsel.

Jaarlijks waren er in verschillende steden prijskampen voor de letterkundige maatschappijen ingericht. Die genoot-

[p. 78]

schappen hadden gewoonlijk tot vermaak van het gemeene volk eenen gek bij zich. Te Brussel werd dusdanig feest gevierd en de Antwerpenaars ontvingen aldaar door hunnen zot den eersten prijs, hetgeen door de Mechelaren benijd werd. Eenige jaren later werd het afbeeldsel gemaakt van den overleden gek of zot, aan wien de Antwerpenaars hunne zegepraal te Brussel te danken hadden. In een dier feesten werd dit manneken te Antwerpen op de Grootemarkt tentoongesteld. De Mechelaren waren ook aldaar uitgenoodigd, en één hunner zou dit beeldje gestolen en naar Mechelen overgebracht hebben. Volgens die lachpraatjes zou dit manneken de Vuijlen Bras, de Vuijlen Bruijd zijn, welke sedert den naam van Signorken draagt. In de stadsrekening van 1713-1714 behoudt dit onbeduidend beeldje weder den naam van Vuijlen Bras:

‘Betaelt Francois Quakels ses gl^ds-voor het opvullen van den Vuijlen Bras en het hermaecken der Cleederen.’ (30 Juni 1714.)

In dezelfde aanteekeningen van uitgaven ontmoet men voor de eerste reis eene belooning voor het gadeslaan van den Vuijlen Bras. Welke redens bestonden er, om dit beeldeken beter dan voorgaandelijk te doen bewaren? Dit is nergens aangewezen. Ziehier desaangaande het uittreksel uit de stadsrekeningen op 4 Juli 1714: ‘Bt. Rombaut Boschmans agt guld^s voor die der Vuijlen Bras gade geslagen te hebben. Per ord. en quitt. viii.’ - Wat wij ontdekt hebben, is dat sedert dan het manneken, als of het een schat was, in eene met sloten toegemaakte en met ijzer beslagen kist bewaard werd.

Op den eersten Zondag van Juli van ditzelfde jaar geschiedde met buitengewone pracht de kermisprocessie en daarna de omgang, in welken wederom de Vuijlen Bruijdegom voorkwam. Te lang zou het wezen hier de verbeeldingen der wagens en personen te beschrijven; maar tegen dezen omgang werd wederom een hekeldicht uitgegeven, getiteld:

‘Rijpe aenmerckingen op den Triumphanten en solemnele ommegang der Stad Mechelen, die naer 33 jaeren rustens, heden prima Julij 1714 soo pragtigh ende magnificq werd verthoont, en verdooft alle de andere Mechelsche helde daeden, als sijnde nog de dwaeste daed door de Mechelaers begaen.’
‘Den uijtgever is gebortig van Antwerpen, sonder dat men kan onderscheijden, ofte eenen bonten Antwerpenaer, eenen pagadder ofte eenen sinjor pannebroeck is.’

Dit schimpschrift, welk menigvuldige antwoorden deed ontstaan, en tot vele wederleggingen aanleiding gaf, verbitterde de geesten en bracht grooten twist tusschen de Antwerpenaars en de Mechelaars, en het gemeene volk om zoo den smaad op de Antwerpenaars te werpen, begon den Vuijlen Bras of Vuijlen Bruijdegom, Signorken te noemen; en die naam is tot heden het manneken bijgebleven.

Onnoodig hier aan te stippen, dat het Spaansche woord Signor, als benaming voor heer, tijdens de Spaansche overheersching te Antwerpen in den mond kwam en later in de volkstaal voortleefde.

Tot 1775 zijn er, in Mechelens stadsrekeningen, maar zelden aanteekeningen rakende den Vuijlen Bruijd, wel zijne stoffering; niettemin werd dit onbeduidend beeldje meermaals door de Mechelsche straten gedragen, terwijl men het volgens de aloude gewoonte opwierp, onder 't zingen van het volgende rijmpje:

‘Wij hebben hier eenen Vuijlen Bruijdegom
‘Hij heeft zijn geld met...... verteerd
‘Hij kan niet meer gewinnen
‘En daarom moet hij springen

‘Haij - eenen

‘Haij - twee-en

‘Haij - draij-en

‘Haij - jappa Vuijlen Bruijdegom.

Voor het duizendjarig jubelfeest van Mechelens beschermheilige Rumoldus, dat moest in 1775 gevierd worden, riep reeds van in Januari en Februari 1771 het magistraat al de dekens der ambachten op het gemeentehuis, om hun te verzoeken den grootst mogelijken luister aan dit feest te helpen bijzetten. Het daarover verschenen plaatwerk, bewijst dat het met de grootste pracht gevierd is geweest. Wij zullen daarvan hier geen wijdloopigeren uitleg geven, daar dit ons te verre van ons hoofdonderwerp zou verwijderen. Wij hernemen dus hetgeen den Vuijlen Bruijdegom raakt. In dien omgang van 1775 verscheen wederom de Vuijle Bras of Vuijle Brijdegom; gelijk voorgaandelijk, werd hij als afschrikkend voorbeeld gesteld; hij behield zijnen ouden naam, want het magistraat heeft nooit de benaming van Signorken gebruikt - zooals de stadrekeningen van 1775 eenmaal te meer bewijzen. Men leest daar op bladz. 149:

‘Betaelt Antoon Geeraerts vyf en tachentich guldens twelf stuijv. voor die persoonen de welcke geworpen hebben den Vuijlen Bruijdegom.’

Maar deze reis liep des Vuijlen Bruijdegoms wandeling zoo vreedzaam niet af; den 2ⁿ Juli (1775) was de jubeltrein tot in de Katelijnestraat gekomen; omtrent de Olifantsbrug, poogde zekere Antwerpenaar, Jacobus Deleeuw, toen men 't manneken opwierp, het te rooven; maar de omringende wacht hield hem aan, ja zelfs werd hij gewond; door een toeval geraakte hij echter uit de handen. Wij kunnen niet beter doen dan de schriftelijke verschooning, door Deleeuw aan den Mechelschen schout toegezonden, mede te deelen:

‘Mijnheer!
Meer dan nood gepraemt dan door wetentheijd bequaem synde UE. dese onvolmaekte regels te zenden om UE. te betoonen dat jk onschuldig ben, jn het betichten van het soo genaemt sotteken, dat jk zoo men zegt, soude willen afnemen, dit was verre van myn gedachten, jk was sonder geselschap van Antwerpen vertrokken, jk was sonder eenige kennis in Mechelen; hoe soude eenen man alleen sig verstouten aen te tasten een dingen dat soo wel bewaert is, met soo veel kloeke soldaten? ook en heb mij noijt gemengelt onder eenige twist of muijtmaekerij maer jk stond onder het volk en sag dat men het naer opwaers worpten en jn het vallen sagh jk dat het naar mij quam, soo heb jk myn armen opgeheven om het van my te keeren, terstonts heeft men met stokken seer vreedelijk geslagen dat mijn armen wel ses weken gelijk lam geweest sijn, dit en was noch niet genoegh de vreedheijd der soldaeten ging nog veerder, men viel aan het cappen soo dat ik twee wonden op mijn hoofd kreegh, daer by noch seer veel slaegen met de platte palassen, ook namen zij mij gevangen en ben het ontvlugt door dat den soldaat met peerd en al gevallen is, en ben eijndelijk naer groote benautheyd, van der hoofde tot de voeten bebloed vertrokken. Jk soude UEd. selver comen spreken, maar ontsien den kost omdat ik den chirurgijn genoegh heb moeten geven en dat jk mijn kinders moet voeden van mijnen arbeijd, jk bid UEd. dit te willen Considereren en mij den stock en hoed te zenden ofte ten minsten een letter te schreijven. Mijn adres is Jacobus Deleeuw op de Bontwerkkers plaetse jn de Wolle straet te Antwerpen.’

[p. 79]

[p. 81]

De archieven melden ons niet, welk gevolg door den schout van Mechelen aan dezen brief werd gegeven. Waarschijnlijk zal hij hem eenvoudig aan de eene zijde gelegd hebben.

Sedert dien begon de gewoonte, om Opsignorken bij de Mechelsche omgangen te voorschijn te brengen, allengs in onbruik te geraken. Ten minste men droeg het niet meer rond. Onder andere jubelfeesten en omgangen, waarin het manneken werd gemist, noemen wij die ter eere van Onze-Lieve-Vrouw van Hanswijck in 1813, 1838 en 1863, en die van den H. Rumoldus in 1825. Geheel werd Opsignorken evenwel nooit vergeten door de Mechelaren, want bij de laatst gemelde en andere dergelijke feestvieringen prijkte het beeldje in een der vensters van het stadhuis, of van de stadshalle.

Uit wat wij opgespoord hebben betreffende den dusgenaamden Vuijlen Bras of Vuijlen Bruijdegom, Alias Signorken, gelooven wij te mogen besluiten, dat wij hier een zinnespel voorhebben, welk zijnen oorsprong verschuldigd is aan de rederijkerskamer de Lijsbloem en van 1560 of 1561 dagteekent; dat het in 1650 weer uit het vergeetboek werd gehaald door een van de ambachten, die tot de opluistering van den omgang moesten bijdragen en dat de opvolgende herstellingen, die het beeldje onderging, ten deele bekostigd werden door de kordewagenaren en buildragers, welke het voorrecht genoten, het te mogen opwerpen. In eene archief-aanteekening vonden wij gemeld, dat het manneken hersteld werd in de XVII^e eeuw, ‘wanneer de kordewagenaars en de buildragers dit zinnebeeld hernomen hebben.’ Dat de Vuijlen Bruijdegom, een brasser of doorbrenger moet verbeelden, die als stof voor zijne losbandigheid aan de openbare verachting en den algemeenen spot wordt blootgesteld, behoeft wel niet gezegd.

Met zekerheid kan worden verklaard, dat het beeldje nooit aan de Antwerpenaren heeft toebehoord, hun dus nooit is ontnomen geworden, en dat de benaming van Signorken haren oorsprong te danken heeft aan de spotschriften, tegen den omgang van 2 Juli 1714 uitgegeven.

Mechelen.

C. Seffen.