De Vlaamsche School. Jaargang 14

Over den invloed van de kunst en de letteren op den zedelijken en stoffelijken toestand der volkeren.

(In onze vorige aflevering hebben wij loffelijk de redevoering vermeld, waarmede de heer Edw. van Biesbrouck, voorzitter van den Kunst en letterkring, te IJperen op 2 Augustus de tentoonstelling van schilderijen heeft geopend. Wij hebben het genoegen deze redevoering heden in haar geheel te kunnen opnemen. Het zal onzen lezers blijken, dat wij dezelve niet te hoog gewaardeerd hebben.)

Mijnheeren! - In deze plechtige gelegenheid, omringd van de schitterende kunstgewrochten der befaamde en talentvolle kinderen onzer stad en streek, in het bijwezen der leden van een stadsbestuur, dat zulke menigvuldige bewijzen gegeven heeft van zijne bekommering voor den vooruitgang van kunst en licht, voelen wij onzen boezem zwellen van fierheid. Onder den indruk van dat zielwekkend gevoel veroorloven wij ons u te onderhouden over het nut der pogingen, welke aangewend worden ter bevordering van de beide belangrijke vakken, de kunst en letteren, die, in alle eeuwen, zulk eenen machtigen invloed uitgeoefend hebben op den zedelijken toestand der volkeren, op hun geluk en zelfs op hunnen stoffelijken voorspoed.

Kunst en letteren! Twee onafscheidbare gezellinnen, die immer te zamen werken; goddelijke middels ter beschaving en verlichting in het stoffelijk even als in het geestig beheer! Goddelijke middels ter volmaking van den smaak, ter veredeling der gevoelens en begeerten! Goddelijke middels, omdat zij, scheppingen van de verhevene vermogens der menschen, in de kunsten, beelden en tafereelen voor de oogen tooveren, die het schoone doen beminnen en het afstootelijke verfoeien, in de letteren, de begrippen der waarheid en rechtvaardigheid stichten, de deugden roemen en den geest, die immer zoekt naar verstandelijk voedsel, verlichten.

't Is de overtuiging dier grondwaarheden, Mijnheeren, die den Kunst- en letterkring hier zoo plotseling bijeenbracht en die ons, benevens de beoefening onzer moedertaal, de handhaving en bevordering dier beide vakken, dier beide onfeilbare middels tot volmaking van het menschelijk hart, tot ontwikkeling van het maatschappelijk heil, als het vaste oogwit onzer gezamenlijke strevingen voorschreef.

De onderneming is misschien vermetel in de aanwezigheid onzer kranke middels. Maar ontbreken ons daartoe de noodige krachten, toch zucht onze ziel zoo duidelijk, zoo aanhoudend naar volmaking en licht, zoo vurig is onze begeerte tot de veredeling van het menschelijk hart, dat wij niet wanhopen van tijd tot tijd eenen nederingen steen te mogen bijbrengen tot het grootsche werk, waaraan, van over eeuwen en eeuwen, groote vernuften gearbeid hebben! Mangelt het ons aan personelijke middels, wij zullen, als ware broeders, als trouwe kampers in hetzelfde veld, malkaâr de hand leenen en onderling voorlichten.

Inderdaad, Mijnheeren, als wij de geschiedenis der kunsten en letteren tot in de oudste tijden raadplegen, wij kunnen den maatschappelijken vooruitgang, gesticht onder den invloed dier beide vakken, van stap tot stap opvolgen. - Wie zou er den invloed van den grooten Homerus, den Ionischen zanger, op de verzedelijking en verlichting van het latere Griekenland durven betwisten? - Wie is niet bereid te bekennen dat de behendige beitel van den goddelijken Phidias, - die de Grieksche republiek en bijzonderlijk het oude Athenen versierde met de prachtige gedenkstukken zijns machtigen vernufts, - dat het penseel van eenen Apelles, eenen Parrhasius en eenen Zeuxis, de palen hunner kunst overschrijdende, tafereelen tooverde, waarbij menschen en dieren begoocheld waren, - wie is niet bereid, zeg ik, te bekennen dat zij eenen onbetwistbaren en heilzamen invloed uitoefenden op de volmaking van den smaak, op de ontwikkeling en den bloei der kunst, op de veredeling der gevoelens van het volk? - En die reeks wijsgeeren en geleerden: Anaxagoras, wien de groote Pericles tot meester had; de goddelijke Socrates, die door het orakel van Delphi als den wijssten der menschen aangewezen werd; de bijtende Aristophanes, die in zijne tooneelspelen de krankheden en gebreken der kleinen en grooten met zijne fijne spotternijen wist te gispen; Eschyles, Sophocles, Euripides, die drie uitmuntende treurspeldichters, wier gewrochten thans nog, ondanks de omwentelingen der eeuwen, al hunne frischheid behouden hebben, omdat zij zuiver en waar zijn; hoe machtig hebben zij niet medegeholpen om de vroomheid hunner landgenooten te stichten en hun de burgerdeugden te doen beminnen en oefenen? - Hoe heeft de groote en onovertroffene spreker Demosthenes, aan wiens talent zijn overwonnen en grootsche tegenstrever Eschines zelf hulde bood, niet medegeholpen tot het behouden van den luister zijns vaderlands, van de zuiverheid der zeden en van de vrijheid des volks?

Ziedaar, Mijnheeren, wat het verleden ons voorhoudt. Zie-

[p. 131]

daar hoe de kunsten en letteren in de oudste tijden een volk vroom, verstandig en manhaftig maakten. Jaloersch van zulken schitterenden toestand, men behoeft alles aan te wenden om denzelven ongeschonden te behouden. Maar Griekenland onderstond ongelukkiglijk al de rampen van langdurige oorlogen en lag eindelijk gebukt onder het juk der overwinnaars. Athenen, eertijds zoo trotsch en bloeiend, kwijnde onder de folteringen en moest zijne welsprekende verdedigers aan zijne dwingelanden overleveren; de vrijheid, - die weldoende zon, die in het domein des geestes alles verlicht en opbeurt, - was versmacht; de prachtige gedenkstukken, wonderen van kunst en vernuft, werden vernietigd en verbrijzeld; de dichters, bevreesd en ontmoedigd, verborgen hunne lier! De luister, de voorspoed en de toekomst van 't oude Griekenland lagen in 't stof om zich nimmer op te richten!....

In dien betreurlijken toestand waren de kunsten en letteren, uit Griekenland verjaagd, eene schuilplaats gaan zoeken naar het oude Rome, alwaar hun beheer niet min schitterend was en niet min onderstand vond dan bij de Grieken.

Rome, oorlogziek van aard, dronken van zegepralen en overwinningen, was ruw en streng van zeden. Echter, in zijne weelde, wenschte het den vreemdelingen en overwonnenen welkom en vergunde hun den titel van burger. Alzoo wierpen de Grieksche kunstenaars, wijsgeeren en dichters aldaar de kiemen der aanstaande grootheid, des nakenden luisters dier machtige republiek. Carthago lag begraven onzer zijne puinen, Rome alleen bleef meester van de wereld.

De rijkdom, vrucht van den buit behaald op de overwonnen volkeren, verspreidde aldaar de zucht der pracht. De geleerden en de befaamdste kunstenaars bij de overwonnenen, snelden er naartoe en vonden er eene schuilplaats en bescherming. De overgebrachte kunststukken, die men gebruikte om de tempels en paleizen te versieren, wekten de verwondering der Romeinen en deden bij hen onmiddelijk den smaak voor de schoone kunsten ontstaan. Van dien oogenblik af nam de prachtlust buitenmatig toe; de ruwe en strenge zeden van dat oorlogzieke volk, verzachtten alleugerhand en de zucht tot de wetenschap en tot de kunst werd geboren. - De leergangen der Grieksche geleerden werden met vlijt gevolgd door de Romeinen. Die vlijt was zoo vurig en scheen Cato, den Censor, zoo gevaarlijk voor het behoud der krijgsroemzucht bij de jeugd, dat hij aan het Senaat de verdrijving vroeg van twee Grieksche filosoofen: Diogenes en Carneade, die, stondiglijk te Rome verblijvende, er eenen leergang van wijsbegeerte geopend hadden. Onmiddelijk kregen die twee geleerden bevel Rome te verlaten. Maar, het zaad was geworpen en in zulk eenen grond moest het kiemen en de plant zou gedijen; de toekomst heeft het bewezen, want de Romeinsche republiek heeft later diepe denkers, befaamde sprekers, uitmuntende dichters en groote mannen in de kunst voortgebracht. Daardoor heeft zij eenen luister verworven, welken zij eene gansche eeuw lang behouden heeft en die bijna zoo schitterend was als dien van het oude Griekenland.

De Romeinsche taal was ruw en hard. De eerste dichters Livius Andronicus, Nevius, Ennius, Accius en Pacuvius poogden die te beschaven en te verzachten; echter bleef ze nog lang het kenmerk dragen van de barbaarschheid der verloopene eeuwen.

Die goede uitslag werd nogtans eenigszins verkregen door Plaute, een tooneeldichter, die, hoogst democratisch in zijne strekkingen, bij voorkeur de grooten gispte en de kleinen ten hunnen koste deed lachen. Terentius, een andere tooneeldichter, beschaafde later de taal op eene wonderlijke wijze; zijne gewrochten worden heden nog beschouwd als ware voorbeelden van stijl en zuivere uitdrukking.

Insgelijks zag Rome ontstaan den grooten dichter Virgilius, den schrijver der Enéide, meesterstuk des menschelijken vernufts, hetwelk met de Iliade en de Odyssée van Homerus, die omtrent duizend jaren vóór Virgilius leefde, heden nog de bewondering der geleerden wekken en tot thans toe nog onovertroffen blijven.

Sprekers, schitterend van vernuft en talent, doordrongen van wetenschappelijke en letterkundige kennissen, onder alle betrekkingen rijk begaafd door de natuur, zoo als Hortensius en Cicero, oefenden eenen machtigen invloed uit op de openbare zaken en op de vorming van den volksaard. Zij wierpen eenen bijzonderen luister op hun vaderland. Deze sprekers vooral hebben de ruwheid der latijnsche taal doen verdwijnen; zij hebben den roem gehad dezelve te verzachten en te veredelen.

De rijke Romeinen beminden ongelukkiglijk de kunsten niet uit louteren smaak, maar meest uit praalzucht, uit hooveerdij. De kunst, om toegejuicht te worden, moest allengerhand de driften streelen, en in plaats van de gevoelens des volks te veredelen, van zijnen smaak voor het echt schoone te ontwikkelen, zij bood hem beelden, die niet meer tot de ziel spraken, beelden vervallen tot een overdreven en soms laag realismus. Wel waren er kunstenaars die zich, onder die voorwaarden, in hun vak onderscheidden en eenige faam verworven hebben, maar zij hielpen niet mede ter bereiking van het groote doel dat alle kunstenaar moet in 't oog houden wil hij in de toekomst eene zuivere en blijvende faam bewaren; zij werkten niet meer voor de beschaving, de veredeling der gevoelens hunner landgenooten; zij gehoorzaamden niet meer aan de zuivere en verheven inspraak des geestes; zij gingen gebukt onder de overmacht der dierlijke driften. Van toen was het gedaan met de grootheid van het Romeinsche volk; zij zonk vermolmd in het stof! Het grootsche volk, afgemat en geketend, kroop voor de voeten van wulpsche en praalzieke dwingelanden.

Ziedaar, Mijnheeren, met breede trekken den invloed van kunsten en letteren bij de oude beschaafde volkeren afgemaald. Dit overzicht, hoe beknopt ook, doet de waarheid glinsterend voor onze oogen stralen. Zoolang de liefde voor de natuur, de zucht tot het schoone, het verhevene en het edele schrijvers en kunstenaars bezielt, zoolang hunne gewrochten de vrucht zijn van eene haking naar een beter maatschappelijk leven, zoolang hunne verbeelding aan de stof niet gekluisterd ligt, de kunsten en letteren volbrengen eene goddelijke taak: zij

[p. 132]

volmaken het edelste wezen der natuur, het pronkstuk der schepping en bewerken zijn heil.

Maar zoo haast het ideaal schoon verlaten wordt, zoo haast de kunsten en letteren maar enkelijk meer dienen moeten tot een ijdel vermaak, zoo haast haar domein gansch verstoffelijkt en zinnelijk gemaakt wordt, zij worden al spoedig de prooi der driften, zij vallen en blijven modderen in den krassigen poel der domheid en geestesbekrompenheid. Geene verhevene noch edelmoedige zielezuchten meer; geene manmoedigheid meer bij het volk; geen opstand meer tegen de aanmatiging van de vrienden der onwetendheid en de vijanden des volks; geen zedelijke vooruitgang, geene vrijheid meer!

Daar, waar de kunsten en letteren in de modder wroeten, daar ligt de vrijheid versmacht onder den troon der wellust en der heerschzucht!

Mijnheeren, het ware mij gemakkelijk u bewijzen ter staving mijner rede bij te halen uit de hedendaagsche geschiedenis. Ik zou u niet alleen kunnen aantoonen hoe de Fransche letteren in de 16^e en 17^e eeuw, dit groote land zulk eenen buitengewonen luister gaven, maar hoe de groote dichters en denkers van dat tijdstip bij het volk allengerhand de zucht naar een beter maatschappelijk lot, naar eene betere staatsverordening deden ontstaan. Die gemoedstoestand, welke zich langzamerhand ontwikkelde, was de vrucht des drooms van een verheven ideaal, en, loffelijk gevoel, werd de oorzaak der omwenteling van 1789. Het volk onttrok zich met geweld aan de slavernij, de domheid, de voorrechten en den willekeur der oppermachtige alleenheersching. De misbruiken van die beheeren werden gedoemd en onder de voeten getrapt, en, indien zij heden nog de treden van den troon durven opklimmen, het is met geweld en onder het masker der vrijheid en den dekmantel der democratische grondbeginsels.

Ik kon u insgelijks voorbeelden aanhalen uit de geschiedenis onzes vaderlands; maar ik denk dat de waarheid, welke ik stichten wil, door deze enkele overwegingen klaar bewezen is, en dat gij, diensvolgens, genoegzaam zult begrijpen wat machtig belang dat vraagstuk voor ons allen aanbiedt, en welke verantwoordelijkheid er weegt op allen, die, door hunne personelijke krachten of door bescherming kunnen medewerken tot de ontwikkeling van den smaak voor het echte schoone in de kunst en het ware en rechtvaardige in de letteren.

Op het beheer der kunsten is deze tentoonstelling eene eerste poging die wij doen. De uitslag heeft onze verwachting overtroffen; wij vonden eenen bereidwilligen onderstand en de noodige bescherming bij ons verlicht stadsbestuur, en verwierven vooral de toejuichingen der kunstoefenaars, waarvan eenigen, dat mogen wij zeggen, de eerste plaatsen bekleeden in de kunstwereld. Wij danken uit den grond des harten de overheden der stad over hare verlichte en welwillende bescherming; wij danken u allen, Mijnheeren, omdat gij door uwe tegenwoordigheid alhier onze poging hulde biedt; maar onze diepste, onze eeuwige erkentenis is verworven aan de kinderen onzer streek, aan de kunstminnaars, die ons door hunne broederlijke medewerking in staat gesteld hebben zulk een heerlijk ontwerp met zulk eenen schitterenden uitslag te verwezenlijken.

Langemark.

Edw. van Biesbrouck.