De Vlaamsche School. Jaargang 10

Stadsgeboden van Antwerpen.

Onder de registers, op het archief van Antwerpen voorhanden, bevindt zich eene verzameling van Stadsgebodboeken, 16 deelen in-folio, van 1489 tot 1794. Deze collectie is tot dusverre weinig geraedpleegd geweest, en nochtans zou zy wel verdienen te worden uitgepluisd. Onder vele opzigten moet zy belangryk zyn en wetenswaerdige byzonderheden bevatten, niet alleen voor de kennis van het oude policiewezen en der volkszeden in het algemeen, maer ook voor honderde dagelyksche voorvallen, van welke men in de gekende chronyken geen spoor vindt, en welke echter zekere historische waerde hebben. Wy zyn overtuigd, dat een behoorlyk inventaris dier Gebodsboeken eene zeer curieuse, en, dat nog meer is, authentieke stadschronyk zoude vormen, en als wy zeggen inventaris, dan verstaen wy, dat men by deszelfs opstel zooveel mogelyk den tekst der oorkonden zal behouden, slechts weglatende wat tot de gewoone formulieren behoort. Wy geven dit een en ander in bedenking aen M. den archivaris, en tot proeve van de verrassende ontdekkingen, welke men in de aengewezen bron doen zoude, halen wy uit eene gedrukte verzameling van Stadsgeboden, zich bevindende ter stedelyke bibliotheek, een paer stukken, elk over een verschillig onderwerp.

I. - Zonderlinge Kerkdiefte.

Voorheen gelyk tegenwoordig waren er gemeene kerk- en huisdieven, voor welke het vooral om geld, juweelen en zilverwerk te doen was. Zy mogen het ook op kunststukken gemunt hebben, als zy dezelve ongemerkt konden wegkrygen, doch van die welke een stuk van eene schildery uitsneden of een lid van een standbeeld afbraken, kent men er niet veel. Te Antwerpen werd echter eens zulk een liefhebber gevonden.

[p. 82]

In den morgend van 3 January 1601 namelyk, bemerkte men met ontzetting, dat een der schoonste tafereelen, welke de Cathedrale versierden, het altaerstuk van den jongen Handboog, voorstellende de marteldood van S. Sebastianus door Wentzel Cobergher, op de deerlykste wyze was geschonden, zonder dat men zich van deze schending kon reden geven. Hierop doelt het eerste stadsgebod, hetwelk reeds door M. Van Lerius in een ander tydschrift werd uitgegeven.

Gheboden ende wtgheroepen by mijnen Heeren, Schouteth, Borgermeesteren, Schepenen, ende Raedt der Stadt van Antwerpen, op den iij Ianuarij 1601.

Alsoo sekere quaedwillige desen voorleden nacht oft morghenstont in onser L. Vrouwen Kercke wt het tafereel van S. Sebastiaen staende op den outaer van den jongen hand-boge, hebben een groot stuck wt ghesneden, waer inne waeren gheschildert twee vrouwen personagien, ende noch een groot stuck van een roode caffa gardijne af ghesneden, hangende beneffens het voors. tafereel, wesende een seer enorm feyt, ende kerckrooverije, dwelck onghestraft niet en behoort te blyuen. Soo eest dat men van s'Heeren ende stadt weghen condight en̅ laet weten, soo wie van het voors. leelijck feyt weet te spreken, hy t'selue terstonts te kennen geve aen mijn Heer den Schouteth deser Stadt, sules dat de voors. persoonen oft persoon die sulcs ghedaen heeft in handen mach comen, ende sal den seluen van der stadts wegen gegeven worden de somme van hondert guldens eens. Ende soo verre datter iemant af weet te spreken ende tselue verswijght ende niet te kennen en geeft, sal ghestraft worden als de ghene die t'voors. feyt ghedaen heeft.

Of de dader van dezen zonderlingen diefstal ontdekt werd, is ons niet gebleken. Het geschonden tafereel werd door Cobergher hersteld en versierde O.L. Vrouwen kerk tot in 1794. Uit den akt van verkooping, door M.Th. Van Lerius, in het Taelverbond van 1853, bl. 55 medegedeeld, blykt dat dit kunststuk in tyds in veiligheid werd gebragt. De fransche kommissarissen vonden dan ook niets te rooven dan eene kopy, welke zich tegenwoordig bevindt in het Museum van Nancy (Frankryk), aen hetwelk het door Napoleon I werd geschonken. De echte S. Sebastiaen van Cobergher is in bezit van onzen stadgenoot M.P.A. Verlinde. De altaerstukken der andere schutgilden, uitgenomen dat der Kruisafdoening, bevinden zich in het Museum van Antwerpen.

II. Ontvlugting uit het Steen.

Onze oude geduchte gevangenis het Steen, schynt eertyds uitwendig geene wacht, zelfs geene schildwacht, te hebben gehad. De bewaring der gevangenen ging den cipier en zyne knechten aen. Deze bewaring was wel niet heel moeijelyk, aengezien gevaerlyke kwaeddoeners er aen boeijen werden gelegd en in de diefputten gezonken. Civiele en correctionele gevangenen hield men op den zoogenaemden ‘gemeynen Steen.’ Die daer zaten konden al krygen wat zy wilden, mits betaling, wel te verstaen. In 1546 zat daer zekere Hans in den Helm, die, toen men hem eene kruik met bier zoude geven, zyne bank tusschen de deur schoof, en, door zyne makkers geholpen, de wachters overweldigde, hen de sleutels afnam en de plaet poetste. Twee-en-vyftig gevangenen geraekten aldus op vrye voeten. Allen konden echter weder gevat worden, uitgenomen een piemonteesch kapitein. Hans in den Helm, die den eersten werd achterhaeld, moest zyne vermetelheid met zyn hoofd boeten. (Zie Antw. Chronykje 1743, bl. 44.) Dergelyk een oproer had in 1608 met hetzelfde gevolg plaets. Dit werd door het volgende stadsgebod kenbaer gemaekt

Gheboden ende wt-gheroepen by mijnen Heeren, den Schouteth, Borgermeesteren, Schepenen, ende Raedt der Stadt van Antwerpen, op den 16. January. 1608.

Alsoo ter kennisse van de Heeren ende Stadt ghecomen is, dat Jaques Fremont Cypier van den Steen alhier, gister auondt hem heeft veruoordert denselven Steen met syne familie te verlaten, waer deur alle de gheuangene, aldaer om civile en̅ criminele saken geseten hebbende, vry ende los zyn gelaten en̅ wech geloopen, ende dat de selve gheuangene, ende besundere Hector Lommelino, ende synen dienaer, met dreygementen en̅ anderssints hebben bedwongen den buyten en binnen Sluyter van̅de voorsyden Steen tot het openen vander poorten: soo ist dat men van s'Heeren ende deser Stadts wege̅ voorts- roept den veurseyden Cypier en̅ alle de ghevangene, namentlijcke Hector Lommelino, Philips synen dienaer, Jan Claessen, Abraham Bernaertssen, Bonaventura Van Oncle, Daniel De Grauwe, Hans Fonteny, ende Jan Felten de Ghinter, ten eynde sy hen des aengaende comen verantwoorden veur mijnen Heeren den Schouteth, Borghermeesteren, ende Schepenen deser Stadt, tegens morgen veurnoene, te wijlen de Heeren te rechte zullen zitten. Oft anderssindts ende by ghebreke van dien sal men tegens hunliedens ende elcken van hun voorts procederen, gelijck men naer recht ende coustume vermagh ende ghewoon is te doene. Verbiedende alle Borgeren ende Ingesetenen deser Stadt yemanden van de voorseyde gheuangenen te herberghen, logeren oft verberghen op arbitrale correctie. (Get.) G. Kieffelt.

Zulke publicatien geschiedden voor al de schelmstukken, waervan de daders onbekend of voortvlugtig waren, zoo vonden wy nog in de beroepen Stadsgeboden:

1600. 29 April, ‘van een dood kind in de ruye’ van de gasthuisbemde (gewezen Vuilrui, nu Vaertplaets) gewonden in eenen blauwen doek, ‘een enorm en execrabel faict.’

1606. 14 Maert, van zeker manspersoonden zoon des hoveniers Jan Boucher, wiens lyk naekt en uitgeschoten gevonden was in de vest, buiten de Beggynenpoort.

1610. 9 Juny, van Antony Beerens, plekkenwasscher, door eenen onbekenden booswicht in de Lepelstraet, tusschen 9 en 10 uren 's avonds, moedwillig doodgestoken.

1615. 26 September, van Nikolaes 's Hertincx, een 14 jarige jongen, zondag 's avonds, omtrent de herberg de Jonge Swaene, in het Klapdorp, door drie Walen met ‘opstekers getroffen, daeraf hy op den staenden voet is gestorven.’

1616. 28 Juny, van Jan Gandy, potbakker, 's avonds aen S. Jans vliet doodgestoken door Antoon Rombouts, voortvlugtig, woonende aen den Blydenhoek, tegenover of naest den scherpregter.

1617. 9 January, van zekeren Geeraert, van Hamburg, spigillewercker (?) ‘'s avonds te voren dood gevonden voor het huis de Molle, in de Schuitstraet, hebbende eene quetsure boven de rechte memme.’

Deze voorbeelden bewyzen, dat een inventaris der Stadsgebodsboeken zou bekend maken met vele stadsnieuwskens, waervan in de Antwerpsche couranten der xvii^e en xviii^e eeuw geen spoor gevonden wordt: Die gebeurtenissen uit het dagelyksche leven, elk afzonderlyk genomen, leveren voor de geschiedenis geen belang op; maer uit het gezamentlyke over een gegeven typperk, is voor den wysgerigen beschouwer nut te trekken, als zynde zoo vele bydragen om tot de kennis van den

[p. 83]

zedelyken staet der bevolking te geraken, en de criminele statistiek der vorige eeuw uit die van onzen tyd te vergelyken.

L.C. Suyvelgheest.

Antwerpen, mei 1864.

Aanteekening.

Plaatsgebrek hindert mij heden op voorgaande artikel te antwoorden; ik zal de eer hebben in het aanstaande nummer eenige inlichtingen mede te deelen over de belangrijke verzameling van Stadsgeboden waarvan de geleerde heer Suyvelgheest gewaagt; zij zullen, hoop ik, den achtbaren schrijver overtuigen dat er aan den wensch door hem uitgedrukt, reeds gedeeltelyk voldaan is.

P. Génard.