De Vlaamsche School. Jaargang 9

Iets over de Nederduitsche familienamen.

I. Noodwendigerwyze heeft iegelyk mensch, van Adams tyd af, een eigen naem gedragen, door welken hy dan ook onder zyne medemenschen gekend was. Maer zulks is 't geval niet altyd geweest met de stamgeslachts- of familienamen: deze bestonden byna niet in den aenvang der tyden en de kindscheid der volken. Nogtans de hoofdmannen en de voornaemste huizen moeten natuerlyk door eenigen naem van het overige volk onderscheiden zyn geweest; zoo weten wy dat by de Joden en de Romeinen er eenige familienamen bestonden. Doch naer mate de menigte aengroeide en in beschaving vooruitging, zullen tevens de geslachts- en familienamen als van zelfs ontstaen zyn, trouwens moest men die geslachten en huisgezinnen, zoo wel niet als de individus, kunnen onderkennen en weten van wie in de samenspraek gehandeld wierd? Heden nog krygt men soms, door den eenen of anderen toeval, een bynaem, dien men nu gewoonlyk niet meer, zoo als vroeger, met zyn erfenis aen zynen kinderen overlaet. In onze dagen bestaet doorgaens een familienaem onverwisseld zoo lang tot dat het leste familielid uitsterft. In vroegere eeuwen en vooral in de Oudheid duerden die geslachtsnamen zoo lang niet als in deze dry leste eeuwen. Men verstaet het, ik kan dit vraegstuk slechts ter loops aenraken, voornemens zynde den oorsprong der nederduitsche geslachts- of familienamen wel niet diepgrondig maer toch met eenige ontwikkeling te behandelen.

Ik wil hier niet onderzoeken wanneer onze vlaemsche of duitsche familienamen een begin genomen hebben; immers dit juist bepalen ware onmogelyk; men wyst eventwel de xiv^e, de xv^e en vooral de xvi^e eeuw aen als het tydstip, toen de hedendaegsche geslachtsnamen schynen begonnen te zyn. My komt als zeker voor dat eenige wat vroeger, andere, vooral de namen van laten en borgers, wat later zyn opgekomen. Overigens is 't in alle landen met het ontstaen van bedoelde namen op dezelfde wyze als hier in Neder- en ginds in Over-Duitschland toegegaen.

II. Nu ter zake. Hoe en op wat manier zyn onze familienamen begonnen? Op de eenvoudigste, op eene gansch natuerlyke wys: gy gaet er aenstonds van oordeelen. Geachte lezer, hebt gy al niet meermaels hooren zeggen: de verschillende familienamen hebben hun oorsprong te danken aen het vondelingenhuis? - 't Is waer, sommige familienamen hebben zulk een schamel begin gehad; doch de vondelingsnamen bestaen slechts in een zeer gering getal, en zyn doorgaens wanzinnig van beteekenis. Hoor liever: Jan Biechtstoel, Billestraete, Keldervenster, Vrydag, Zaterdag, Mestdag, Zonderkleed, en zulke belachelyke namen meer.

Aldus is 't met de allermeeste onzer vlaemsche familienamen niet gelegen; zy hebben een deftigeren oorsprong en vooral eene redekundiger beteekenis. Dit laetste gezegde wordt soms geloochend; doch valschelyk: trouwens meest alle onze familienamen waren in hun beginsel toegeworpen- of by-namen van hoedanigheden, beroep of weerdigheden, enz. Zy hadden deshalve wel eene juiste bepaelde bediedenis. 't Is waer, de beteekenis van ettelyke familienamen is door den tyd, door de onwetendheid dezer beteekenis, door de slechte uitspraek en de noch slechter schryfwyze dier namen heel verduisterd, ja zelfs teenemael te zoek geraekt: net zoo als het gelegen is met die oude witte en blouwe zerksteenen, wier opschriften zyn uitgesleten of onleesbaer geworden. Is 't noodig hier nog by te melden hoe sommige ryke geslachten hunne namen hebben verbasterd en verduisterd met het duitsche van aen 't fransche de te slagtofferen, wanende dat zulks adelyker is.?

Zie hier hoe, volgens my, de neder- en hoogduitsche en gewis alle andere familienamen zyn begonnen. De stamvaders eens geslachten geven gewoonlyk aen dit zelfde hunnen naem. Nu: 1^o Wie was de vader, hoe heette hy? 2^o Wat of hoe was hy? 2^o Wat deed hy, welk was het beroep, bedryf of ambacht, dat hy uitoefende, het ampt, de bediening of weerdigbeid door hem bekleed? 4^o Van waer was hy, waer woonde hy? Volgens deze vier vragen kan men al gissen dat de familienamen een viervoudigen oorsprong hebben:

I. Van de doopsnamen. Onderstelt iemant, wiens vader (soms moeder)

[p. 204]

heette: byvoorbeeld Albrecht (Albertus), Andries, Baert, Barthel of Meeus (Bartholomeus), Claes of Collaes (Nicolaus), Dom, Domis (Dominicus), Godevaert of Goovaert (Godefridus), Jacob, Jan, Goos (Gosuinus), Lambrecht, Liebrecht, Merten, Peeter, Pauwel, Willem, Beth of Lysbeth, Byn (Barbara), enz. Welnu, zyne kinderen en kindskinderen zullen genaemd worden NN. Albrechts, Andriessen, Baerts, Bartels, Meeusen, Claessen, Doms, Goovaerts, Jacobs, Janse of Jansen, Goosen, Lambrechts, Liebrechts, Mertens, Peeters, Pauwels, Willems, Beths, Lyzebets, Lysen, Byns, enz. Hier heeft men aen te merken 1^o dat de letter s achter deze doopsnamen slechts een tweeden naemval aenduidt, iets wat men straks, byv. in Konings, Cuypers, Coens, Ooms, enz., zich nog zal gelieven te herinneren. 2^o Dat het in den aert onzer tael is zoo veel mogelyk de latynsche namen en andere woorden te verkorten, byv. Nys (Dionysius), Jan, (Joannes), Peeter of Peer (Petrus), Dom (Domis), Thys (Matthaeus), Baert (Bartholomeus), Goor (Gregorius), Rens (Laurentius), enz. 3^o Dat de uitgang sen of sens in Jansens, Lysen, Peetersen, Maurissen, Driessens, Fransen, Claessens, enz. niets anders is dan een soort van dubbel tweeden naemval, of liever beteekent sen hetzelfde als zoon. Zoo dat in den beginne Peer Cornelissen niet anders was dan Peer zoon van Cornelis.

II. Van de hoedanigheden, het zy des lichaems, het zy der ziele. Van de eerste soort zyn de familienamen NN. de bont, de crom, de groot, de klein, de wit, de zwert, de lang, de cort of kort, de bald of bal (stout), de mal (dwaes), de roo(de), de sterk of stark (fort), de bruyn, de vos, enz. Van het tweede slach komen voort: de coen of koen (le courageux), de vroey (le sage), de wild (le sauvage), enz. Hier is weêr op te merken: 1^o dat de familienamen Wits, Witsen, Swerts, Stercks, Wilds, Coens, of Coenen, enz. slechts tweede naemvallen zyn, en 2^o dat in den oorsprong die namen slechts bygevoegde aenduidingen waren, die men uitsprak, byv. de witte, de zwerte, de vosse, de korte, de koene, de vroede, even als Karel de vyfde: doch wanneer die qualificatiefs eigennamen waren geworden, verging met de uitspraek der doffe sluitletter e, ook de kracht of klem van het wortelwoord, zoo dat het Dewit, Degrom (kind, jongen), Dejong enz. wierd.

3^o Er bestaen ook een aental familienamen ontleend aen dieren, als: de boek, de geyter, de haes, de haen, de henne, de mussche, de vink, de nachtegael, de kat, de kater, de muis, de hond, de ram, de beer, de wolf, de visch, de karpel, de snoek, de paling, de vos, de leeuw, de bie, enz., enz. Nu - deze namen, welke men soms ook in tweeden naemval ontmoet, als: Boeks, Hennes, Katers, Beers, Wolfs, Vincks, Karpels, Snoecks, Palings, Vliegen, enz. zyn, juist op dezelfde wyze als boven ontstaen, het zy uit scherts, het zy omdat de persoonen eenig teeken, zekere gelykenis, eene in- of uitwendige hoedanigheid schenen te hebben met de dieren, van welke zy den naem ontvingen.

III. a) Van het uitgeoefend ambacht, beroep of bedryf; b) van het bekleede ampt, bediening of weerdigheid komen nog een grooter getal familienamen voort, als: a) de bekker, de dekker, de kepper, de naeyere, de brouwer, de vleeschouwer, de wever, de smet, de munter, de keerse-, de schoen-, de kiste-, de saelmaker, de maelder, de molder of de meule- of muelenaer, de volder, de rade- of raeymaker, de blaser, de sleger, de jager, enz., alle namen van ambachten, enz. Van hier: b) de schryver, de meyer, de preter, de proost, de drossaert, de rentmeester, de rossaert, de ridder, de paep, de bisschop, de graef, de hertog, de koning, de keyzer, enz., namen aen een ampt of weerdigheid ontleend, die men het zy duerzaem en amptshalve, het zy in eene plegtigheid of feest of in eene gilde bekleedde.

Wanneer nu de vader een zulker onderscheidingsnamen droeg, verkregen zyne kinderen ook die namen of wel NN. Bekkers, Dekkers, Brouwers, Smets, Saelmakers, 's Meyers, Smeesters, Schryvers, Paeps, Konings, Hertogs of 's Hertogen, Greven, enz., enz., en zulke meer, staende in den tweeden naemval, en deze treft men ook in geen gering getal aen.

IV. Eindelyk de meeste geslachts- of familienamen zyn ontleend aen namen van plaetsen, gewesten en geleegs⁽¹⁾, dat is aen de namen van steden, vlekken, dorpen, gehuchten, van waer men herkomstig was of aen zekere geleegs, waeromtrent men woonde. Zoo, byvoorbeeld: 1^o kwam iemant van Aerschot, Diest, Geel, Brussel, Gent, Vossem, Mechelen, enz. ergens woonen, de inwooners dezer plaets noemde men Jan of Piet van Aerschot, van Diest, Geel, Brussel, Kempen, Einthout, Linthout, enz., en zoo andere plaetsnamen meer van steden, dorpen, gehugten of geleegs. Soms noemde men de vreemdelingen als volgt, vooral wanneer zy van een landschap herkomstig waren: de Hollander, de Kempenaer, de Vlaming, de Wael of Waelsche, de Keulenaer, de Brusselaer, enz., en van hier de tweede naemval: Hollanders, Vlemings, Keuleneers, enz. Maer hadde iemant zyne woonstede byv. aen een beek, bosch, straet, op de laer, de donk, den dries, den heuvel of aen eenigen boom, enz. hy zou genoemd worden: NN. van der beke, van den bossche, van der straeten, van der hoecht, van der hagge van der linden, van der bueken, van den abbeele, van der eiken van der laen, van den velde, van derheyden, van der weyden, van den boo(m)gaert, van den berghe, van den heuvel, van der meere, van der meersche, van der donck, van der laer, van den driessche. enz.

Hier valt op te merken: 1^o dat van der veelmaels verkort is tot ver, als: ver venne, ver loo, ver linden, enz.; 2^o dat de familienamen, Berghes, Broeks, Poels, Boo(m)gaerts, Daels, Donks, Steens, Lindts, Loos, enz. verkorte tweede naemvallen zyn: van den berghe, broek, poel, dale, linde, steen, enz.

De namen, van plaetsen afkomstig, zyn niet altoos als boven gevormd; men ziet ook familienamen als de volgende: Brugmans, Brullemans, Boschmans, Bergmans, Beekmans, Laeremans, Veldemans, Loomans, Lindemans, Straetmans, Dykmans, enz.

Ondertusschen moet men weten dat de uitgang man, die in de laetste woorden van de beteekent, ook wel meermaels een ambt, bedryf of bediening aenduidt als in deze familienamen, welke eertyds als al de bovenstaende qualifikatief waren: Akkermans, Vendelmans, Meulemans, Timmermans, Boschmans, Biemans, Biermans, Stiermans, Stockmans, Koopmans, Keldermans, Slootmans, Appelmans, Peeremans, of Peemans, enz.

Tot deze vier klassen meen ik, dat al de geslachtsnamen te brengen zyn. Ge zult misschien antwoorden: maer 't is moeilyk sommige naemwoorden onder een dezer vier oorsprongen te rangschikken. Zulks schynt waer te wezen, maer dit komt hier vandaen omdat die namen, heel misvormd, eenen waelschen of anderen vreemden oorsprong hebben, of wel, van duitschen oorsprong zynde, nogtans zoodanig verouderd en verbasterd zyn dat men er niet meer wys kan uit worden. Dan - wie kent al de geleegsnamen⁽²⁾, die onze eigenamen zyn geworden? en wie

(1) Zie in de Lettervruchten van Tyd en Vlyt, van Linthout 1863, het geleerd artikel van professor K. Stallaert, bl. 253.

(2) Zegge soort van gras.

[p. 205]

begrypt er altyd de beteekenis van? Dan - een toeval, zekere omstandigheid, nu gansch vergeten, was soms genoeg om iemant een naem aen te wryven, dien hy behield en met zyn erfenis zynen kinderen overzette. Dat vele familienamen die dezelfde oorzaek van hun bestaen hebben, alhoewel (wie weet dit niet?) daerom derzelver dragers in geenen deele bloedverwanten zyn, op verschillende wyzen geschreven worden, is aen de gewestspraek of wat anders toe te wyten. Zoo is Thys en Matthyzen, Matthyssens, hetzelfde als Mattheus; Anthoons, Anthonis, Anthonissen; Thonissen, Hendriks of Henckens, Aerts, Arnouts, Nuyts, Naets, als Arnoldus. Men ziet hoe de namen kunnen veranderen en verkeerd geschreven worden. Maer eer ik dit oppervlakkig en onuitgewerkt artikel eindig, meen ik te moeten opmerken dat, myns inziens, de meesten, die hun naem schryven, by voorbeeld de Prins, de Laet, van Meerbeek, van Bierbeek, van Zegveld, van Zegbroek (²), van Brussel, het mis voor hebben, dat zulke namen moeten geschreven worden net als Willems, Arents, Ruelens, dat is: Deprins, Delaet, Vanmeerbeek, Vanbierbeek, Vanaerschot. 't Zyn immers geen titels van edeldom. Hier herinner ik my een krakeel tusschen oude studiemakkers, die tot vechtens toe over het woordje de twistteden. De eene beweerde, en te regt, dat de in de Meulenaere slechts het vlaemsche lidwoordje de was; de andere hield staende dat het zeker het fransche voorzetsel de was en dus een teeken van adel! Ja, zoo verre gaet de verwaendheid! Maer, geëerde lezer, wy moeten sluiten, want de aengename voldoening, die gy misschien in 't overloopen gewaer wierd, zou wel tot afkeer of ongeduld kunnen overgaen.