De Vlaamsche School. Jaargang 9

Wetenschap.

Wy achten het niet ongeschikt het volgende belangryk verslag nopens de bliksemafleiders door M.K. Ommegank in zitting van 18 July ll. in de gemeenteraed van Antwerpen gedaen, mede te deelen.

Mynheeren,

Na van de stukken gewetensvol inzage genomen en de kwestie grondig te hebben onderzocht, stelt uwe byzondere komissie u voor het beginsel der plaetsing van bliksemafleiders op de Onze-Lieve-Vrouwekerk aen te nemen, en te bevelen dat zy zouden worden gemaekt volgens de voorschriften en de voorwaerden bedongen in het eerste gedeelte onzes verslags en gestaefd in het tweede.

Eerste gedeelte.

I. - Bliksemafleider op het toppunt van den grooten toren.

De tegenwoordige spil van den haen zal tot aen het boveneinde van 't kruis worden afgezaegd, en vervangen door eene spits toeloopende stang.

Voor het maken dier stang zal het minst aen kristalisering blootgestelde geslagen yzer worden gebruikt. De stang zal zoo lang zyn dat tevens als zy den haen torschen en hem op zyne tegenwoordige hoogte houden zal, zy nog eenen meter boven den kam van den haen zal uitsteken.

De stang zal uitloopen in een massief platinnen kegel van vier centimeters hoogte op twee centimeters middellyn aen den voet. Deze kegel zal volgenderwyze aen de stang worden bevestigd: aen het uiteinde der stang zal een schroefgang worden uitgehouwen, de kegel zal aen zynen voet worden uitgehold en voorzien van eene schroefmoer, waerna hy op de stang zal geveisd en met zilver gesoldeerd worden.

De haen zal in de rigting zyner tegenwoordige spil doorboord worden.

Ten einde de vrye beweging des windwyzers niet zou worden gehinderd, zal hy volgens zyne as worden voorzien van eene aen de beide openingen omgeslagene koperen buis.

Aen hare beide uiteinden zal deze buis worden voorzien van eenen hollen kraeg, waerin bronzen bollen zullen worden gelegd. Op de stang zal worden vastgehecht eene bronzen buis welke hetzelfde middelpunt als de eerste zal hebben; aen het beneden gedeelte zal zich een ring bevinden waerop de bollen van den onderkraeg zullen loopen; die van den bovenkraeg zullen tegen het overeenstemmend gedeelte derzelfde buis komen, het alles volgens in de bygaende schets opgegeven is.

Er zal aen de stang eene roode koperen kap bevestigd worden, ten

[p. 139]

einde het stof en den regen te beletten tusschen de hengsels des windwyzers te dringen.

Aen het uiteinde van 't kruis zal de stang zich in twee takken verdeelen welke langs heen het oost- en het westzyden afdaelen en aen het kruis bevestigd zullen worden door bouten of kenven.

Het benedenuiteinde van den westelyken tak der stang zal zich tot geleider van den donderscherm verlengen.

De geleider zal verveerdigd worden uit staven geslagen yzer van beste soort en het minst aen kristalisering onderworpen.

Deze twee staven zullen rolvormig zyn en twee centimeters middellyn hebben.

De geleider zal niet uit éen stuk kunnen worden verveerdigd; aengezien hy nogtans een metalen geheel zal moeten uitmaken, zonder onderbreking van den samenhang, zullen de saêmgevoegde staven worden aengezet by middel van hoosen en schroefgangen dextro-sinistrorsum.

Tusschen de uiteinden van gezegde staven zal eene schyf van goed uitgegloeid rood koper worden aengebracht, waerop die uiteinde sterk zullen aengedreven worden.

Het werk der schroefgangen en ringen zal met byzondere zorg worden uitgevoerd.

De geleider zal langs heen de noordzyde des torens derwyze afloopen dat het zygezigt van 't gebouw er niet zal door misvormd worden.

De bouwmeester der stad zal hiervoor de noodige aenduidingen hebben te leveren.

Van dry tot dry meters zal de geleider ondersteund worden door yzeren houdvasten, die in de wanden des torens met lood vastgezet zullen zyn. De wyzerplaten zullen verbonden en in metaelgemeenschap gesteld worden met den geleider by middel van vier rood koperen staven van 12^mm middelyn en op de volgende wyze:

Aen elk der yzeren lysten, welke de wyzerplaten dragen, zal eene koperen staef worden gevestigd; het yzer en het koper aen het verbindingspunt voorafgaendelyk vertind, zullen by middel eener soldering met tin worden verbonden. Deze vier staven zullen langs den kortsten weg en op de minst het gezigt hinderende wyze naer den geleider loopen. Zy zullen aen gezegden geleider worden verbonden door eene hoos met vier zy-pypjes, waerin hare uiteinden zullen vastgeschroefd worden.

De geleider zal bogten beschryven, opdat het metael zich vryelyk, onder den invloed der weêrsveranderingen, zou kunnen krimpen en uitzetten.

Ten einde zich te schikken naer de voor de werken van dezen aerd voorschevene regels, en om de scherpe bogten te vermyden, zal de geleider geene bogten van minder dan twintig centimeters omvang mogen beschryven.

Na in den grond doorgedrongen te zyn, zal de geleider op zyne onderaerdsche uitgestrektheid waterpas uitloopen door eene kromming van eenen meter cirkellyn; zulks zal insgelyks worden gedaen op het punt waer hy loodregt in den bluschput zal neêrkomen.

Op den bodem van den put zal aen den geleider worden bevestigd eene regtstaende gegotene plaet, van eenen meter breedte en anderhalven centimeter dikte.

Deze put zal te midden der Handschoenmarkt worden gegraven en in de waterhoudende grondlaeg dringen.

II. - Bliksemafleider des kleinen torens.

Op den kleinen toren zal een bliksemafleider worden gesteld. De spil zal eene middelyn hebben van 18^mm. De punt der spil zal 50 centimeters boven het kruis uitkomen, waeraen zy zal worden vastgehecht by middel van kenven of bouten. De geleider zal insgelyks 18^mm middelyn hebben; hy zal volgens hetzelfde stelsel en in dezelfde voorwaerden als den vorigen worden geplaetst, hy zal uitloopen in denzelfden put en aen zyn uiteinde zal eene regtstaende plaet van gegoten yzer worden bevestigd ter breedte van 50 centimeters en ter dikte van eenen centimeter. Deze plaet zal op eenen meter afstand van de vorige staen.

III. - Bliksemafleider des koepels.

Er zal een derde bliksemafleider worden gesteld op den koepel der kerk, in dezelfde voorwaerden en volgens hetzelfde stelsel als gezegd is; de punt zal worden overdekt met een platinnen hoosje als voor den kleinen toren. De spil zal eene lengte hebben van vyf meters boven het dak: hare middelyn zal 18^mm zyn zonder de punt en vyf centimeters aen haren voet boven de tinne des koepels. Aen dezen voet zal eene rood koperen kap digt bevestigd worden om te beletten dat de regen binnen het dakwerk des koepels zou dringen.

Aen de spil zal worden aengebragt een verlengstuk van eenen meter, bestemd om in het dakwerk van den dom te dringen en ze daeraen te bevestigen in de voorwaerden als door den stadsbouwmeester zal worden bepaeld.

De geleider, ter middelyn van 18^mm, zal afloopen langs de zuidzyde van het peervormige dak en den zyomtrek van den dom; hy zal echter geene bogten van minder dan 20 centimeters uitgebreidheid mogen beschryven. Hy zal bevestigd worden by middel van yzeren houvasten, op behoorlyke afstanden geplaetst en volgens de plaetselyke vereischten. Hy zal de tinne volgen der zuidelyke kruisbeuk om af te dalen langs heen den gevel palende aen eenen put die zich bevindt op de opene plaets der sacristy, waerin zyn uiteinde zal worden gelegd, voorzien van eene gegotene plaet van 50 centimeters breedte op 1 centimeter dikte.

De twee kruissen der geveldake van de kruisbeuk zullen aen den geleider des doms worden verbonden door yzeren stangen van 15^mm middellyn.

De geleiders boven den grond, alsook de bouwvasten zullen geschilderd worden met olieverw en mangaen oxyd. - De stangen zullen ongeschilderd blyven of zullen verzinkt worden volgens het galvanoplastische stelsel. De onderaerdsche geleiders en de platen zullen worden bekleed met een daerop vastgegoten bezetsel lood, van 3^mm dikte en in den grond omringd zyn van eene laeg coke van 10 centimeters omtrek.

Er zal een volledig plan van het geheel en de byzonderheden der uitvoering van het voorengaende werk worden opgemaekt, benevens een lastkohier.

De openbare aenbesteding is hier onmogelyk, omdat de uitvoering des werks niet doelmatig kan geschieden dan door byzondere bevoegde mannen.

Tweede gedeelte.

Vertoog der beweeggronden.

De doelmatigheid eens goeden bliksemafleiders is onbetwistbaer; het is niettememin waer dat als dit toestel in slechte voorwaerden geplaetst of kwalyk onderhouden wordt, het niet slechts onvermogend wordt om de gevaren des bliksems afteweeren, maer dat het die geduchte vernielingskracht in schrikwekkende mate vermeerdert.

Aengezien er verschil van denkwyze bestaet nopens de keus van sommige bouwstoffen en de verhoudingen en de schikkingen welke aen

[p. 140]

zekere gedeelten der bliksemafleiders moeten worden gegeven, heeft uwe commissie eerst na eene grondige en gewetensvolle studie hare besluitselen genomen, immers erlangen de minste byzonderheden in aengelegenheden van dezen aerd een overwegend gewigt.

Bevoegde persoonen, waervan sommige vreemd zyn aen de stad, zyn moeten geraedpleegd worden.

De onvermydelyke vertragingen welke hieruit zyn voortgesproten, kunnen niet toegeweten worden dan aen de zorg waermede wy in zyne minste byzonderheden een toestel hebben willen bepalen van welks goede verveerdiging kan afhangen het behoud van 't schoonste gedenkteeken van dezen aerd welk de gotissche bouwkunst heeft voortgebragt.

Wy zullen beginnen met hulde te brengen aen de memorie door den heer Montigny, op verzoek van het vorige stadsbestuer geschreven; wy maken het ons ten pligte hier te verklaren dat dit stuk ons tot rigtsnoer heeft verstrekt voor het schryven van dit verslag.

Onze-Lieve-Vrouwetoren bevindt zich in uitzonderlyke voorwaerden, welke hem voor den bliksem beveiligen. Voor zooveel men weet is hy nooit ernstig beschadigd geworden.

Nogthans zou dit voorregt kunnen worden in twyfel getrokken, want wy hebben onlangs nog andere gebouwen en die tot dan toe niet waren getroffen geworden, onder andere de Sint-Martenstoren, te Doornik, door den bliksem zien vernielen.

Er drukt dus, Mynheeren, eene groote verantwoordelykheid op ons, niet enkel tegenover onze medeburgers, maer tegenover gansch de kunstwereld.

Wy hebben vermeend het gebruik der soort van sichel te moeten afwyzen, welk voorgesteld was geworden om de moeijelykheden van het plaetsen der stang op de tinne des grooten torens te ontwyken. Men zal zich herinneren dat een model van dergelyk toestel gedurende eenigen tyd als proeve is gesteld geworden. Wy gelooven de tolk der algemeen door onze medeburgers gedeelde denkwyze te zyn, wanneer wy zeggen dat dit met het bloote oog goed zigtbare stuk, zich zeer slecht voordeed en onzen schoonen toren ontsierde, dat het beter ware geweest den haen voor immer vast te maken en de stang er zydelings tegen op te leiden.

Aen het stellen der sichel waren overigens nog andere ernstige zwarigheden verhouden.

Zy zou het kruis met een vry aenzienlyk zy-gewigt hebben beladen, welk onder den invloed eens hevigen winds, al te zwaer zou hebben kunnen worden.

De aenwyzing der winden zou er noodwendig door vervalscht zyn geworden.

Zy zou tot ongevallen door de electriciteit hebben kunnen aenleiding geven, omdat de haen, afgezonderd op zyne glazen schyf, eene zekere vracht zou hebben kunnen verzamelen.

Voor den geleider des grooten torens stellen wy eene middelyn voor van 20^mm, omdat er geen voorbeeld bestaet dat eene yzeren staef van 17^mm, zelfs in de meest blootgestelde streken, door den bliksem is gesmolten geworden; de middelyn van 25^mm komt ons overdreven voor en zou de moeijelykheden van het stellen nutteloos vergrooten. De onderaerdsche geleiders en de platen bekleed zynde met eene laeg lood, over hunne uitgestrektheid heengegoten en voorafgaendelyk vertind, de plaet tot 300^o gestookt zynde, bieden eene genoegzame vasthechting aen. Door dit middel mogen wy eene oneindige duerzaemheid verhopen, getuige de pompbuizen, die, na gedurende meer dan twee eeuwen in den vochtigen grond of in het water der putten in onze stad te hebben gelegen, slechts bedekt waren met eene ligte korst lood-oxyd die, wanneer het vochtig is, veel beter geleidt dan het yzer-oxyd. Eene plaet in naekt geutyzer kan, volgens den heer Sacré, slechts voor een tienjarig tydvak worden gewaerborgd.

Het vorige verslag heeft als behoudmiddel de verzinking voorgesteld; 't is onnoodig te doen opmerken dat dit middel geheel doelloos zoude zyn, aengezien dat in eenen grond, en vooral in een water welk eene aenzienlyke hoeveelheid chloorkalizouten bevat, eene laeg zink na verloop van weinige dagen, geheel verknaegd zou zyn.

Wy verwerpen de gemetste geleidingen omdat zy te afzonderend en, alles ingezien, nutteloos zyn. Dezelfde beweegredenen bestaen voor de gegotene buizen waerin men de geleiders wilde plaetsen, omdat zy, eens verroest zynde, hare geleidende kracht verliezen.

Het dient te worden afgeraden als bluschput den put van Quinten Metsys te gebruiken; vooreerst, omdat het water van dien put, ofschoon het van slechte soort is, zoo als al het drinkbaer water welk men te Antwerpen gebruikt, echter te goeder naem staet en men moet vermyden het te verslechten of zelfs ten onregte daer van te worden beschuldigd.

Nogtans, als men de gevolgen beschouwt die het inleggen der plaet zou kunnen te weeg brengen, volgens de verschillende metalen welke men zou kunnen gebruiken, bevindt men zich voor de volgende gavaren:

Bloot geutyzer. Het reeds zeer harde water zou yzer- en zelfs solferachtig worden door de ontzuring der zwavelzuerstoffen welke het bevat.

Koperen plaet. Het water bevat chloorkalk en magnesium zouten; het zou door koperzouten worden vergiftigd.

Verzinkte plaet. Tydelyke vergiftiging des waters.

Verloode plaet. Tydelyke vergiftiging.

Daerby kunnen de bliksemschichten het water troebel en slecht maken.

Om deze redenen hebben wy voorgesteld eenen byzonderen put, waeraen hoegenaemd geen metselwerk zou zyn, te graven.

Volgens het oordeel van bevoegde persoonen, zyn uitgebrande gazkolen boven houtskolen te verkiezen; volgens de waernemingen uws verslaggevers zyn zy 's minstens drymael betere geleiders; hunne hobbeligheid is zeer dienstig om het wegleiden der vloeistof naer onder den grond te bespoedigen.

De verhoudingen der geleiders, zoo voor de wyzerplaten als voor den grooten en den kleinen toren en den koepel, zyn meer dan voldoende, aengezien dat onder den invloed der hevigste bliksemschichten, in de stormachtigste streken, geleiders van veel geringere verhoudingen nooit gesmolten zyn.

Een lid vermeent dat het verkieslyker zoude zyn boven den haen de kap welke het doordringen des regens zou beletten, weg te laten, omdat de regen het stof uit de hengsels zou wasschen.

Hetzelfde lid stelt u voor den put te metsen, ten einde het nazien der platen en geleiders te vergemakkelyken.

Een ander lid denkt dat met het stellen der bliksemafleiders op den kleinen toren zou behooren gewacht worden, omdat, volgens hem, het dak zou moeten gewyzigd en de flits vervangen te worden door een platvorm met galery.

Wy gelooven deze afzonderlyke aenmerkingen te moeten overlaten aen de weerdering des raeds.