De Vlaamsche School. Jaargang 9

Roovers en sektarissen.
(1563-1564.)

De speculatie bestaende in het verloten van kostbare voorwerpen, om by middel daervan gelden te verzamelen ten behoeve van allerlei noodwendigheden, was van in de xv^e eeuw hier te lande veel in gebruik, getuige de charter der antwerpsche Violiere van 1480, van welke het xxix^e artikel aldus aenvangt: ‘Item alsser publicque vergaderingen op de camer syn en sal niemant mogen aldaer spreken van coopmanschappen, weddingen, lotteryen.⁽¹⁾’ Reeds in 1445 bevindt men, dat Philips de Goede te Ryssel het instellen eener lotery magtigde⁽²⁾ welker doel ons wel niet bekend is, maer waeruit blykt, dat daertoe eene vergunning des souvereins vereischt werd. Te Antwerpen was deze speculatie onder ander in zwang by kerkwerken, en men leest dienaengaende in het Antwerpsch Chronykje op het jaer 1524: ‘Item, op S. Lucas dach begonst men t'Antwerpen vuyt te roepen, corts naer den twee uren, d'ierste lottery van S. Jacobs kerken.’ De opbrengst dezer lotery was bestemd tot het voortzetten van den kerkbouw en het betalen der schulden, doch het was juist de eerste niet: vroeger waren andere haer voorgegaen, waertoe Keizer Karel, den 27 January 1518 en den 7 December 1522, octrooi had verleend. Deze laetste lotery, is degene van welke ons Chronykje spreekt, en was uitgesteld moeten worden, tot dat degene te Bosch en te Thienen geëindigd waren. De stad 's Hertogenbosch had reeds in 1504 eene lotery gehouden. By degene van 1522, werden aen S. Jacobskerk, uit hoofde der ruimelyk ingewilligde verdaging, honderd loten gegeven. (Zie R.A. Van Zuylen, Inventaris der archieven van de stad 's Hertogenbosch. I. 336). Eene derde lotery, alsmede ten behoeve van S. Jacobs, werd den 26 February 1556 door Philips II geoctroijeerd⁽¹⁾. Het vorige jaer had S. Andrieskerk met hetzelfde doel een dergelyk octrooi, de dato 14 July 1555, van den Keizer bekomen⁽²⁾. Eindelyk in 1575 had S. Jacobskerk wederom eene lotery, welke te Gent en het gansche land door mogt geleurd worden, en waerby men zeven stuivers tot inleg betaelde⁽³⁾.

Ook de stad Antwerpen beproefde in 1549 dit middel, om eene ligting te verduiken, hetgeen haer echter maer ten halve wilde lukken⁽⁴⁾; en het Staetsbestuer, om aen geld te geraken, tot betaling van de verachterde soldy van het krygsvolk, nam zynen toevlugt tot eene lotery, waervan het plan in 1563 vooruitgezet, eerst in 1565 tot rypheid kwam, nadat het Philips II behaegd had, daervoor eene subsidie van 200,000 gls. toe te staen. Wat de uitslag dezer laetste operatie was, is ons niet gebleken; maer indien er al geen schelmery onder gemengd is geworden, zy schynt niet zonder groote moeiten voltrokken te zyn geweest, want in 1568 was zy nog niet geëindigd, en men leest in eenen brief van Alva aen den Koning, de dato 13 April 1568: ‘Er is beslist geworden de drie millioenen verschuldigd aen het krygsvolk, te betalen met hulpe der lotery, waervan de voorwaerden zyn veranderd geworden.⁽⁵⁾’

Hoe deze woorden moeten uitgelegd worden, laten wy daer, en zullen alleenlyk nog bestatigen, dat er door de partikulieren, naer het voorbeeld van den Staet, de stad en de kerkfabrieken insgelyks loteryen werden ingerigt, zooals blykt uit de getuigenis van den notaris Bertryn⁽⁶⁾, welke wy hier geheel afschryven, als byzonder betrekking hebbende met het hoofdonderwerp van het onderhavige verhael.

‘In desen tyd ende jaer, zegt hy, wird[en] tot Antwerpen opgestelt menige rijcke loteryen, om vremde reysen te doen, als te Constantinopelen, Alcariën(?) Judeën, Perse, Egipten, etc., welcke Madame van Parma al consenteerde.... Item, in dese maent van September isser een rijckelijke lottereije opgestelt van gouden en silveren juweelen, gestaen in die Hoogsetters straet, by die nieuwe Borse, dese wert op eenen nacht al gestolen van dieven die de deure snagts open liepen met gewelt. Dese reys was op eene vremde wel van 20 diversche landen, die Floris Alewyn aennam.⁽⁷⁾’

(1) J.B. Van der Straelen, Geschiedenis der Violiere. bl. 7.

(2) De Rosni, Histoire de Lille, p. 225.

(1) Mertens en Torfs, Geschiedenis van Antwerpen, III. 409-413.

(2) P. Visschers, Byzonderheden van S. Andrieskerk, bl. 52.

(3) Ph. De Kempenare, Dagregister, bl. 146.

(4) Mertens en Torfs. Gesch. van Antw., IV 72.

(5) Gachard, Correspondance de Philippe II. T.I. p. 243, 266, 351; Ibid T. II' p. 23.

(6) Chronyke van Antwerpen, Hsc. ad. A^m. 1565, maer dit moet eene schryffout zyn, hetzy in het handschrift, hetzy in de kopy, van welke wy ons bedienen; edoch, uit de byzonderheden, welke straks gaen volgen, zal blyken, dat de gedachte diefstal in November 1563 werd gepleegd.

(7) Het geslacht Alewyn of Alewyns behoorde tot de antwerpsche poortery en waerschynlyk tot de begoede middelklassen. Als dusdanig staet op de lyst der vrye leening van 1552 een Johan Alewyn voor eene som van 100 gls. (Papebrochius, Annales Antv. II, 392). Ook in O.L. Vrouwekerk te Antwerpen vindt men den grafzerk van Pauwel Alewyns († 2 Juny 1567) en zyne huisvrouw Cathelyne Van den Branden († 18 July 1552), en van Gaspar Keurlinck († 30 Oct. 1605), die gehuwd was met Cathelyne Alewyns, welker sterfdag niet vermeld wordt. (Graf- en Gedenkschriften I. 308) Jonker Floris Alewyn, hier genoemd, werd den 21 February 1568 te Antwerpen ingedaegd, en den 1ⁿ Maert daeraen volgende een Hendrik Alewyn cum uxore (Antw. Chronykje 1743, bl. 156-157). Deze laetsten schynen naer Holland te zyn geweken, waer thans nog een geslacht met name Alewyn bestaet. Witsen Gysbeek en Immerseel hebben in hunne Biographiën opgenomen, de een Abraham Alewyn een in zynen tyd (1685-1723) niet ongeacht blyspeldichter, de ander Willem Alewyn († 1839) schilder-liefhebber van Amsterdam, doch gewagen niets nopens beider afkomst en familiebetrekking.

[p. 129]

Wie waren de daders van dezen stouten slag en hoe werd dezelve gepleegd? Dit zegt de tydgenoot niet, naer wiens notulen onze notaris zyne chronyk aeneenschakelde⁽¹⁾; maer dat de zaek niet minder gerucht zal gemaekt hebben als in onzen tyd het rooven van eenen heelen hoop gouden en zilveren romeinsche penningen uit het Muntenkabinet van Parys, en even als deze diefstal het onderwerp van al de gesprekken moet geweest zyn, zulks zal blyken uit het verhael te dien aenziene gegeven door den Augustyner monik broeder Lorenço de Villavicencio⁽²⁾ die het voorval van genoegzaem groot gewigt oordeelde, om er koning Philips over te onderhouden, te meer daer het by het onderzoek bleek, dat de daders onder elkander niet enkel eene bende maer eene sekte vormden, welke zulke vreemde dwaelbegrippen als stout beraemde praktyken had. Hoe ongeloofelyk de door den spaenschen monik verhaelde byzonderheden ook mogen schynen, M. Gachard bestatigt, dat derzelver echtheid blykt uit het gezamentlyke zyner rapporten aen andere archiefstukken getoetst. Maer zeggen wy eerst, hoe de justicie op het spoor dezer bende werd gebragt.

Een kind, wiens moeder wegens het plegen van ettelyke misdaden was opgehangen, en wiens vader een der aenleiders was van de bandieten, die eenige kloosters in Vlaenderen hadden geplunderd, was door het Magistraet van Brugge in het weeshuis dier stad besteed geworden. Den 3 December 1564, een zondag, op vollen middag en in tegenwoordigheid van eene menigte volks, werd dit kind door twee mannen uit de kapel des godshuis opgeligt. Aenvankelyk ontmoeteden de kinderschakers geenen wederstand; maer de knaep uit hunne handen ontsnapt zynde en om hulp geroepen hebbende, werden de karels door de burgers nagezet, achterhaeld, gevat en aen het geregt geleverd.

Broeder Lorenço, die den Koning van het gebeurde onderrigt had, in eene memorie van December 1564, komt daer nader op terug in eene andere van January 1565 en drukt zich aldus uit:⁽³⁾

‘Ik heb Uwe Majesteit onderrigt, dat men den eersten Zondag van den Advent binnen deze stad (Brugge) twee mannen had gevangen, die een kind uit de school der Doctrina⁽⁴⁾ wilden opligten. Zie hier, wat men over hen vernomen heeft: Volgens hunne belydenis hebben zy te Antwerpen den zetel hunner sekte en nemen onder elkander eene byzondere religie in acht, welke hen veroorloft elk vier vrouwen te hebben. Dit geschiedt tot vermenigvuldiging van het mansvolk hetwelk tot dit heilig genootschap behoort. Zy hebben eenen minister, die hen huwelykt en onderrigt; zy besturen zich door byzondere wetten, hebben namen naer welke zy elkander kennen, en bezitten eenen helsch vindingryken geest, die genoeg zou geweest zyn, om des lands ondergang te voltooijen, hadde Ons Heere niet toegelaten, dat zy ontdekt wierden; want te Aelst verbrandde men er over een jaer vier, te Leuven drie en te Antwerpen twee, allen van dit gezelschap⁽³⁾. Degenen die aen de voornaemste profyten der sekte deel namen, waren ten getalle van achttien; de anderen werden door deze gehuerd, als er eenige onderneming te doen was; en de slag gedaen zynde, vertrokken zy te vreden met eene eerlyke vergelding, zonder de oversten of iemand te kennen, of ten minste zonder stellige kennis te hebben van hunne schuilplaetsen of huizen. Niemand werd onder de volmaektsten dezer religie aenvaerd, dan nadat men zich verzekerd had, door de pynigingen welke men hem deed ondergaen, dat hy gevangen zynde, moedig de torturen zou onderstaen, tot welke de justicie hem zoude veroordeelen. Ook zyn de gevangenen van Brugge, en vooral de voornaemste onder hen, door geen andere pyniging kunnen overwonnen worden dan door de berooving van den slaep: de gedwongen waek heeft hen vreemde dingen doen openbaren. De brieven, welke zy elkander zonden, als zy eenigen boozen slag te doen hadden, waren aldus vervat. Als het aenkwam op het plunderen van een nonnenklooster, dan schreef de kapitein van Brugge aen dien van Antwerpen, in deze woorden: ‘Op zulken dag, in zulke maend trouw ik myne dochter op zulke plaets, kom er in zulke goede orde, dat myn feest er door vereerd worde.’ Voor eenen zoon was de brief van denzelfden inhoud.

‘Toen zy over een jaer de lotery van Antwerpen stolen⁽¹⁾ kwamen zy ten elf ure 's nachts ten getalle van zestien man of min uit Berchem by die stad. Zy kwamen langs den muer tot by een poortje der Nieuwstad. Een hunner zeide onder wege. “Wy zyn wel in zeer klein getal voor de door ons gesmede onderneming.” De kapitein antwoordde hem gerust te zyn, dat zy in de stad vrienden hadden. Zy openden de poort, aen welke zy noch sleutel noch slot vonden; by hun intreden werden zy ontvangen door den beul, vergezeld van twaelf of vyftien karels, en deze poort bleef drie of vier dagen by middel van een touw gesloten. In weêrwil van dat alles vindt de beul zoo groote gunst, dat men over hem geen regt doet, tot groote ergernis van het volk.’

(1) Geeraerd Bertryn, geboren te Antwerpen in 1648, en overleden in 1722, na gedurende vier-en-veertig jaer het notarisambt in onze stad te hebben bekleed. Zyne Chronyke komt op vele plaetsen zoo letterlyk met het Antwerpsch Chronykje overeen, dat men geneigd is te gelooven, dat hy een der kopyen van dit laetste heeft kunnen benuttigen; maer buitendien behelst zyn opstel vele kleine voorvallen, uit het dagelyksche leven, welke men elders te vergeefs zoeken zou.

(2) Wy hebben deze persoonaedje, hare handelingen en betrekkingen in een vorig opstel breedvoerig doen kennen.

(3) M. Gachard heeft deze memorie, voor wat de sekte betreft, vertaeld en opgenomen by zyn inleidingsrapport op het II^e deel der Correspondance de Philippe II, p. xxv-xxxiv.

(4) Doctrina of de school der Christelyke Leering.

(3) M. Gachard geeft hier byzonderheden over deze halsregtingen, volgens de staetspapieren en de rekeningen der geregtsofficieren. Degene van den schoutet van Antwerpen melden er verscheiden, doch de geachte schryver noemt geen persoonen.

(1) De diefstal dezer lotery maekte niet weinig gerucht. M. Backhuizen van den Brink heeft uit het keizerlyk archief van Weenen aen M. Gachard medegedeeld eenen brief der hertogin van Parma aen Philips II. de dato 23 January 1564. (n.s.) Deze brief begint aldus: “Je pense que Vostre Majesté aurat antendu comme, au mois de novembre dernier en la ville d'Anvers, fut saccaigée une lotherie, au cueur de la ville, et à main forte et depuis ne s'estoit descouvert personne quelconque des complices! “Vervolgens na de aenhouding der vier bandieten te Aelst gemeld te hebben, voegt de landvoogdes er by: “Et devant hier le secretaire de ceulx d'Anvers, nommé Halle, que ses maistres avoient envoyé à Alost, pour avoir les novelles déclarations de ceulx-cy (bandits) en a icy donné advis, et portoit advertissement de plusieurs personnes qui sont encoires, en la ville d'Anvers, complices dudict delict, et des lieux on l'on pourroit encoires, en ladicte ville d'Anvers, recouvrer partie de la vaisselle de ladicte lotherie qu'ilz ne peurent transporter; mais les doibvent avoir laissé audict Anvers au logis de quelque receptateur.”

[p. 130]

De toenmalige scherpregter van Antwerpen was meester Hans Gilleyn, een schurk van de ergste soort. Het Antwerpsch Chronykje berigt ons, dat hy den 15 Maert 1563 (n.s.) werd gevangen genomen, ‘om veel quade feyten, die hy over langhe gedaen hadde.’ Is het hier opgegeven datum nauwkeurig, dan moet men veronderstellen, dat Gilleyn weder is losgelaten geweest; want hoe zou hy anders hebben kunnen deel nemen aen het berooven der lotery in de volgende maend November? Deze slaking zou ons overigens het misnoegen des volks verklaren wegens de gunst welke onze scherpregter genoot. Het liep echter niet lang aen of hy ontving loon naer werken, en het Chronykje berigt ons in de volgende woorden hoe hy aen zyn einde kwam. ‘Item, in 't selve jaer (1565 n.s.), den 17 January. op S. Anthonis dach, wirt t'Antwerpen op de Meerbrugghe voor Ostenryck gerigt meester Ghilleyn, die eenendertig jaren t'Antwerpen beul geweest hadde; dese wirt seer gepeynt, maer hy en leet (beleed) niet, nochtans moest hy sterven, want hy in den haet van de gemeynte was, en wirdt onthoofft op eenen wonsdach van den beul van Brussel, en hy wirt begraven te Predicheeren..⁽¹⁾’

Fray Lorenço verhaelt verder, dat den 6 January 1564 de twee gevangenen van Brugge andermael aen de tortuer der slaepberooving werden geleverd, om hen te dwingen te zeggen, in welk huis te Brugge zy werden ontvangen en de plaets waer hunne voornaamste kapiteins zich ophielden, twee dingen welke degenen in de andere steden geregt, niet hadden willen openbaren, schoon men hen de wreedste pynigingen had doen uitstaen. Daerna vervolgt onze monik:

‘Die mannen hebben verklaerd, dat over twintig en eenige jaren⁽²⁾ hun gezelschap werd ingesteld. Hunnen minister kiezen zy op de volgende wyze. Allen vergaderen in een huis op den buiten. Gedurende drie dagen vasten en bidden zy; hunne beenen en voeten zyn naekt, geen hoegenaemd linnen bedekt hun lyf; vervolgens worden de stemmen opgenomen, en degenen die er de meeste vereenigd, wordt minister benoemd. Zy geven hem den naem van kapellaen of trouwer (congregador), Die minister heeft regt om te trouwen en te onttrouwen; hy geeft aen elk de vrouwen, die hy kan onderhouden. Tot dus verre had hy er zes, degene die er de meeste gehad heeft; anderen hebben er vier, de meesten twee. Deze vrouwen mogen haren man niet anders dan heer noemen; hierin vestigen zy zich op Abraham, die aldus door Sara zyne vrouw genoemd werd. Na het avondmael duidt de man de vrouw aen, die met den heere zal slapen; geene mag zich aenbevelen of zich zelf aenbieden. Zy lezen zekere verzen en die welke het laetste vers leest, gaet met den heere te ruste. Als eene dezer vrouwen voor zulk een leven afkeer toont of haren man reden van misnoegen geeft, dan beklaegt hy er zich over by den minister: alsdan leidt men haer in een bosch en de minister slaet ze dood. Er is zulk een minister geweest, die er zes of zeven heeft ter dood gebragt. Zy doopen hunne kinderen, niet tot vergeving hunner zonden en tot instorting der gratie; maer om ergernis te myden en onder de andere burgers te leven. Zy hebben hunne eigen voedsters, die hunne kinderen opbrengen. De reden waerom zy verscheiden vrouwen toelaten, is het verlangen dit heilig gezelschap te zien vermeerderen. Zy steunen hierby op het gezag des Ouden Testaments, krachtens hetwelk de veelwyvery by de patriarchen geoorlofd was. Geen hunner mag voor den ouderdom van drie-en-twintig jaren trouwen. Als er een zyne vrouw niet meer kan onderhouden, dan verlaet hy ze met oorlof des ministers. Zy zyn onderworpen aen eenen proeftyd van vyf of zes jaren: als zy gedurende dien tyd hunnen aenleg tot moord en roof getoond hebben, dan neemt de minister hen in het gezelschap aen en ontvangt van hen den eed van getrouwheid aen hunne broeders. Niemand mag zich dronken drinken, uit vreeze dat hy de geheimen des gezelschaps zouden openbaren: aen dezen regel is slechts uitzondering voor drie of vier der volmaektsten, wier standvastigheid is beproefd geworden door de tormenten des vuers. Diegene welke zonder oorlof drinkhuizen bezoekt, wordt veroordeeld om het leven te verliesen.’

Onze monik haelt hier een voorbeeld aen, waeruit blykt, dat men eens by de bende aengenomen, er niet meer mogt afscheiden, of men liep gevaer vermoord te worden. Hy voegt er by, dat zy de katholyken voor godsloochenaers hielden, en meenden een verdienstelyk werk te doen met hen te vermoorden. Ten slotte komt hy nog eens terug op de gestolen lotery van Antwerpen.

‘De voorwerpen der lotery van Antwerpen, zegt hy, zyn in het veld begraven, op zekere plaets, welke slechts vier hunner - de minister en drie kapiteinen - kennen: zy hebben de groote stukken en de vazen klein gebroken, in eene ton gestopt en in eene gracht begraven. Als zy geld noodig hebben, gaen zy daer heen, en halen er eenige stukken uit, welke zy verkoopen, daer waer zy kunnen: aldus hebben zy zich te Maestricht meer dan drie honderd kroonen aengeschaft. Hadde God die kwaeddoeners niet doen ontdekken, zy zouden het land beroerd en meer dan beroerd hebben: zelfs dan als zy de bovenhand niet hadden gehad, zouden zy nog veel kwaed hebben gedaen. De eerste inlichtingen over hen bekomen, was men verschuldigd aen een oud wyf, dat te Breda verbrand werd, en welke het zesde wyf was van eenen der bende. De andere zyn gegeven door die twee gevangenen van Brugge, die noch de eene noch de andere getrouwd zyn, zynde zy minder dan drie-en-twintig jaren oud.’

Zooverre deze sekte. - En de gestolen voorwerpen, uit de antwerpsche lotery? - M. Gachard⁽¹⁾ las in de rekeningen van den baljuw van Aelst, dat de vier schelmen, welke in die stad op de pynbank waren gelegd geweest, beleden hadden, dat de plaets waer die voorwerpen begraven lagen, zich omtrent Berchem bevond, maer dat de geregtsdienaer, welke er was heen gezonden, niets gevonden had.

Gemelde voorwerpen zouden dus door de medepligtigen in tyds geborgen zyn geweest. Maer had de geregtsdienaer genoegzame inlichtingen omtrent de plaets en had hy wel neerstig gezocht? Men mag het vragen,

(1) Antw. Chronykje. 1743. bl. 60 en 62, ibid. 1843. bl. 59 en 61.

(2) Over twintig en eenige jaren. Dit voert ons terug in den tyd van Loy de Schaliedecker, een andere sektaris, door Luther voor eene slang onder de palingen uitgekreten, en den 25 October 1544 op de Groote Markt van Antwerpen levende verbrand. (Antw. Chron. bl. 44). Wy zouden dan ook haest denken, dat de sektarissen, van welke hier gehandeld wordt, de opvolgers van dien Loy waren, welks sekte, na de aenhouding der kopstukken, vermeend was uitgeroeid te zyn. Maer zooverre men van de Loyisten weet, waren het godloochenaers, die van de aerde hunnen hemel maekten. Dan het zou ook niet te verwonderen zyn, dat die welke den meester overleefden, allengs nog verder verdwaelden, tot dat zy in roof en moord middelen zochten, om hunne dierlyke driften te kunnen voldoen.

(1) Correspondance citée T. II. Introduction, p. xxiiij.

[p. 131]

na het volgende voorval te hebben gelezen, hetwelk wy uit het Antwerpsch Chronykje (1743. bl. 198-199) overschryven:

(A^o 1569 Augusty). ‘Den 23 deser is buyten Antwerpen achter de oude galge gevonden van de kinderen een oude leeren tessche vol goude realen van drie florynen en een half 't stuck, een groote menichte noch met Heurens guldens⁽¹⁾ van twaelf stuyvers 't stuck, daer by costelycke bagghen, goude juweelen, weert synde wel twee duysent guldens, welcke verrotte tessche geopenbaert is met het affschieten van een hooge grachte door den overvloedigen regen.’

De plaets, waer deze ontdekking gedaen werd, in eene gracht op het Galgeveld, en aldus omtrent Berchem, zou al haest kunnen doen denken, dat men de hand gelegd had, ten minste op een gedeelte van den gestolen schat, in de veronderstelling, dat de dieven denzelven hier en daer begraven hadden; maer wy moeten doen opmerken, dat Bertryn onder den roof geen penningen begrypt, en dat de vier bandieten van Aelst van geen tesch, maer van eene ton spreken. Andere omstandigheden, zooals de oude en versleten staet der tesch, laten twyfelen of de juweelen in dezelve gevonden, wel uit de lotery herkomstig waren. Dit ware overigens gemakkelyk geweest om te bestatigen, doende een oproep tot de belanghebbenden, om de voorwerpen te komen erkennen, maer daervan was geen kwestie en men weet niet, wat van den vond verder geworden is, noch of de vinders beloond werden.

Antwerpen, Augusty 1863.

L.C. Suyvelgheest.

(1) In de uitgave van 1843, welke nog andere varianten heeft, staet bl. 211: “met veel huerens guldens.”