De Vlaamsche School. Jaargang 7

Andoverpum en burdigala.
(Vervolg en slot, zie bl. 162 dezes jaerg.)

Van het einde der xii^e tot het begin der xiv^e eeuw werden Bordeaux en Antwerpen driemael vergroot; maer terwyl onze stad tot vóór het einde der xvi^e, nog drie andere malen werd uitgezet, bleef men te Bordeaux onberoerlyk. In het midden der xviii^e eeuw had deze stad nog hetzelfde ouderwetsch aenzien als in 1451 toen zy door de Engelschen, die haer drie eeuwen hadden ingehouden, ontruimd werd. Ondertusschen was de Garonne, gelyk onze Schelde, door eenen nydigen nabuer niet gesloten geworden. In tegendeel, Bordeaux zyn handel was in den grootsten bloei; nochtans zag het er uit als eene vervallen stad. Zie hier het tafereel, 't welk een harer jongste geschiedschryvers⁽¹⁾ er van heeft opgehangen:

‘In het midden der XVIII^e eeuw, zegt hy, behield deze stad nog de gothische vormen, welke zy bezat, toen zy onder de fransche heerschappy overging. De schatten, waermede de handel haer sinds dien begiftigd had, hadden geenszins gediend, om er de kunsten binnen te lokken, welke de steden met nieuwe monumenten versieren en aengename wooningen oprigten voor de burgers, wier vermogen hun toelaet de weelde te kennen... De omheiningsmuren, in hunnen omtrek van eene myl, hadden nauwe uitgangen, ongeëvenredigd met de beweging eener groote en bedryvige bevolking. Om in Bordeaux te treden, had men slechts veertien poorten⁽¹⁾, geflankeerd door torens, voorzien van buitenwerken en ophaelbruggen, die aen deze toegangen het dreigend voorkomen eener oude vesting gaven.

Het inwendige der stad beantwoordde aen dit wonderlyke uitwendige. Het was doorkruist van nauwe en bogtige stegen, welker oneffen grond den omgang gevaerlyk maekte. Al de huizen, deze straten bezoomende, waren van den aenstootelyksten bouwtrant, en voor die welke er in woonden zoo ongemakkelyk als ongezond. Nauwelyks was het mogelyk diegenen welke aen vermogende luiden behoorden te onderscheiden van andere, in welke verscheiden huisgezinnen waren ingekwartierd. De wooningen der persoonen van rang lieten zich opmerken door een nog grooter verval en de bezitters schenen de oudheid dier huizen te willen doen voorkomen als een bewys van den adeldom huns geslachts. Men vond gansche straten, in welke het jongste huis blykbare sporen droeg, dat het minstens drie eeuwen oud was. In een groot getal konden twee rytuigen elkander niet myden. In het midden der breedste vond men vaek borneputten, die den omgang belemmerden... Het verval der openbare gebouwen in Bordeaux was niet minder merkwaerdig (sic)... Allen vorderden eene spoedige verbouwing of vergrooting... De kerkgebouwen alleen werden in goeden staet onderhouden, enz.’

Op het tydstip dat het, by de grootste handelsbedryvigheid, aen de Garonne zoo haveloos gesteld was, zag het aen onze Schelde niet minder bedroevend uit, maer door zeer verschillige oorzaken: sedert onderhalve eeuw was de scheepvaert op onzen stroom gestremd; sedert onderhalve eeuw waren zyne stranden doodsch en stil; sedert onderhalve eeuw had eene verkwynende treuring zyne beminde dochter aengegrepen, en zonder de neerstige zorgen van de Musa der schoone kunsten, ware de maegd uitgeteerd. Kon de kunst alles niet redden, wat ons uit vroeger tyd was nagelaten, ten minste verhinderde zy dat alles verging, en terwyl men ginds niet wist waer met zyn geld te blyven, ontbrak het hier aen geen Mecenassen, die zich wooningen lieten timmeren, welke een koning niet onwaerdig zou keuren om er zynen intrek te nemen, en eene heeft inderdaed thans deze bestemming bekomen.

Misschien denkt men, dat het te Bordeaux aen den waterkant beter gesteld was dan binnen de stad. Abuis, het zag er welligt nog erger uit. Hooren wy nog eens onzen geschiedschryver:

‘De reede van Bordeaux, vervolgt hy, in weêrwil der menigte van fransche en vreemde schepen, was beroofd van zindelyke, geriefelyke en hoognoodige kaeijen... Voor alle middel tot aenlanding in de haven had men twee enkele veerdammen; het overige was een hobbelige, slykerige bodem slechts genaekbaer by hoog ty, weshalve men mag zeggen, dat indien de Garonne een Pactolus was, het goud uit het oeverslyk moest worden opgerakeld. Dat meer is: de schatten, welke de handel herwaerts deed stroomen, werden niet besteed aen publieke of partikuliere werken, welke tot de verfraeijing der stad konden bydragen.’

Voorzeker leverde de haven van Antwerpen het gerief nog niet op,

(1) M. Bernadau, in zyne Histoire de Bordeaux., nouv. édit. 1839, p. 74-75. Men moet het den schryver niet euvel afnemen, als hy het niet veel op schynt te hebben met het middeleeuwsch. Zyne getuigenis is anders kostelyk en mag men er veilig dit gevolg uit trekken, dat het altoos niet genoeg is van banden en kluisters vry te zyn, om te kunnen loopen.

(1) Slechts veertien poorten! waerlyk weinig; maer hoe moet het dan te Antwerpen heeten, waer wy over eenige jaren aen de landzyde slechts vyf of zes poorten hadden? Thans staen er acht open, en aengezien de stad binnen haren omtrek zesmael grooter zal wezen, dunkt het ons logiek een dier cyfers, vyf by voorbeeld, door zes te vermenigvuldigen, om het getal der poorten te bepalen, alzoo dertig poorten; zeker niet te veel voor Antwerpen, als veertien te weinig zyn voor Bordeaux.

[p. 170]

hetwelk zy thans den zeevaerder aenbiedt; de ry van arduinen kaeijen op de Schelde bestond niet en de stad was langs die zyde besloten door oude versterkingen; maer er waren toch landingplaetsen aen de Werf, aen het Bierhoofd en in de vlieten, wel is waer met lage en vervallen kaeijen; maer dit was het gevolg van financiële onmagt, geenszins van administratieven onwil.

Te Bordeaux was het juist de wil die mangelde. ‘Dáér - wy laten onzen auteur weêr spreken - dáér had men behoefte aen een verlicht bestuerder die, door smaek voor het schoone en liefde voor de openbare welvaert aengevuerd, aen de inwooners een edel gebruik van hunne schatten zou leeren maken, en derzelver bezitters in eeniger voege dwong er genot van te hebben, door hen de luijers der barbary, in welke onverschilligheid en oude gewoonten hen gewikkeld hielden, te doen afschudden⁽¹⁾.’

Bordeaux had echter iets meer dan eenen bestuerder noodig: het behoefde ook eenen ondernemer; het ontmoette den eenen en den anderen in den heer Louis Urbain Aubert, markies de Tourny in 1743 tot intendent der generaliteit benoemd. Hetgeen Gilbert Van Schoonbeke voor Antwerpen geweest was en hetgeen Charles d'Herbouville voor hetzelve zou wezen, dat werd de markies de Tourny voor Bordeaux; doch byzonderheden over al de werken van openbaer nut en verfraeijing, gedurende zyn vyftienjarig bestuer, onder zyne leiding en veelal op zyne kosten ten uitvoer gebragt, behooren tot dit opstel niet. Herrinneren wy enkel het voornaemste, de creatie der kaeijen met hare eenvormige huizingen, bestaende uit 300 wooningen, en ter lengte van 1200 meters de reede bezoomende. De stad had den grond geschonken en de intendent had het genoegen zyne onderneming in drie jaren tyds te voltrekken, schoon geen enkele der aenpalende eigenaers hem had willen helpen, en hy alles op eigen kosten had moeten aenleggen.⁽²⁾

Zie daer hoe de hoofdstad van Guienne er in gelukte haer oud vel af te leggen. Wat de belooning betreft, welke den ondernemeden intendent daervoor werd toegedacht, moest hy het zoo erg niet uitmeten als onze Van Schoonbeke en ging hy niet, door processen geruîneerd, in een gasthuis sterven, zyne beroeping als staetsraed naer Parys, in 1758, werd toch algemeen als eene eerlyke ongenade aengemerkt.

Eer wy hier uitscheiden, moeten wy nog een woord zeggen over de plaeg der schansenbouwery, om dat zy aen de beide koopsteden gemeen is geweest. Die van Bordeaux kenden ze van oudsher. Reeds in 1454 had koning Karel VII aen den benedenhoek van den waterkant een fortje geplakt 't welk Château Trompette genaemd en in 1660-76 door Vauban op last van Lodewyk XIV, vergroot werd. Daerby ging men te werk gelyk Alva honderd jaren te voren was te werk gegaen, toen hy het kasteel van Antwerpen bouwde: eene gansche wyk werd verwoest; twee kloosters en tien straten werden plat gelegd, en de stad gedwongen de eigenaers schadeloos te stellen, terwyl de burgers gedurende zes maenden door achttien - zegge achttien - regementen werden uitgezogen en aen der soldaten moedwil prys gegeven.⁽¹⁾

Doch eene eeuw later erkende de regering zelve, dat dit kasteel tot niets diende dan tot nuttelooze onderhoudskosten en verkocht in 1785 de gronden in eenen blok aen eenen speculant, naer men meent voor 13 millioen livres, op voorwaerde alles op zyne kosten af te breken en weg te ruimen; doch men was er nauwelyks mede begonnen, als de koop in 1787 vernietigd werd. Later deed de Republiek vergeefsche moeiten, om de gronden voor eigen behoef verkocht te krygen; het ging niet, even min als toen Napoleon I in 1808 Château-Trompette aen de stad had geschonken, omdat er aen het cadeau zulke schadelyke voorwaerden vast waren, dat men er schier niets mede doen of van bekomen konde. Eerst in 1816, nadat de Bourbons haer van de voorwaerden hadden ontheven, kon men de slooping van Château-Trompette doordryven, en is dáér nu het aengename kwartier der Quinconces.

Meester Bernadau, na dit verhaeld en tevens herinnerd te hebben, dat noch Karel VII noch Lodewyk XIV een duim gronds van Château-Trompette betaeld hadden, voegt er bl. 243 deze bemerking by:

‘Aldus, aengezien men het (kasteel) bouwde op eenen grond aen de stad toebehoorende of door haer aen de inwooners betaeld, is de later haer ingewilligde afstand van dien grond slechts de billyke teruggave aen de wettige eigenaers.’

Zoo handelt men dan in Frankryk, waer wy anders zelden goede voorbeelden aentreffen; maer hoe handelt men in België? - Wy hoeven niet te antwoorden; maer stellen het voorbeeld ten spiegel aen ons landeken, en hopen dat men er op tyd en stond profyt zal mede doen.

Antwerpen, october 1861.

L.C. Suyvelgheest.

(1) De luijers der barbary: noteert dat de uitdrukking van ons niet is. De land- en tydgenooten van Montesquieu staken dus in de xviii^e eeuw nog in de bussel, in welke Montaigne hen in de xvi^e eeuw vond: ‘En mon climat de Gascogne, zegt deze andere denker, on tient pour drôlerie de me voir imprimé... J'achepte les imprimeurs en Guyenne, et ailleurs ils m'acheptent. Die van Bordeaux getroosten zich dezen hekel en houden Montaigne, trots alle geschied- en levensbeschryvers, voor hunnen geboren stadgenoot. Hy was er enkel maire geweest en ligt er in eene kloosterkerk begraven; maer dit geloof gaf eens tot eene zonderlinge misgreep aenleiding. Men weet dat het by de roode mutsen der vorige eeuw de gewoonte was, de groote mannen te vergoden, en deze eere zou Montaigne insgelyks wedervaren. Dies werd den 23^e Septembre 1800 in de Feuillantenkerk, te Bordeaux, een gekist lyk uit zyne grafstede gehaeld, en met de gebruikelyke jacobynsche pompery in de Kunst- en Lettermaetschappy verheven. Drie jaer later vernam de prefect, tot zyne confusie - hy was de raddraeijer van het spel geweest - niet alleen, dat Montaigne geen Bordelees was, maer ook dat men een ander lyk voor het zyne genomen en vereerd had, en wat nog kluchtiger is een vrouwenlyk, namelyk dat zyner bloedverwante, vrouwe Lestonac. - (Zie Bernadau, p. 203 et 441.)

(2) Deze eigenaers gedroegen zich in dezen als regte afstammelingen der Biturigi. De Tourny had hun namelyk voorgeslagen of hun den noodigen stadsgrond onvergeld af te staen, mits er volgens een bepaeld plan eene wooning te zetten; of hem hunnen eigen grond met de oude vernepen en versleten wooningen te verkoopen. Deze anders zoo billyke voorstellen werden afgewezen, en daer de eigenaers hardnekkig bleven, werden allen blind gebouwd.

(1) De waerheid eischt, dat wy hier byvoegen, dat de Bordelezen zich zelve deze behandeling berokkend hadden. Wy lezen in hunne geschiedenis, dat zy van 1635 tot 1676 zes mael aen het muiten sloegen, te wapen liepen en zich ligtzinnig in de beroerten der Fronde lieten wikkelen. Viermael was het hun vergeven geweest, en het was om hen voortaen in bedwang te houden, dat Château-Trompette vergroot werd, tevens dat men aen den anderen hoek der haven Fort-Louis bouwde. Men mag dit wel aenteekenen, zonder verdacht te wezen de turksche maetregels van Lodewyk XIV en de buitensporigheden zyner soldaten goed te keuren.